Widok Rodzina jako element definiowania siebie

ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH Tom 5(41) numer 4 — 2013

MARIA S´WI ATKIEWICZ-MOS´NY

RODZINA JAKO ELEMENT DEFINIOWANIA SIEBIE

WPROWADZENIE

Rodzina jest miejscem budowania tozsamos´ci. Argumentacje potwierdzaj  a-c a te teze mozna prowadzic´ z róznych perspektyw w zaleznos´ci od przyjetej definicji tozsamos´ci. Dzieci rodz ac sie i dorastaj ac w rodzinie w trakcie procesów socjalizacji i wychowania ucz a sie ról spoecznych i nabywaj a cech, które stanowi a o ich tozsamos´ci. Inna linia argumentacji moze prowadzic´ w kierunku psychologii rozwojowej i tworzenia sie tozsamos´ci – rodzina jest t a grup a, która najsilniej oddziauje na jednostke. Socjalizacja pierwotna, a w szczególnos´ci istotni inni ksztatuj a formy uczestnictwa spoecznego, role spoeczne oraz zreby osobowos´ci. Mimo ze coraz czes´ciej w dobie pynnej (po)nowoczesnos´ci mówi sie o zmianie roli rodziny, jej struktury czy funkcji pozostaje ona waznym punktem odniesienia. Cristina Hardyment pisze: „para-doks naszych czasów polega na tym, ze im bardziej jestes´my zdolni do zycia jako niezalezne jednostki, tym wazniejsze s a dla nas rodzinne korzenie. Rodzina nawet nieformalna, jest wysoko cenionym z´ródem tozsamos´ci”1_.

Dzieje sie tak dlatego, ze „(w Polsce) starsze pokolenie nadal przekazuje modym ca a historie rodzinn a i wi aze j a ze s´rodowiskiem lokalnym, z

regio-Dr MARIAS´WI ATKIEWICZ-MOS´NY – adiunkt w Zakadzie Socjologii Komunikowania Spo-ecznego w Instytucie Socjologii UJ; e-mail: maria.swiatkiewicz-mosny@uj.edu.pl

*_{Badania prezentowane w artykule s a finansowane przez Narodowe Centrum Nauki} w ramach grantu nr 4603/B/H03/2011/40.

nem oraz narodem”2. Miedzypokoleniowa transmisja wartos´ci, norm i celów zycia lezy u podstaw konstruowania tozsamos´ci.

Warto zwrócic´ uwage równiez na to, ze przez fakt urodzenia sie w kon-kretnej rodzinie otrzymujemy jej tozsamos´c´ – wyrazona jest ona na przykad w nazwisku czy w obywatelstwie. Na „tabliczkach”, które wisz a nad nowo-rodkowymi ózeczkami czy inkubatorami w szpitalach, jest podana pierwsza, najbardziej oczywista tozsamos´c´ – informacja o pci dziecka (wynikaj aca z cech biologicznych) i was´nie nazwisku matki (cecha nadana). Fakt uro-dzenia sie w danej rodzinie wi aze sie równiez z obywatelstwem, czyli, w duzym uproszczeniu, przypisaniem do okres´lonego pan´stwa. Kolejny trop prowadzi do tozsamos´ci narodowej i roli, jak a rodzina odgrywa w budowaniu i podtrzymywaniu tej tozsamos´ci. Istnieje bogata literatura, nie tylko socjologiczna, zgebiaj aca te relacje3. Wieziom rodzinnym towarzyszy proces identyfikacji takze z tak a grup a, jak a jest naród. Rodzina pozostaje zo-bowi azana do przekazywania kultury narodowej4.

Celem artykuu jest próba odtworzenia miejsca r o d z i n y w kon-strukcie t o z s a m o s´ c´. Rodzina jest tutaj ujmowana przede wszystkim poprzez role spoeczne (np. rola matki/ojca, córki/syna, wnuczki/wnuka). Analiza badan´ wasnych pozwoli uzyskac´ odpowiedz´ na pytania: Jak czesto respondenci, odpowiadaj ac na pytanie k i m j e s t e s´?, definiuj a siebie poprzez odgrywane w rodzinie role spoeczne? Czy rodzina kojarzy sie bada-nym z tozsamos´ci a?

1. DEFINIOWANIE TOZ SAMOS´CI

Definiowanie tozsamos´ci to trudne zadanie ze wzgledu na wielos´c´ definicji i pespektyw teoretycznych. Uproszczenia nie zawsze daj a zadowalaj acy efekt. Jednak nie ma tu tez miejsca na rozbudowane porównawcze analizy samego pojecia. Proponuje przyjrzenie sie tozsamos´ci, siegaj ac do tradycji teore-tycznych, do których odwouj a sie wykorzystane w prezentowanych badaniach narzedzia. Odpowiedzi na pytanie o mechanizmy konstruowania tozsamos´ci

2_{L. D y c z e w s k i, Rodzina twórc ˛a i przekazicielem kultury, Lubin: TN KUL 2003,} s. 124.

3_{T e n z e, Trwałos´c´ i zmiennos´c´ kultury polskiej, Lublin: Wojewódzki Dom Kultury} 2002.

szukaam za pomoc a Testu Dwudziestu Stwierdzen´ i testu asocjacji. Pierwszy z nich wywodzi sie z interakcjonizmu symbolicznego, a dokadniej ze szkoy Iowa. Test asocjacji wykorzystywany jest do badania spoecznych reprezen-tacji.

Test Dwudziestu Stwierdzen´ zosta zaprezentowany przez Manforda Kuhna i Thomasa Mc Partlanda5, przedstawicieli szkoy Iowa znanej z d azenia do przeozenia koncepcji G. H. Meada na jezyk bardziej metodologiczny, moz-liwy do zoperacjonalizacowania. Wielokrotnie wykorzystywany w róznych kontekstach (np. etnicznym, wielokulturowym czy genderowym), opiera sie na zaozeniu, ze koncepcja siebie moze byc´ wyrazona w jezyku i zakomuni-kowana, bo ma nature symboliczn a.

Tozsamos´c´ dla interakcjonistów bya pojeciem istotnym, gdyz wchodzia w zakres podstawowego konceptu: jaz´ni. Najogólniej mówi ac jest odpowiedz a na pytanie: „kim jestem?”, jest „oszacowaniem nas przez nas samych i in-nych”6, „dokonuje sie przez nazwanie”7. Tozsamos´ci s a zorganizowane w hierarchie uwydatnien´ i istotnos´ci, stanowi a odpowiedz´ na poszczególne sytuacje, dziaaj ac jak filtry selekcjonuj ace percepcje8. Takie mys´lenie o tozsamos´ci odnajdujemy miedzy innymi w pracach Sheldona Strykera. Toz-samos´ci jako czes´ci jaz´ni peni a wazn a role w relacji miedzy jednostk a a struktur a spoeczn a, gdyz s a „oznaczeniami, jakie ludzie czyni a wobec samych siebie w odniesieniu do swego umiejscowienia w strukturach spoecz-nych i do ról, jakie odgrywaj a dzieki temu umiejscowieniu”9. Struktury spoeczne narzucaj a spoeczne ramy zachowan´, jednak tozsamos´ci s a tymi, które decyduj a o sposobie odegrania roli. Zdaniem Strykera tozsamos´ci s a hierarchicznie zorganizowane i od stopnia jednoznacznos´ci kontekstu spo-ecznego zalezy, czy zostan a uwydatnione (zgodnie m.in. z zasadami: im mniejsze naciski strukturalne i im wieksza niejednoznacznos´c´, tym wieksze prawdopodobien´stwo uwydatnienia wiecej niz jednej tozsamos´ci). Stryker sformuowa wiele twierdzen´ dotycz acych tozsamos´ci, zarówno w relacji ze struktur a spoeczn a, jak i wyborem ról. Wysokie miejsce danej tozsamos´ci

5_{M. K u h n, T. McP a r t l a n d, An empirical investigation of self-attrubiutes,} “American Sociological Review” 19(1954), s. 68-76.

6_{A. S t r a u s s, Mirrors and Masks, „The Sociological Press” 1969, s. 9.}

7_{N. N. F o o t e, Identification as the Basis for a Theory of Motivation, “American} Journal of Sociology” 50(1951), s. 17 – cyt za: Z. B o k s z a n´ s k i, Toz˙samos´c´, interakcja,

grupa, ódz´: Wyd. Uniwersytetu ódzkiego 1989, s. 111.

8_{J. H. T u r n e r, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa: PWN 2012, s. 435.} 9_{Tamze, s. 437.}

w hierarchii zalezy od tego, jak bardzo jednostka angazuje sie w ni a. To zaangazowanie wynika miedzy innymi z pozytywnych ocen innych, zgodnos´ci oczekiwan´ ze strony innych, rozlegos´ci sieci jednostek, od których dana osoba uzaleznia tozsamos´c´. Tozsamos´c´ w tym konteks´cie jest zatem waznym elementem porz adkuj acym interakcje.

Drugie uzyte w prezentowanych badaniach narzedzie to test asocjacji, który jest wykorzystywany w budowaniu reprezentacji spoecznych. Teoria Reprezentacji Spoecznych jest rozwijana od lat 70. XX wieku przez S. Mos-coviciego, W. Wagnera, A.S de Rose i wielu innych. Podstawowym jej zao-zeniem jest teza o konstruowaniu rzeczywistos´ci – „jestes´my aktywnymi uczestnikami rzeczywistos´ci spoecznej, co oznacza, ze odbieramy j a przez pryzmat naszej wiedzy i przekonan´ oraz poddajemy modyfikacjom zgodnym z podzielanymi przez nas przekonaniami na temat rz adz acych ni a praw. Tym samym konstruujemy s´wiat dla nas zrozumiay i bezpieczny”10. Bezpieczen´-stwo i „zrozumiaos´c´” s´wiata zapewniaj a nam spoeczne reprezentacje, definiowane jako „zespó mys´li i uczyc´ wyrazanych w jawnych i werbalnych zachowaniach aktorów, który konstytuuje obiekt dla grupy spoecznej”11. Powstaj a one w procesie komunikacji (szeroko rozumianego dyskursu) na dwóch paszczyznach. Pierwsza z nich to zakorzenienie (anchoring), czyli „umieszczenie nieznanego zjawiska w znanym zbiorze kategorii”12, druga to objektyfikacja (objectification) rozumiana jako sprowadzenie abstrakcji do ich przedstawien´13. Powstae w ten sposób nowe reprezentacje staj a sie czes´ci a s´wiata zycia grupy, nowym elementem jej tozsamos´ci.

Breakweel proponuje integracje Teorii Reprezentacji Spoecznych (TRS) i Teorii Tozsamos´ci Spoecznej (SIT). TRS opisuje, w jaki sposób ludzie konstruuj a swój model interpretacji s´wiata, który z kolei w procesie ko-munikacji interpersonalnej staje sie elementem reprezentacji spoecznych. SIT wi aze tozsamos´c´ z czonkostwem w grupie. Spoeczna tozsamos´c´ jest zbiorem indywidualnych opisów siebie, wynikaj acych z postrzeganego czonkostwa

10_{C. T r u t k o w s k i, Teoria społecznych reprezentacji i jej zastosowania, w: Wymiary}

z˙ycia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Warszawa:

Wydaw-nictwo Naukowe Scholar 2007, s. 375.

11_{W. W a g n e r, W. G. D u v e e n, R. F a r r, S. J o v c h e l o v i t c h,} F. L o r e n z i - C i o l d i, I. M a r k o v a, D. R o s e, Theory of methodof social

representations, “Asian Journal of Social Psychology” 2(1999), s. 96.

12_{T r u t k o w s k i, Teoria…, s. 388.} 13_Tamze.

w grupach14. Tozsamos´c´ spoeczna to „ta czes´c´ indywidualnej struktury ja, która wypywa z wasnej przynaleznos´ci do grupy spoecznej oraz z subiek-tywnej wartos´ci i emocjonalnego znaczenia tej przynaleznos´ci”15. Obok toz-samos´ci spoecznej Tajfel wymienia równiez tozsamos´c´ osobist a, która jest dowodem odrebnos´ci jednostki, jej wyróznikiem spos´ród innych.

Tozsamos´c´ jest konstruowana w ci agu zycia. Kazda jednostka d azy do zdobycia pozytywnej tozsamos´ci spoecznej, co dzieje sie w trakcie roz-maitych porównan´ do innych grup. Sformuowane przez Tajfela prawa kate-goryzacji mówi a o róznicach w postrzeganiu swojej grupy i grupy obcej. Nawet w wypadku grup minimalnych (wyróznionych ze wzgledu na niezna-cz ace cechy) czonkowie grup obcych postrzegani s a jako bardziej do siebie podobni, przy porównaniach s a traktowani caos´ciowo oraz oceniani nega-tywnie. Z kolei czonkowie grupy wasnej s a postrzegani jako zróznicowani i odrebni, a przede wszystkim oceniani pozytywnie. Motywacje i potrzeby (potrzeba pozytywnej tozsamos´ci spoecznej) wyjas´niaj a grupow a i miedzy-grupow a dynamike. Interes grupowy wpywa na spoeczne reprezentacje, które z kolei oddziauj a na zachowania spoeczne czonków grupy. Tozsamos´c´ spo-eczna natomiast wpywa na zaangazowanie jednostek w proces tworzenia reprezentacji, ich akceptacje i wykorzystanie16.

Tozsamos´c´ rozumiana zarówno w odniesieniu do ja (tozsamos´c´ indywi-dualna), jak i do czonkostwa w grupie (tozsamos´c´ spoeczna), skada sie z wielu cech, które uporz adkowane s a hierarchicznie. Zadaniem tego tekstu jest wyowienie tych cech, zarówno z definicji tozsamos´ci, jak i z jej tres´ci.

W spoecznej biografii jednostki socjalizacja pierwotna jest najwazniejsza. Dla procesu powstawania tozsamos´ci podstawowe s a wiezi rodzinne (nie tylko dziecko-rodzice, ale równiez te miedzy rodzen´stwem), które s a partykularne, unikalne, emocjonalne, niepowtarzalne i niezastepowalne. „Tozsamos´c´, która powstaje w relacji miedzy dzieckiem i rodzicem, jest unikalna, silnie

na-14_{J. T u r n e r, P. O a k e s, The significance of the social identity concept for social}

psychology with reference to individualism, interactionism and social influence, “British Journal

of Social Psychology” 25(3) (1986), s. 237–252.

15_{H. T a j f e l, Social stereotypes and social grups, w: Intergrup behaviour, red.} J.C. Turner, H. Giles, Chicago: Univeristy of Chicago Press 1981, s. 255.

16_{Por. A.S. de R o s a, Reality changes faster than research: National and Supranational}

Identity in Social representation of the European Community in the Context of Changes in Internetional Relations, w: Changing European Identites: Social Psychological Analyses of Social Change, eds. G.M. Breakwell, E. Lyons, Oxford: Butterworth-Heinemann 1996,

cechowana emocjami i relatywnie niezastepowalna”17. Co wiecej, nalezy podkres´lic´ równiez procesualny charakter tej relacji: proces tworzenia sie tozsamos´ci, jej dojrzewania i stabilizowania.

Zakadam, ze waznos´c´ rodziny w procesie tworzenia tozsamos´ci i poszuki-wania odpowiedzi na pytanie „kim jestem” znajdzie swoje odzwierciedlenie w konstruowanych definicjach tozsamos´ci. Pytania, jakie stawiam, dotycz a miejsca rodziny w definicji tozsamos´ci, a dokadniej: jak czesto modzi ludzie, odpowiadaj ac na pytanie „kim jestes´?” odwouj a sie do wiezi ro-dzinnych i ról spoecznych odgrywanych w ramach rodziny i które z tych ról wymieniaj a.

2. METODOLOGIA BADAN´

Prezentowane wyniki s a czes´ci a projektu badawczego, dotycz acego kon-struowania nowych tozsamos´ci w warunkach globalizacji. Zderzaj ace sie, zgodnie z predykcj a Castellsa, trendy globalizacyjne i tozsamos´ciowe powoduj a odrodzenie ruchów narodowych i etnicznych. Tozsamos´c´ jest po-jeciem popularnym, dyskutowanym przez naukowców, polityków i wszyst-kich, którzy pozostaj ac w sferze oddziaywania mediów nie mog a pozostac´ obojetni na tozsamos´ciowy dyskurs. Prezentowane badania dotycz a procesu konstruowania tozsamos´ci oraz dyskursu tozsamos´ciowego. S a realizowane na S´l asku, a precyzyjniej w województwach s´l askim, dolnos´l askim i opol-skim. S´l ask jest zatem zdefiniowany bardzo szeroko i bez wyraz´nego odwo-ania sie do jego etnicznych i kulturowych granic. Przyjeto zaozenie, ze miejsce, z jego spoeczno-kulturow a tkank a, bedzie zmienn a wpywaj ac a na sposób definiowania siebie. Do badan´ wybrano celowo dziewiec´ miejscowos´ci charakteryzuj acych sie najwyzszym18 (Gorzów S´l aski, Rydutowy, Strzelce Opolskie, Zawadzkie) b adz´ najnizszym (Bierutów, Lubin, azy, Gródków, Z migród) odsetkiem osób, które zadeklaroway narodowos´c´ inn a, niz polska, w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku. Badania prowadzono od

17_{A. J. W e i g e r t, R. H a s t i n g s, Identity Loss, Family and Social Change,} “American Journal of Sociology”, vol. 82, no 6 (May 1977).

18_{Do badan´ zostay wybrane miejscowos´ci licz ace do 20 000 mieszkan´ców, na terenie} których znajduje sie liceum ogólnoksztac ace. Miejscowos´ci zostay uszeregowane ze wzgledu na odsetek osób deklaruj acych narodowos´c´ inn a niz polska. Nastepnie poproszono dyrektorów szkó o zgode na przeprowadzenie badan´. W wypadku odmowy pros´be kierowano do szkó z kolejnych miejscowos´ci na lis´cie.

maja 2012 do marca 2013 roku w liceach ogólnoksztac acych w wymienio-nych miastach.

Uczniowie szkó s´rednich s a, zgodnie z koncepcj a Eriksona, w okresie tzw. póz´nej adolescencji, której charakterystyczn a cech a jest intensywne poszu-kiwanie odpowiedzi na pytanie: „kim jestem?”. „Kon´czy sie bezuzytecznos´c´ wielorakich identyfikacji i zaczyna formowac´ tozsamos´ci”19.

Zapytano uczniów o skojarzenia z wyrazem tozsamos´c´ („prosze zapisac´ pierwszych 20 skojarzen´ z wyrazem tozsamos´c´”) oraz poproszono w wype-nienie Testu Dwudziestu Stwierdzen´ („prosze dokon´czyc´ zdanie rozpoczynaj ac od jestem”). Zebrano testy od 605 uczniów. Tabela 1. pokazuje cechy demograficzne respondentów.

Tabela 1. Cechy demograficzne respondentów wedug pci i miasta, w którym chodz a do liceum Odsetek Miasto Kobiety Mezczyz´ni

Niski odsetek osób dekla-ruj acych niepolsk a naro-dowos´c´ w NSP 2002 Bierutów 36 14 azy 30 53 Lubin 53 26 Gródków 30 18 Z migród 32 35

Wysoki odsetek osób de-klaruj acych niepolsk a narodowos´c´ w NSP 2002 Strzelce Opolskie 31 22 Gorzów S´l aski 35 31 Rydutowy 86 30 Zawadzkie 35 8 Razem: 368 237

Z ródo: badania wasne

S´rednia wieku w badanej grupie to 17 lat. Dane zostay zebrane i ana-lizowane za pomoc a programu QdaMinner i WordStat.

3. JESTEM … MIY

Pierwszym etapem analizy byo zbudowanie list frekwencyjnych, czyli zestawienie czestos´ci wystepowania poszczególnych sów sprowadzonych do formy podstawowej. Wprowadzono modyfikacje w wypadku wyrazów doty-cz acych pci – zliczono  acznie wyrazy: [jestem] kobiet a, mezczyzn a. Podobnie w wypadku odpowiedzi [jestem] córk a, synem (na infografice wystepuje wyraz dzieckiem) oraz bratem/siostr a. Zastosowano ten zabieg, aby nie zaburzac´ wyników ze wzgledu na cechy próby, w szczególnos´ci liczbe badanych kobiet i mezczyzn.

Wykres 1. Wystepowania sów-kluczy w odpowiedzi na pytanie: „Kim jestes´?”

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie zebranych danych. Wykres przedstawia 20 najczes´ciej wymienianych wyrazów.

Badani licealis´ci (wykres 1.) najczes´ciej okres´lali sie poprzez pec´: 66,1% kobiet i 36,6% mezczyzn. Na drugim miejscu s a wyrazy zwi azane ze szko a (jestem uczniem/uczennic a). 57,9% licealistów okres´lio sie jako „córka” i 30,2% jako syn.

Kolejna grupa wyrazów zwi azana z rodzin a jest na siódmym miejscu: 46,7% licealistów okres´lio sie jako siostra, a 18,6% jako brat. 26,6% ba-danych uczennic opisao sie jako wnuczka, a 9,7% uczniów – wnuk.

Prezentowana mapa wspówystepowania sów (infografika 1) pozwala na wyróznienie dwóch zasadniczych sposobów definiowania siebie. Wyraz´nie widoczny jest model zwi azany z wieziami spoecznymi, przede wszystkim z rodzinnymi (wystepuj a tu okres´lenia takie, jak m.in. dzieckiem, bra-tem/siostr a, ale tez uczennic a/uczniem, Polk a/iem). Drugi, bardziej roz-proszony, to model osobowos´ciowy – jestem mia/y, inteligentna/y, po-mocna/y itd.

Infografika 1. Mapa odpowiedzi na pytanie: Kim jestes´?

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych badan´. Mapa opracowana w programie QdaMinner

Analiza czestos´ci wspówystepowania wyrazów (mierzona za pomoc a in-deksu Jaccarda) pokazuje, ze badani uczniowie tozsamos´c´ wi az a raczej z cechami indywidualnymi, raczej tozsamos´ci a indywidualn a niz spoeczn a. Zatem „model osobowos´ciowy” definiowania siebie jest czestszy niz „model rodzinny”.

Infografika 2. Czestos´c´ wystepowania kategorii kodowych

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie uzyskanych wyników badan´. Dane zostay pogrupowane i przedstawione w tzw. chmurze. Odpowiedzi zostay przedstawione od najczes´ciej wystepuj acych (na czestos´c´ wystepowania wskazuje równiez wielkos´c´ i grubos´c´ liter)

Drugim etapem analizy byo zbudowanie kategorii kodowych, które po-zwoliyby uporz adkowac´ uzyskane odpowiedzi. Wyrózniono nastepuj ace kate-gorie: cechy pozytywne (np. [jestem] miy, sympatyczny), cechy negatywne (np. [jestem] leniwy, nudny), cechy biologiczne (cechy dotycz ace ciaa, np. [jestem] wysoki, gruby, chudy), pec´, wiezi rodzinne (role spoeczne od-grywane w rodzinie, np. odpowiedzi [jestem] córk a, synem, bratem, siostr a, wnuczk a, wnukiem), wiezi inne (np. [jestem] przyjacielem, kolezank a), stan ducha (stan psychiczny, emocje, np. [jestem] zakochana, szczes´liwa], szkoa (np. [jestem] uczniem, uczennic a licealist- a/k a, absolwent-em/k a gimnazjum, przyszym studentem, przewodnicz ac-ym/ a klasy, najlepsz-y/a z matematyki), religia (np. [jestem] wierz acy, religijny, chrzes´cijaninem, ateist a), hobby ([jestem] tancerzem, koszykarzem, molem ksi azkowym), zakorzenienie w przestrzeni (np. [jestem] Polakiem/Polk a, Europejczykiem/Europejk a, S´l azakiem/S´l azaczk a, mieszkan´cem/nk a miasta). Czestos´c´ wystepowania kate-gorii kodowych prezentuje infografika 3.

Infografika 3. Mapa sów opisuj acych tozsamos´c´ indywidualn a licealistów

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie zebranych danych. Infografika przedstawia wspó-wystepowanie sów w kategoriach: cechy pozytywne i negatywne. W im wieksze koo wpisana jest dana cecha, tym czes´ciej jest ona wymieniana przez badanych. Im blizej siebie narysowane s a poszczególne cechy, tym czes´ciej wystepuj a one razem.

Odpowiedzi na pytanie „kim jestes´” koncentruj a sie wokó tozsamos´ci indywidualnej. Uczniowie, definiuj ac siebie, odwouj a sie przede wszystkim do cech charakteru, zdecydowanie czes´ciej pozytywnych (np. 44,3% kobiet i 33% mezczyzn okres´lio siebie za pomoc a sowa mi-y/a) niz negatywnych (najczes´ciej wskazywan a wad a jest lenistwo). Infografika 4. przedstawia wspówystepowanie (mierzone za pomoc a indeksu Jaccarda) sów w katego-riach cech: pozytywne i negatywne, cech biologicznych, stanu ducha oraz pci. Widoczne s a dwa klastry: zielony – meski i czerwony kobiecy. Badane licealistki uzyway wiekszej liczby sów, zeby opisac´ siebie. Interesuj ace s a równiez wpisane cechy oraz ich czestos´c´ wystepowania. Kobiety najczes´ciej opisyway siebie jako mia i uczynna, a mezczyz´ni jako miy i inteligentny. Obok „modelu osobowos´ciowego” drugim sposobem definiowania siebie jest odwoanie sie do ról spoecznych, przede wszystkim rodzinnych (por. infografika 2.). Najwazniejsz a (bo najczes´ciej wymienian a) relacj a jest

zwi azek miedzy rodzicami i dziec´mi, nastepnie relacje miedzy rodzen´stwem i relacje z dziadkami. Ilustruje to wykres 2.

Wykres 2. Czestos´c´ wystepowania autoopisów zwi azanych z rodzin a w relacji do pci Z´ ródo: badania wasne. Procenty nie sumuj a sie do 100, gdyz mozliwe byo udzielenie wiecej niz jednej odpowiedzi.

Mimo ze pozycja sów opisuj acych relacje rodzinne na listach frekwencyj-nych jest bardzo wysoka, zastanawia fakt, ze nie kazdy licealista opisa sie poprzez role rodzinne. Byc´ moze wpyw na to mia fakt miejsca i czasu pro-wadzenia badan´. Szkoa, klasa, lekcja powodoway, ze autoopis uczen´/uczen-nica by bardziej uwydatniony, zgodnie z przytaczan a koncepcj a Strykera. Warto tez dodac´, ze zdecydowanie czes´ciej role rodzinne wystepoway w od-powiedziach kobiet niz mezczyzn.

Gdyby waznos´c´ danego skojarzenia mierzyc´ kolejnos´ci a notowanych skoja-rzen´, to rodzina nie otrzymaaby etykiety „najwazniejsza wartos´c´”. Najwyzej notowane (na 1 i 2 miejscu) role rodzinne s a tylko w 58 testach (podczas, gdy ponad 110 licealistów na pierwszym miejscu pisze: jestem czowiekiem). Mozna wnioskowac´, ze role rodzinne nie funkcjonuj a jako najwazniejszy element opisu siebie.

Zmienn a, która miaa wpyw na udzielane odpowiedzi by wiek licealistów (por. wykres 2.), im starszy uczen´, tym czes´ciej wymienia role rodzinne. Mozna zaryzykowac´ stwierdzenie, ze wraz z wiekiem ros´nie s´wiadome przy-wi azanie do rodziny. W grupie 17-latków 42,5% wymienio swoj a relacje z rodzicami, ws´ród 18-latków ponad 50%, a ws´ród 20-latków ponad 70%.

Wykres 3. Odpowiedzi na pytanie: „Kim jestes´?” w kategorii role rodzinne w relacji z wiekiem Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie zgromadzonych danych. Wykres pokazuje, jaki odsetek badanych licealistów (z podziaem na wiek) okres´li siebie poprzez relacje rodzinne. Kategoria: „dalsz a rodzin a” oznacza autodefnicje [jestem] cioci a, wujkiem, kuzynem, kuzynk a; „dzieckiem” –[jestem] synem, córk a,

TOZ SAMOS´C´ TO…. OSOBOWOS´C´

Licealis´ci zostali równiez poproszeni o wypisanie 20 skojarzen´ z wyrazem tozsamos´c´. Podobnie, jak w przypadku TST, zostay opracowane listy frek-wencyjne.

Wykres 4. Skojarzenia z wyrazem tozsamos´c´

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie zgromadzonych danych. Wykres przedstawia 20 najczestszych skojarzen´ w ujeciu procentowym (jaki procent badanych licealistów wpisa na liste skojarzen´ dany wyraz).

Najczestszym skojarzeniem z pojeciem tozsamos´c´ jest „osobowos´c´” (59,8% respondentów udzielio takiej odpowiedzi) i „charakter” (40,8% licealistów wpisao takie skojarzenie). Koresponduje to ze sposobem opisywania siebie. Badani uczniowi s a spójni, definiuj ac tozsamos´c´ jako osobowos´c´, cechy cha-rakteru i definiuj ac siebie za pomoc a cech indywidualnych, osobowos´ciowych, cech charakteru. 17,2% respondentów tozsamos´c´ kojarzy sie z rodzin a.

Technika analizy proximity plot (wykres 5.) pokazuje, ze wymieniana przez badanych „rodzina” wspówystepuje z „nazwiskiem”, „imieniem”, „miejscem”, „pochodzeniem”, „adresem”. Interpretacja tych danych pozwala stwierdzic´ bliskos´c´ semantyczn a wymienianych pojec´.

Wykres 5. Skojarzenia z wyrazem tozsamos´c´. Proximity plot dla kategorii rodzina

Z´ ródo: opracowanie wasne na podstawie zgromadzonych danych. Proximity plot pokazuje wspówystepowanie wybranej kategorii z innymi.

Wspówystepowanie wymienionych kategorii pozwoli na wyróznienie „ro-dzinnej definicji tozsamos´ci”, która obejmowaaby takie sowa klucze, jak rodzina, imie, nazwisko, nazwisko rodowe, geny, pochodzenie, adres, imiona rodziców, miasto rodzinne, drzewo genealogiczne, wychowanie.

PODSUMOWANIE

Prezentowane badania dotycz a spoecznych reprezentacji tozsamos´ci oraz zawartos´ci tego pojecia. Badani licealis´ci, konstruuj ac definicje tozsamos´ci, rozumieli j a raczej w konteks´cie indywidualnym. Podobnie definiuj ac siebie siegali do cech osobowos´ciowych. Tozsamos´c´ jest zatem raczej tozsamos´ci a indywidualn a, na któr a skadaj a sie gównie cechy charakteru czy wygl adu zewnetrznego. Obok osobowos´ciowego modelu definiowania tozsamos´ci, wy-rózniono równiez model rodzinny, w którym dominuj acym wzorem autodefi-nicji s a role rodzinne (opisywanie siebie poprzez role spoeczne penione przede wszystkim w rodzinie nuklearnej).

Spoeczne reprezentacje tozsamos´ci równiez koncentruj a sie wokó dwóch j ader (core)20 – pierwsze zwi azane z osobowos´ci a i charakterem, drugie – „rodzinne” ogniskuj ace sie wokó rodziny, imienia, nazwiska czy pocho-dzenia.

Wspóczesna kultura promuje (po)nowoczesne wzory osobowos´ci, które w duzej mierze oparte s a na indywidualizmie, samorealizacji, relatywizmie, niezaleznos´ci czy optymizmie21. Refleksyjnie konstruowana tozsamos´c´ ma cechy indywidualne, jest niezalezna i zrelatywizowana wzgledem róznych sytuacji22. Czasami wydaje sie, ze w zatomizowanym spoeczen´stwie nie ma miejsca na silniejsze i trwae wiezi spoeczne, dlatego nierzadko wies´ci sie schyek rodziny i zast apienie jej alternatywnymi formami zycia rodzinne-go23. Potwierdzeniem tej tezy s a z pewnos´ci a zestawienia GUS24, z któ-rych wynika, ze spada liczba zawieranych mazen´stw, ros´nie liczba rozwo-dów, maleje tez dzietnos´c´. Jednak badania spoeczne25 pokazuj a, ze rodzina jest dla Polaków niezmiennie najwazniejsza wartos´ci a. Respondenci CBOS deklaruj a tez, ze jest ona niezbedna do szczes´cia. Najbardziej poz adanym modelem rodziny jest mazen´stwo z dziec´mi (55%) i duza wielopokoleniowa rodzina (29%).

Stawiam zatem konkluzje, ze miejsce rodziny w tozsamos´ciowym kon-strukcie jest istotne i wazne, a nawet tak oczywiste, ze nie zawsze do kon´ca us´wiadomione i nazwane. Badani licealis´ci opisuj ac siebie wskazywali na role spoeczne i wiezi, które ich  acz a z rodzin a, a konstruuj ac definicje toz-samos´ci wymieniali rodzine jako jedn a ze skadowych tego pojecia.

20_{Zob. T r u t k o w s k i, Teoria społecznych reprezentacji…}

21_{Por. Z. B a u m a n, Toz˙samos´c´. Rozmowy Z. Baumana z B. Vecchim, Gdan´sk: GWP} 2002; A. G i d d e n s, Nowoczesnos´c´ i toz˙samos´c´, „ja” i społeczen´stwo w epoce póz´nej

ponowoczesnos´ci, Warszawa: PWN 2010.

22_{Por. G i d d e n s, Nowoczesnos´c´ i toz˙samos´c´…}

23_{Por. K. S l a n y, Alternatywne formy z˙ycia małz˙en´sko-rodzinnego w ponowoczesnym}

s´wiecie, Kraków: Zakad Wydawniczy NOMOS 2002; Zagadnienia małz˙en´stwa i rodziny w per-spektywie feministyczno-genderowej, red. K. Slany, Kraków: Wyd. UJ 2013.

2 4 _{„ R o c z n i k S t a t y s t y c z n y ” 2 0 1 2 , h t t p : / / w w w . s t a t . g o v . p l / c p s / r d e /} xbcr/gus/rs_rocznik_demograficzny_2012.pdf

25_{Por. Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, Komunikat z badan´, CBOS,} BS/33/2013, marzec 2013.

BIBLIOGRAFIA

B a u m a n Z., Tozsamos´c´. Rozmowy Z. Baumana z B. Vecchim, Gdan´sk: Wyd. GWP 2002.

B o k s z a n´ s k i Z., Tozsamos´c´ interakcja grupa, ódz´: Wyd. Uniwersytetu ódzkiego 1989.

H a r d y m e n t C., Rodzina, prze. K. Bober, Warszawa: Wyd. Prószyn´ski i S-ka 1999.

D y c z e w s k i L., Rodzina twórc a i przekazicielem kultury, Lublin: TN KUL 2003.

D y c z e w s k i L., Trwaos´c´ i zmiennos´c´ kultury polskiej, Lublin: Wojewódzki Dom Kultury 2002.

G i d d e n s A., Nowoczesnos´c´ i tozsamos´c´, „ja” i spoeczen´stwo w epoce póz´nej ponowoczesnos´ci, Warszawa: PWN 2010.

F o o t e N. N., Identification as the Basis for a Theory of Motivation, “American Journal of Sociology”, 50/1951.

J a n P a w e  II, List do rodzin, Czestochowa, Biblioteka Niedzieli 1994. K u h n M., McP a r t l a n d T., An empirical investigation of self-attrubiutes,

“American Sociological Review” 19(1954), s. 68-76.

S l a n y K., Alternatywne formy zycia mazen´sko-rodzinnego w ponowoczesnym s´wiecie, Kraków: Zakad Wydawniczy NOMOS 2002.

S t r a u s A., Mirrors and Masks, The Sociological Press, 1969.

T u r n e r J., O a k e s P., The significance of the social identity concept for social psychology with reference to individualism, interactionism and social influence, “British Journal of Social Psychology” 25(3) (1986), s. 237-252. T a j f e l H., Social stereotypes and social grups, w: Intergrup behaviour, red. J.C.

Turner, H. Giles, Chicago: Univeristy of Chicago Press 1981, s. 144-167. R o s a A.S. de, Reality changes faster than research: National and Supranational

Identity in Social representation of the European Community in the Context of Changes in Internetional Relations, w: Changing European Identites: Social Psychological Analyses of Social Change, eds. G.M. Breakwell, E. Lyons, Oxford: Butterworth-Heinemann 1996, s. 381-402.

T u r n e r J. H., Struktura teorii socjologicznej, Warszawa: PWN 2012.

T r u t k o w s k i C., Teoria spoecznych reprezentacji i jej zastosowania. w: Wymiary zycia spoecznego. Polska na przeomie XX i XXI wieku, red. M. Ma-rody, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2007.

W a g n e r W., D u v e e n W. G., F a r r R., J o v c h e l o v i t c h S., L o r e n z i - C i o l d i F., M a r k o v a I., R o s e D., Theory of methodof social representations, “Asian Journal of Social Psychology” 2(1999), s. 95-125.

W e i g e r t A. J., H a s t i n g s R., Identity Loss, Family and Social Change, “American Journal of Sociology”, vol. 82, no 6 (May 1977).

Zagadnienia mazen´stwa i rodziny w perspektywie feministyczno-genderowej, red. K. Slany, Kraków: Wyd. UJ 2013.

FAMILY AS A COMPONENT OF IDENTITY

S u m m a r y

Family and identity are notions which often appear together. Talking about identity, we underline the role of previous socialisation in the family for the sake of constructing the picture of oneself. In turn, talking about family, we do not forget the roles which are bases to autodescriptions.

The presented text relates to the understanding of identity by secondary school youth and is based on the results of TST and the association test (of the notion identity).

Two models of defining oneself have been distinguished. The former is related to family bonds, whereas the latter – with personality traits. Women defined themselves in the context of family bonds and roles more often than men.

Słowa kluczowe: rodzina, tozsamos´c´, definiowanie siebie, spoeczne reprezentacje. Key words: family, identity, construction of self, social representation theory.