Tomasz Chodowiec
Akademia Podlaska
Agnieszka Miko
áajczuk, Obraz radoĞci we wspóáczesnej polszczyĨnie,
Wydawnictwo Semper, Warszawa 2009, ss. 357
KwintesencjĊ studium jĊzykoznawczego Agnieszki Mikoáajczuk wyraĪają sáowa samej autorki podsumowujące to interesujące opracowanie z zakresu jĊzyko-znawstwa:
DziĊki poznawaniu bogactwa sáów skáadających siĊ na leksykony uczuü w róĪnych jĊ-zykach, przez odkrywanie podobieĔstw i odmiennoĞci w róĪnojĊzycznej konceptuali-zacji przeĪyü psychicznych mamy szansĊ peániejszego otwarcia siĊ na innych ludzi, wzbogacenia naszej wizji Ğwiata i poszerzania horyzontów. RadoĞü poznawania jest nieodáącznym skáadnikiem związanego z tym trudu i dziaáania, dla którego punktem wyjĞcia powinno byü poznanie uksztaátowanych we wáasnej kulturze sposobów rozu-mienia róĪnych kategorii uczuü w tym RADOĝCI (MIKOàAJCZUK 2009: 322).
Rozprawa Agnieszki Mikoáajczuk znacząco wpisuje siĊ w pewien wyrazisty nurt publikacji dotyczących badaĔ jĊzykoznawczych nad semantyką uczuü, wyróĪnia-jąc siĊ zdecydowanie autorską koncepcją metodologiczną. Opatrzona imponuwyróĪnia-jącą analizą materiaáową popartą syntezą wybranych koncepcji autorskich wielu uznanych badaczy (D. Buttler. H. Milejkowska, L. Jordanskaja, I. Nowakowska-Kempna, J.D. Apresjan, A. Wierzbicka, A. PajdziĔska. Z. Kövecses), tworzy precyzyjne zesta-wienie róĪnych poziomów kategoryzacji modeli uczuü z rodziny leksykalnej radoĞü.
JĊzyk sáuĪy jako podstawowe narzĊdzie do opisu myĞli i uczuü. To takĪe fundament do okreĞlania istoty wielu pojĊü emocjonalnych. Rosnąca liczba publikacji naukowych i poradnikowych analizujących uczucia z rodziny leksykalnej radoĞci pozwala formuáowaü wnioski na temat rosnącej motywacji skategoryzowania i konceptualizacji tego pojĊcia w wymiarze uniwersalnym. Istotne jest, co podkreĞla Autorka, ukazanie szerszego spektrum badaĔ kontrastywnych, ukazujących odmien-noĞü struktury pojĊciowej radoĞci w róĪnych jĊzykach. Pozwala to, wedle Agnieszki Mikoáajczuk, w szerszej perspektywie czasowej i badawczej zdefiniowaü záoĪonoĞü znaczeĔ, które skrywają siĊ pod niejednorodnymi wykáadnikami wyrazów z rodziny leksykalnej radoĞü. Badania m.in. z zakresu semantyki uczuü wskazują obecnie na silnie umotywowaną potrzebĊ kategoryzowania omawianych pojĊü oraz im pokrew-nych, szczególnie w związku z zagadnieniami przekáadu oraz kontekstu uĪycia w publikacjach popularnonaukowych i poradnikowych.
Zsyntetyzowane w opracowaniu wyniki dotychczasowych badaĔ naukowych sáuĪyáy okreĞleniu doĞü rozlegáego pola leksykalno-semantycznego RADOĝCI na bazie rejestrów wspóáczesnej polszczyzny. Omówienie wyselekcjonowanego zasobu leksykalnego stanowiáo dla Autorki podstawĊ do zdekodowania i uszczegóáowienia zapisanych w sáowach doznaĔ psychicznych.
144
W rozprawie zostaáa zaprezentowana takĪe bogata synonimika rzeczownika
radoĞü i czasownika cieszyü siĊ w wieloaspektowym kontekĞcie materiaáowym.
Przedstawienie tego pojĊcia na tle odmiennych kontekstów skáadniowych w róĪnych formach gramatycznych umoĪliwiáo Autorce ukazanie kategorii radoĞci w rozmaitych odcieniach znaczeniowych. W wyekscerpowanym materiale widaü relacje áączące zbiór wyrazów zakodowanych w ĞwiadomoĞci uĪytkowników i powiązanych ze zna-czeniem pojĊcia radoĞci, a popartych wspólnym odniesieniem i formalnym pokre-wieĔstwem.
Zaprezentowana analiza kategorii RADOĝCI osadzona w polszczyĨnie wspóáczesnej nie lekcewaĪy osiągniĊü ponadstuletniej tradycji dokumentującej rozwój metodologii semantyki jĊzykoznawczej. Budzący niekiedy kontrowersje charakter wielu wspóáczesnych nurtów metodologicznych w jĊzykoznawstwie moĪe wywoáaü pozorne wraĪenie nie dających siĊ pogodziü sprzecznoĞci. Na podstawie bogatej lite-ratury przedmiotu ukazującą dyskurs naukowy w obrĊbie metodologii badaĔ jĊzyko-znawczych, Autorka podkreĞla coraz czĊĞciej postulowaną przez badaczy koniecznoĞü wielopáaszczyznowego opisu jĊzyka, u podáoĪa którego leĪy jego niejednorodnoĞü.
Niewątpliwą zaletą tej pracy jest wieloaspektowoĞü nie tylko na páaszczyĨnie jĊzykoznawczej. Autorka wyczerpująco prezentuje perspektywĊ filozoficzno-psychologiczną pojĊcia radoĞci. Precyzyjnie zakreĞla syntetyczny stan wiedzy z za-kresu psychologii uczuü, który w swej istocie sáuĪyü moĪe jako wyĞmienity punkt wyjĞcia do wielu interesujących analiz bĊdących podstawą modelowania i rozumienia pojĊü umiejscowionych w tej rodzinie wyrazów.
Praca Agnieszki Mikoáajczuk opiera siĊ gáównie na Ĩródáach wspóáczesnej polszczyzny, wĞród których wymieniony jest Korpus JĊzyka Polskiego PWN (ponad 40 mln wyrazów tekstowych). Taka strategia badawcza wpisuje siĊ w doĞü powszech-ny obecnie nurt badaĔ. Autorka uwzglĊdnia dyskusyjną kwestiĊ reprezentatywnoĞci materiaáu zaczerpniĊtego z korpusu PWN, niekompletnoĞü materiaáu oraz niemoĪnoĞü wykorzystania sáownictwa o charakterze rzadkim bądĨ okazjonalnym. Biorąc to pod uwagĊ i dąĪąc do zniwelowania tych niedogodnoĞci, Autorka poszerza materiaá jĊzy-kowy o tradycyjne Ĩródáa leksykograficzne – w tym sáowniki historyczne (wykaz Ĩródeá leksykograficznych zostaá umieszczony wĞród innych Ĩródeá w bibliografii). AnalizĊ materiaáową, poza wykorzystaniem nowoczesnych i tradycyjnych Ĩródeá lek-sykograficznych, jak równieĪ zasobu leksykalnego wybranego z utworów prozy wspóáczesnej oraz tekstów prasowych, wspomaga metoda introspekcyjna oraz wiedza jĊzykowa Autorki. CaáoĞü analizy materiaáowej podsumowuje indeks pojĊü i leksemów z uwzglĊdnieniem wybranych frazeologizmów, bĊdący doskonaáym uzu-peánieniem aparatu badawczego nie tylko dla jĊzykoznawców.
Praca skáada siĊ z trzech zasadniczych ogniw – CzĊĞü I: Uczucia z rodziny
radoĞci i jĊzykowe wykáadniki – stan badaĔ; CzĊĞü II: Struktura kategorii uczuü z rodziny radoĞci w Ğwietle danych jĊzyka polskiego; CzeĞü III: Sáownictwo centralne rodzin leksykalnych związanych z kategorią RADOĝCI w polszczyĨnie. Analizy i inter-pretacje.
W czĊĞci teoretycznej, poza wspomnianym juĪ syntetycznym ujĊciem pojĊcia
najistotniej-
145
szych, z jej punktu widzenia, koncepcji autorskich kategoryzowania obrazu radoĞci w zakresie semantyki uczuü. Specyfika skoncentrowania pracy wokóá wspóáczesnej polszczyzny (zadeklarowana w temacie studium) nie uniemoĪliwia odwoáaĔ do in-nych jĊzyków. Przywoáywaną autorską koncepcjĊ pól leksykalno-semantyczin-nych Danuty Buttler uzupeánia synteza badaĔ Haliny Milejowskiej dotyczących przymiot-ników utoĪsamianych z radoĞcią w jĊzyku rosyjskim. Pozwala to na wyraĨne zaak-centowanie cech odmiennych i zbieĪnych, bĊdących podstawą do zróĪnicowanego kategoryzowania uczucia radoĞci. RóĪnicowanie kategoryzowania obrazu radoĞci dokonuje siĊ poprzez áączenie dwóch jakĪe odmiennych metodologii – kognitywnej i semantyki polowej – a sáuĪyü to ma okreĞleniu konsekwencji rozumienia pojĊcia
radoĞci w tekstach táumaczeĔ. Osadzenie analizy pojĊü radoĞci w powszechnym
obecnie nurcie badaĔ kognitywnych nie neguje badaĔ wyrastających z metodologii strukturalistycznej – to raczej próba zastosowania tendencji integracyjnych.
DąĪenie do zastosowania w opisie radoĞci róĪnorodnych metodologii towa-rzyszy prezentacji poszczególnych koncepcji lingwistycznych, stworzonych przez takich badaczy, jak Lidia Jordanskaja [1972 – analiza predykatów uczuü krótkotrwa-áych w jĊzyku rosyjskim], czy Iwona Nowakowska-Kempna [1986 – semantyczno- -skáadniowa charakterystyka predykatów uczuü w jĊzyku polskim]. Wyáaniający siĊ na podstawie tych badaĔ obraz radoĞci, to zróĪnicowany na páaszczyĨnie formalnej zespóá wyraĪeĔ. Widoczna jest koniecznoĞü szeregowania istotnych odmiennoĞci. TĊ gáĊbiĊ odcieni znaczeniowych uzmysáawia Autorka prezentując analizĊ semową pol-sko- i anglojĊzyczną Anny Wierzbickiej (ĞciĞle związana z semantyką skáadnikową). Koncepcja Anny Wierzbickiej, pozornie odlegáa od koncepcji autorskiej Agnieszki Mikoáajczuk, pozwala tejĪe na ukazanie struktury kategorii uczucia RADOĝCI w jĊzyku polskim.
Cenna i inspirująca dla Autorki wydaje siĊ koncepcja „leksykografii syste-mowej” zaproponowana przez Jurija Apresjana. Koncepcja ta akcentuje postulat two-rzenia sáowników sáuĪących nie tylko rozumieniu tekstu, ale równieĪ konstruowaniu wypowiedzi. Propozycja Apresjana, wedáug Autorki, inspiruje do poszukiwania róĪ-nych modeli uczuü powiązaróĪ-nych z danym sáowem i sprawdzania hipotetyczróĪ-nych po-wiązaĔ z innymi leksemami.
W podsumowaniu wybranych koncepcji lingwistycznych nie zabrakáo rów-nieĪ syntezy kognitywistycznego ujĊcia emocji, opartego na wyszczególnianiu meta-for i metonimii, traktowanej przez AutorkĊ jako uzupeánienie wypracowanych badaĔ semantycznych nad jĊzykiem uczuü.
CzĊĞü analityczną pracy Agnieszki Mikoáajczuk wyróĪnia konsekwencja w szczegóáowym prezentowaniu sáownictwa rodzin leksykalnych związanych z kate-gorią RADOĝCI. Analiza materiaáowa opiera siĊ na ukazaniu wykáadników rodziny wyrazów z uwzglĊdnieniem ich cech centralnych i peryferyjnych. Analizowany mate-riaá ukazuje duĪe zróĪnicowanie uĪycia wyrazów z tej rodziny leksykalnej mieszczą-cych siĊ w jĊzykowym obrazie radoĞci, nadając jej charakteru uniwersalnego.
Agnieszka Mikoáajczuk proponuje nastĊpujące modele poznawcze uczuü z rodziny RADOĝCI (z leksykalnymi wykáadnikami): RADOĝû „reaktywna” (bezpo-Ğrednia czĊsto bezrefleksyjna reakcja emocjonalna o duĪej intensywnoĞci i
wyrazisto-
146
Ğci objawów – cieszyü siĊ z czegoĞ); RADOĝû „czynnoĞciowa” (powstająca wskutek dziaáaĔ aktywnego podmiotu, który na podstawie bezrefleksyjnej lub/i racjonalnej pozytywnej samooceny odwoáuje siĊ kwestii istotnych dla podmiotu wywoáujących SZCZĉĝCIE – uniesienie, entuzjazm); RADOĝû „zmysáowa” (organizacja i interpre-tacja wraĪeĔ zmysáowych z moĪliwoĞcią oceny racjonalnej, lecz nacechowana nie-trwaáoĞcią – nacieszyü siĊ czymĞ do syta); RADOĝû „ludyczna” (radoĞü zabawy); RADOĝû „na tle komizmu” (wesoáoĞü, rozbawienie); RADOĝû „bez wyraĨniej przy-czyny” (przeĪycie, którego katalizatorem moĪe byü samoistne táo emocjonalne –
po-godny nastrój – lub związane z podstawą podmiotu – radoĞü Īycia); SZCZĉĝCIE
„trwaáe” (uczucie bĊdące konsekwencją okreĞlonego celu w Īyciu, stanowi wartoĞü samą w sobie).
RADOĝû stanowi rzeczownik traktowany w ĞwiadomoĞci uĪytkowników nadrzĊdnie, natomiast analiza tekstów m.in. psychologicznych, filozoficznych i socjo-logicznych wskazuje na preferowanie raczej okreĞleĔ peryferyjnych znajdujących siĊ w tej rodzinie leksykalnej. Autorka formuáuje nastĊpujące tezy, które mogą leĪeü u podstaw takiego stanu rzeczy: bezwiedne przejĊcie sposobu widzenia Ğwiata wáa-Ğciwego obcej spoáecznoĞci jĊzykowej (związana jest tym nieuĞwiadomiona rozbieĪ-noĞü postrzegania rzeczywistoĞci); Ğwiadome wprowadzenie róĪnych sposobów oglą-du Ğwiata oraz dynamiczny wpáyw kontaktów kulturowych i wynikającej z tego trans-formacji spoáeczno-gospodarczej.
Agnieszka Mikoáajczuk w Īmudnym procesie analizy i weryfikacji materiaáu jĊzykowego (z uwzglĊdnieniem kontekstu) doprecyzowuje zasygnalizowaną systema-tykĊ pojĊü. PrzyjĊcie tej perspektywy badawczej nadaje wynikom analizy charakteru struktury otwartej – interdyscyplinarnej. Autorka podkreĞla jednak, iĪ w obszernej dyskusji o istocie emocji podstawowych i niepodstawowych wymogiem powinno byü zawsze rozwaĪenie aspektów lingwistycznych.
Obraz radoĞci we wspóáczesnej polszczyĨnie to przede wszystkim
wydawnic-two o charakterze jĊzykoznawczym, jednakĪe zaprezentowana analiza pozwala na doprecyzowanie jednolitej páaszczyzny sáuĪącej wymianie myĞli w badaniach z róĪnych dziedzin nad uczuciami pozytywnymi. Publikacja Agnieszki Mikoáajczuk – studium dąĪące do sformuáowania definicji pojĊcia radoĞci – to praca imponująca pod wzglĊdem przedstawionego materiaáu analitycznego. Stanowi istotne uzupeánienie dotychczasowych badaĔ, jak równieĪ moĪe byü punktem wyjĞcia do wielu opracowaĔ syntetycznych z zakresu semantyki uczuü. MoĪe równieĪ byü inspiracja do eksploracji naukowej omawianych zagadnieĔ przez pryzmat innych dyscyplin.
Publikacji Agnieszki Mikoáajczuk przyĞwieca peáen radoĞci i optymizmu postulat nieustającej potrzeby poznawania czáowieka i Ğwiata go otaczającego przez pryzmat jĊzyka i przekazywanych za jego poĞrednictwem uczuü.
MIKOàAJCZUK A.(2009), Obraz radoĞci we wspóáczesnej polszczyĨnie, Wydawnictwo Semper, Warszawa.
