ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 237
w ie ń s tw a i r o d z ic ó w o d m ó w iły u d z ie l a n i a o d p o w ie d z i p o n ie m ie c k u . M im o p r o t e s tó w n a u k ę re lig ii w ję z y k u n i e m i e c k im k o n ty n u o w a n o , c o d o p r o w a d z iło w 1 9 0 6 r. w P o z n a ń s k i e m d o s t r a jk u s z k o ln e g o , w k tó r y m u c z e s tn ic z y ło o k o ło 50. tys. d z ie c i, ic h r o d z ic e b o w ie m o d m ó w ili p o s y ła n ia d z ie c i n a n a u k ę r e lig ii w ję z y k u n ie m ie c k im . P o r o k u s t r a jk z o s ta ł z ła m a n y g rz y w n a m i i k a r a m i a r e s z t u , j a k i e s ą d y p r u s k i e n a ło ż y ły n a ro d z ic ó w . D z i a ł a n i a t e p rz y n io s ły N i e m c o m w d z ie d z in ie n a r o d o w o ś c io w e j p o w a ż n ą k lę s k ę . P is a ł o ty m w s z y s tk im j u ż w 19 8 9 r. p r o f . J e r z y K r a s u s k i w k s ią ż c e p t. P o ls k a - N ie m c y . D z ie je w z a je m n y c h s to s u n k ó w p o lity c z n y c h ( d o 1 9 3 2 r o k u ) .
P o n a d t o w n a r r a c ję w k r a d ły s ię d r o b n e la p s u s y : p o w in n o b y ć „ r o z m ia r y e m ig r a c ji” , a n ie „ r o z m ia r y m ig r a c ji” (s. 5 i 2 6 0 ); K o m is ja O s a d n ic z a ( A n s ie d lu n g s k o m m is s io n ) , a n i e K o m is ja K o lo n iz a c y jn a (s. 3 8 i 1 0 9 ); p r a c a K a z im ie r z a W a jd y d o ty c z y o c z y w iś c ie l a t 1 8 5 0 - 1 9 1 4 , a n ie 1 8 5 0 - 1 8 1 4 (s. 3 3 ); Ś lą s k n i e b y ł c z ę ś c ią z a b o r u p r u s k i e g o ( b y ła n i m W ie lk o p o ls k a P o m o r z e N a d w i ś l a ń s k i e ) , Ś lą s k b o w ie m b y ł z d o b y c z ą H o h e n z o l l e r n ó w w w o jn ie z H a b s b u r g a m i w 17 4 0 r. (s. 5 9 , p rz y p . 1 3 ); w j ę z y k u n i e m i e c k im „ V a t e r la n d ” t o o jc z y z n a i d e o lo g ic z n a , a „ H e i m a t ” t o o jc z y z n a p r y w a tn a (s. 9 9 ); n ie m ie c k ie r a d y lu d o w e n i e b y ły s k u p i o n e w D e u t s c h e V e r e in ig u n g (s. 1 0 3 ), le c z w Z j e d n o c z e n iu N ie m ie c k ic h R a d L u d o w y c h ( V e r e in ig u n g d e r d e u ts c h e n V o lk s r ä te ) , k tó r y m rz e c z y w iś c ie k ie r o w a ł p o d a n y p r z e z a u t o r a G e o r g C le in o w . N a t o m i a s t D e u t s c h e V e r e in ig u n g j e s t n a z w ą o d n o s z ą c ą s ię d o s ie c i n ie m ie c k ic h b i u r p o s e l s k ic h w la t a c h 1 9 2 3 - 1 9 3 4 , g d y z a s tą p iły o n e r o z w ią z a n y a d m in is tr a c y jn ie (i z r e s z t ą b e z p o d s ta w n ie ) D e u t s c h tu m s b u n d , k tó r y b y ł n i e m i e c k ą o r g a n iz a c ją n a c z e l n ą d la W ie lk o p o ls k i i P o m o r z a (z o b . s z e rz e j: D . M a te ls k i, M n ie js z o ś ć n ie m ie c k a ..., s. 7 2 - 9 4 ) . K s ią ż k a w y s z ła s p o d p i ó r a a rc h iw is ty , k t ó r e m u j e d n a k d la o m a w ia n e g o z a g a d n ie n i a z a b r a k ło p r z y g o to w a n ia p r a w n ic z e g o . O t ó ż n a p o d s ta w ie a r t. 2 5 6 t r a k t a t u w e r s a ls k ie g o r z ą d p o ls k i o d z ie d z ic z y ł p o r z ą d z ie p r u s k i m p r a w o o d k u p u ( W ie d e r k a u f s r e c h t ) , a z g o d z ił się n a o g r a n ic z e n ie je g o s to s o w a n ia d o p i e r o w u m o w ie lik w id a c y jn e j z 19 2 9 r. w z a m i a n z a r e k o m p e n s a t ę f in a n s o w ą . R z ą d p o ls k i n ie u z n a ł t a k ż e ( z r e s z tą b e z p o d s ta w n i e , c o z o s t a ł o u s t a lo n e w o r z e c z e n ia c h T r y b u n a łu H a s k i e g o z 1 9 2 2 -1 9 2 3 r., a P o ls k a m u s ia ła w y p ła c ić o d s z k o d o w a n i a w y w ła s z c z o n y m ) p r z e w ła s z c z e ń d o k o n a n y c h p r z e z K o m is ję O s a d n ic z ą p o d a c ie r o z e jm u z 11 l is to p a d a 19 1 8 r. (s. 1 1 0 ), a w ię c g d y P r u s y Z a c h o d n i e n a le ż a ły d o N ie m ie c , a R z e s z a N ie m i e c k a u t r a c ił a n a d n im i s u w e r e n n o ś ć d o p i e r o w s ty c z n iu 19 2 0 r.
U w a g i p o w y ż s z e n ie m a ją w p ły w u n a g e n e r a ln i e p o z y ty w n ą o c e n ę p u b lik a c ji, k t ó r a m a d u ż e w a lo r y p o z n a w c z e o r a z w y p e łn iła lu k ę b a d a w c z ą z a r ó w n o w h i s t o r io g r a f i i p o ls k ie j, j a k i n ie m ie c k ie j.
Dariusz Matelski
Poznań
H . S t r o ń s k i , R e p r e s je s t a l i n i z m u w o b e c l u d n o ś c i p o l s k i e j n a U k r a in ie w la ta c h 1 9 2 9 - 1 9 3 9 , W a r s z a w a 1 9 9 8 , W y d . „ W s p ó l n o t a P o l s k a ” , ss. 3 1 4 D z ie je z a s ię g u ję z y k a p o ls k ie g o i l u d n o ś c i p o ls k ie j n a d a w n y c h k r e s a c h w s c h o d n ic h R z e c z y p o s p o lite j t o t e m a t o g r o m n y , z ło ż o n y i in te r d y s c y p lin a r n y . J a k d o ty c h c z a s is tn ie je c ały s z e r e g m n ie j lu b b a r d z ie j s z c z e g ó ło w y c h o p r a c o w a ń p r z y n a le ż n y c h d o t e g o k r ę g u p r o b l e m o w e g o . S ta n o w ią o n e j e d n a k ty lk o p rz y c z y n k i d o c a ło ś c io w e j h is to r ii p o ls z c z y z n y k r e s o w e j o d je j p o c z ą tk ó w p o d z ie ń d z is ie jsz y . J e d n y m z n ic h j e s t o m a w ia n a w ła ś n ie k s ią ż k a H e n r y k a S tr o ń s k ie g o . A u t o r p o ś w ię c ił u w a g ę l u d n o ś c i p o ls k ie j, k t ó r a p o z o s t a ł a n a o b s z a r z e s o w ie c k ie jU k r a i n y p o w y ty c z e n iu g r a n ic y ry s k ie j, z a m ie s z k u ją c o b s z a r y w s c h o d n ie g o W o ły n ia , P o d o la , B ra c ła w s z c z y z n y o r a z K ijo w s z c z y z n y n a z a c h ó d o d D n i e p r u . J e j lo sy b y ły d o ś ć c h a r a k te r y s ty c z n e . Z e w z g lę d u n a s p e c y fik ę p a ń s t w a s o w ie c k ie g o w ła ś c iw ie p o z b a w i o n a s w o je j i n te l i g e n c ji b y ła p o d d a w a n a s y s te m a ty c z n e j i n d o k tr y n a c ji w d u c h u k o m u n is ty c z n y m , w z a m i e r z e n i u m a ją c e j j ą o d s e p a r o w a ć o d r e s z ty n a r o d u p o ls k ie g o i j e g o p a ń s tw o w o ś c i, j a k ą b y ły D r u g a R z e c z p o s p o lita . L u d n o ś ć p o l s k a U k r a i n y z a z b r u c z a ń s k ie j, p o d o b n i e j a k i w s c h o d n ie j B i a ł o r u s i z n a jd u ją c e j się w g r a n ic a c h Z S R R , m ia ł a s ta n o w ić c z y n n ik i s to tn y w p l a n a c h K r e m la j a k o p o t e n c j a l n a g le b a , z k t ó r e j p o w in n a w y r o s n ą ć k a d r a d la p la n o w a n e j p r z e z s o w ie c k ic h k o m u n is tó w r e p u b li k i p o ls k ie j. M o m e n t t e n b y ł d e c y d u ją c y d la p o lity k i n a r o d o w o ś c io w e j w ła d z Z S R R w s t o s u n k u d o u k r a iń s k ic h (i n ie ty lk o ) P o la k ó w . G d y o k a z a ł s ię n i e f u n k c jo n a ln y , s z y b k o z a c z ę ły p r y s k a ć p o c z ą tk o w e z ł u d z e n i a k s z t a ł t o w a n e p r z e z „ in t e r n a c jo n a l is ty c z n ą ” f r a z e o lo g i ę p r o p a g a n d y s o w ie c k ie j, u s t ę p u ją c m ie js c a p r z e ś l a d o w a n io m , k t ó r e b y ły in te g r a l n ą c z ę ś c ią s ta lin o w s k ie g o s y s te m u t o t a l i t a r n e g o , w y n ik a ją c ą z j e g o is to ty i d u c h a . H e n r y k S tr o ń s k i z a ją ł s ię w ła ś n ie tą p r o b l e m a t y k ą . W o b r ę b ie o ś m iu r o z d z ia łó w , z k tó r y c h s k ł a d a s ię j e g o k s ią ż k a o P o la k a c h n a s o w ie c k ie j U k r a i n ie w d z ie s ię c io le c iu p o p r z e d z a ją c y m n a p a ś ć Z S R R n a R z e c z p o s p o li t ą P o ls k ą , p r z e d s ta w ił p o lity k ę te g o k r a j u w s to s u n k u d o p o ls k ie j m n ie js z o ś c i n a r o d o w e j , j e j c e c h y c h a r a k te r y s ty c z n e o r a z r e a k c je l u d n o ś c i p o ls k ie j — je j p o s ta w y w o b e c z a g a d n ie ń p o lity c z n y c h , s p o łe c z n y c h , e k o n o m ic z n y c h i ś w ia to p o g lą d o w y c h , a ż p o s m u tn y k o n i e c z w ie ń c z o n y tr a g ic z n y m i w y w ó z k a m i d o d a le k ie g o K a z a c h s ta n u . P r o b l e m t e n , c o w a r t o w ty m m ie js c u m o c n o p o d k r e ś lić , p o d z iś d z ie ń j e s t s p r a w ą n i e z a m k n i ę t ą i w y m a g a ją c ą z a ł a t w i e n ia w f o r m ie r e p a t r i a c j i l u d n o ś c i p o ls k ie j d o k r a ju . W r o z d z ia le p ie r w s z y m S tr o ń s k i s c h a r a k te r y z o w a ł p o lity k ę n a r o d o w o ś c io w ą w ła d z y s o w ie c k ie j w s to s u n k u d o z a m ie s z k u ją c e j z a c h o d n ie c z ę ś c i r e p u b li k i u k r a iń s k ie j l u d n o ś c i p o l sk ie j w p ie r w s z y m d z ie s ię c io le c iu m ię d z y w o jn ia . Z a z n a c z y ł t a m d o b i tn i e r o l ę p r z e m o c y s t o s o w a n e j p r z e z p a ń s tw o s o w ie c k ie o r a z p o d j ą ł k w e s tię p rz y c z y n z m ia n y p o lity k i n a r o d o w o ś c io w e j r e ż i m u k o m u n is ty c z n e g o . U je j p o d s ta w , j a k s łu s z n ie t w ie r d z i, l e ż a ł i n s t r u m e n t a l n y , a w ię c z a k ł a m a n y s t o s u n e k d o o f ic ja ln ie g ło s z o n y c h z a s a d t o le r a n c j i n a r o d o w o ś c io w e j, k tó r y ła tw o , w m ia r ę p o t r z e b p o lity k i p a r ti i , p r z e o b r a ż a ł s ię w t e r r o r .
R o z d z ia ł d r u g i p o d e jm u j e z a g a d n ie n i a z w ią z a n e z lo s a m i K o ś c io ła r z y m s k o k a to lic k ie g o n a ty m t e r e n i e . J a k w id a ć , s z c z e g ó ln ie w w a r u n k a c h p a ń s tw o w o ś c i s o w ie c k ie j b y ł o n o p a r c i e m d la p o c z u c ia p o ls k ie j t o ż s a m o ś c i n a r o d o w e j, s ta n o w ią c z a p o r ę p r z e c iw k o in f iltr a c ji id e o lo g ii k o m u n is ty c z n e j i r o z p ły n ię c iu s ię P o la k ó w w m o r z u in n o w ie r c z e j lu d n o ś c i, w ś r ó d k tó r e j żyli. K o ś c ió ł i d u c h o w ie ń s tw o s t a ło s ię w ię c p r z e d m i o t e m s z c z e g ó ln y c h r e p r e s ji.
R o z d z ia ł t r z e c i z a jm u je s ię p r o b l e m e m k o le k ty w iz a c ji w si. D o t y k a ł o n w ię k s z o ś c i lu d n o ś c i p o ls k ie j n a U k r a i n ie z a z b r u c z a ń s k ie j, k t ó r a g łó w n ie s k ł a d a ł a s ię z c h ło p ó w . A u t o r p o d k r e ś l a o p ó r te jż e l u d n o ś c i p r z e c iw k o k o le k ty w iz a c ji i o p is u je w y n ik a ją c e z te g o f a k tu k o n s e k w e n c je .
D w a n a s t ę p n e r o z d z ia ły — c z w a rty i p ią ty z o s ta ły p o ś w ię c o n e o m ó w ie n iu lik w id a c ji p o ls k ie j a u to n o m i i n a U k r a i n ie n a c z e le z p o ls k im r e j o n e m a u to n o m ic z n y m z w a n y m M a r - c h le w s z c z y z n ą o r a z z n ie s i e n i u p o ls k ie g o s z k o ln ic tw a , k t ó r e m im o ż e b y ło r o z s a d n ik ie m id e o lo g ii k o m u n is ty c z n e j, s p e łn ia ło je d n a k ja k ie ś p o s tu la ty n a ro d o w o ś c io w e (k u lty w o w a n ie ję z y k a n a r o d o w e g o ) , p o m a g a j ą c w p e w n y m s t o p n i u k o n s e r w o w a ć m n ie js z o ś ć p o l s k ą n a k r e s a c h . R o z d z ia ł s z ó s ty i s ió d m y k r e ś l ą o b r a z m e c h a n i z m u r e s tr y k c ji s ta lin o w s k ic h p r o w a d z ą c y c h w k o ń c u d o d e p o r ta c j i l u d n o ś c i p o ls k ie j z m ie js c s ta łe g o z a m i e s z k a n ia , w r a z z p r z e ja w a m i lu d o b ó js tw a , k tó r y m i r ó w n ie ż c e c h o w a ła s ię p o d j ę t a p r z e z r e ż i m a k c ja . S tr o ń s k i w y k o r z y s ta ł w s w o ic h b a d a n i a c h s z e r o k i e z a s o b y a r c h iw a ln e z n a j d u j ą c e się n a o b s z a r z e o b e c n e g o p a ń s t w a u k r a iń s k ie g o . D o t a r ł d o lic z n y c h ź r ó d e ł d o n ie d a w n a n i e d o s t ę p
ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 239
n y c h d la b a d a c z y n a u k o w y c h . W y k o r z y s ta ł t e ż s z e r e g r e la c ji o s ó b p a m ię ta ją c y c h r e k o n s t r u o w a n e p r z e z n ie g o w y d a r z e n ia . O d tw o r z y ł m e t o d y d z ia ła n ia w ła d z y s ta lin o w s k ie j, k t ó r e n i szc zy ły n ie ty lk o s w o ic h a u te n ty c z n y c h w r o g ó w , a le t a k ż e i u r o jo n y c h p rz e c iw n ik ó w , w y m y ś lo n y c h p r z e z m a ło in te lig e n tn y , a z a r a z e m o d r a ż a ją c y w s w o ic h p s y c h o lo g ic z n y c h a s p e k ta c h s y s te m . P is z ą c o P o la k a c h s ta n o w ią c y c h s t o s u n k o w o n ie w ie lk i p r o c e n t l u d n o ś c i Z S R R , a w ty m U k r a in y , p r z y o k a z ji p o k a z a ł m e c h a n iz m y p a ń s tw a s o w ie c k ie g o b e z w z g lę d n ie m ia ż d ż ą c e g o n a w e t i s w o ic h s y m p a ty k ó w .
O s o b n y c z ło n k s ią ż k i H e n r y k a S t r o ń s k ie g o s ta n o w i r o z d z ia ł o s t a tn i — ó s m y p o ś w ię c o n y s to s u n k o w i D r u g ie j R z e c z y p o s p o lite j d o o m a w ia n e g o p r o b l e m u , tj. p o ls k ie j l u d n o ś c i U k r a in y , b ę d ą c e j o b y w a te la m i Z S R R . A u t o r a k c e n tu j e n a k a r tk a c h sw o je j k s ią ż k i i s tn ie n ie w ię z i d u c h o w y c h p o ls k ie j lu d n o ś c i z a z b r u c z a ń s k ie j z P o ls k ą . P is z e o n : „ W ię z i d u c h o w e z P o ls k ą z a w s z e is tn ia ły w ś w ia d o m o ś c i lu d n o ś c i p o ls k ie j z a m ie s z k a łe j n a U k r a i n ie , w b r e w c ią g le w p a j a n e m u p r z e z p r o p a g a n d ę k o m u n is ty c z n ą w r o g i e m u n a s t a w ie n iu d o „ p o lity c z n e g o r e ż i m u ” , p a n u ją c e g o w D r u g ie j R z e c z y p o s p o lite j. O d r o d z o n e p a ń s tw o p o ls k ie rz e s z y P o la k ó w z p r a w o b r z e ż n e j U k r a i n y n ig d y n ie b y ło o b c e i o d le g łe . N i e m a ł o z n ic h w la t a c h 1 9 1 9 -1 9 2 0 z b r o n i ą w r ę k u w a lc z y ło p o s tr o n ie a r m ii P iłs u d s k ie g o . W ie lk i s z a c u n e k d la t e g o p a ń s tw a , j a k ś w ia d c z ą d o k u m e n t y a r c h iw a ln e , z a w s z e c e c h o w a ł l u d n o ś ć p o ls k ą , n a w s c h ó d o d Z b r u c z a . W e k s t r e m a l n y c h w a r u n k a c h n a s i le n i a r e p r e s j i s ta lin o w s k ic h z w r a c a ła o n a o c z y w s t r o n ę P o ls k i, w ie r z ą c , ż e ic h o b r o n i i z b a w i. O d d z ia ły w a n ie s ą s ie d n ie j P o ls k i n a l u d n o ś ć p o l s k ą n a U k r a i n i e w la t a c h 1 9 2 0 - 1 9 3 0 n a b ie r a ł o s a k r a l n e g o i m is ty c z n e g o c h a r a k te r u . W ó w c z e s n y c h s o w ie c k ic h w a r u n k a c h P o la c y m u s ie li n a c o d z ie ń t e u c z u c ia ta i ć z o b a w y p r z e d r e p r e s j a m i z e s tr o n y r e ż i m u b o ls z e w ic k ie g o (s. 2 6 1 ). S tr o ń s k i c y tu je o d n o ś n e d o k u m e n t y G P U p o c h o d z ą c e z d ru g ie j p o ło w y l a t d w u d z ie s ty c h . Z a w a r t e t a m i n f o r m a c j e m ó w ią , iż „ w w ię k s z o ś c i P o la c y s ą k o n s e r w a ty w n i i d la ic h n a s tr o jó w c h a r a k te r y s ty c z n e j e s t c ią ż e n ie d o P o ls k i. S z c z e g ó ln ie u w id a c z n ia się o n o w is tn ie ją c y c h lis to w n y c h i b e z p o ś r e d n i c h w ię z a c h z P o ls k ą ” . W ię z y m a n i f e s t o w a n e w in n y s p o s ó b , w id o c z n y u in n y c h m n ie js z o ś c i n a r o d o w y c h , ż y ją c y c h w w a r u n k a c h c y w iliz o w a n y c h , w s to s u n k u d o ich o jc z y z n , t u n ie b y ły m o ż liw e . W y n ik a ło t o z c h a r a k t e r u s y s te m u s o w ie c k ie g o , a p o c z ę śc i i s t r u k t u r y u k r a in n e j l u d n o ś c i p o ls k ie j, w z a s a d z ie p o z b a w io n e j w ła s n e j a u te n ty c z n e j i n te l i g e n c ji, a j e ś li p o s ia d a ją c e j j u ż t ę w a r s tw ę , to w w y d a n iu n o w e j, o m e n t a ln o ś c i s p r e p a r o w a n e j w d u c h u k o m u n is ty c z n y m , „ in te lig e n c ji p r a c u j ą c e j ” . W k s ią ż c e S tr o ń s k ie g o m o ż n a t e ż d o s t r z e c n u t ę ż a l u d o ó w c z e s n e j p o lity k i p o ls k ie j w o d n i e s ie n i u d o s p r a w P o la k ó w n a U k r a i n i e i B ia ło r u s i s o w ie c k ie j. „ Z p e r s p e k ty w y l a t — p is z e o n — m o ż n a z a r y z y k o w a ć s tw ie r d z e n ie , ż e p o l s k a d y p lo m a c ja n a U k r a i n ie i w Z S R R , p o z a g r u p k ą h a ła ś liw y c h k o m u n is tó w p r z y b y ły c h z P o ls k i lu b r e k r u t u j ą c y c h s ię z m ie js c o w y c h P o la k ó w , n ie b a r d z o d o s t r z e g a ła m ie s z k a ń c ó w w s i i m ia s t k tó r y m k o m u n is ty c z n a id e o lo g ia b y ła o b c a i d a le k a , a k tó r z y n ig d y n ie w y r z e k li s ię p o ls k o ś c i” . W ła d z e D r u g ie j R z e c z y p o s p o lite j w e d ł u g k o n s t a ta c j i S t r o ń s k ie g o n ie p o d j ę ł y t e ż ż a d n y c h d z ia ła ń w o b e c m a s o w y c h d e p o r ta c j i P o la k ó w z U k r a in y . N ie b y ło te ż , j a k tw ie r d z i, „ z n a c z ą c y c h m a n if e s ta c ji p r o te s ta c y jn y c h s p o łe c z n o ś c i p o ls k ie j p r z e d p r z e d s ta w ic ie ls tw a m i d y p lo m a ty c z n y m i Z S R R w P o ls c e ” . S tr o ń s k i j a k b y s y g n a liz o w a ł ty lk o s w o je o d c z u c ia c z ło w ie k a s t a m t ą d — P o la k a z U k r a in y , k tó r y j a k o p r o f e s j o n a l n y h is to r y k w d o b ie o b e c n e j z a ją ł s ię b o l e s n ą te m a ty k ą . N a t o m i a s t n ie p o d j ą ł o n p r ó b y d a n ia p e łn e j o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , d la c z e g o t a k b y ło . Z j e d n e j s tr o n y w y ra ż a ż a l, z d ru g ie j z a ś z a u w a ż a , iż i n n a p o lity k a ó w c z e s n e g o p a ń s tw a p o ls k ie g o w ła ś c iw ie n ie b y ła m o ż liw a czy t o z e w z g lę d u n a d y s p r o p o r c ję sił: p o m ię d z y Z S R R a P o ls k ą , czy z e w z g lę d u n a w e w n ę tr z n e m e c h a n iz m y f u n k c jo n o w a n ia r e ż i m u s ta lin o w s k ie g o i j e g o t e c h n ik i z n ie w a la n ia
u n ie m o ż liw ia ją c e s z e r s z e k o n t a k t y p r z e d s ta w ic ie li D r u g ie j R z e c z y p o s p o lite j z p o l s k ą l u d n o śc ią U k r a in y . N a m a r g i n e s i e je g o o p r a c o w a n ia m o ż n a d o p a tr z y ć s ię s u g e s tii, iż p o l s k a lu d n o ś ć U k r a i n y n i e b u d z ił a w ś r ó d s f e r m ia r o d a jn y c h ó w c z e s n e j P o ls k i z a i n t e r e s o w a n i a , n a w e t i s y m p a ti i . S tr o ń s k i p r z y ta c z a te ż p o g lą d y k s z t a ł t o w a n e w I n s ty tu c ie B a d a ń S p r a w N a r o d o w o ś c i o w y c h , w k tó r y m u w a ż a n o , ż e „ ty lk o s t a r a g e n e r a c j a P o la k ó w w Z S R R b y ła p r z y w ią z a n a d o p o ls k ie j tr a d y c ji, n a t o m i a s t je j m ło d e p o k o l e n i e u w a ż a n o z a c a łk o w ic ie s t r a c o n e d la p o l s k o ś c i” ^ . 2 7 1 ). C y tu je f r a g m e n ty z o d c z y tu ks. A n t o n i e g o K w ia tk o w s k ie g o , k tó r y g ło s ił o p in ię , ż e „ w n ie d a le k ie j p r z y s z ło ś c i z a b r a k n ie w o g ó le w s p ó ln e g o ję z y k a m ię d z y P o la k a m i w k r a ju i w Z S R R ” . P o d s u m o w u ją c t e n w ą te k , t r z e b a s tw ie r d z ić , ż e A u t o r k s ią ż k i n i e u s to s u n k o w u je s ię d o te g o p r o b l e m u w s p o s ó b w y s ta r c z a ją c y p r z e z k o n f r o n t a c ję w ła s n y c h o p in ii z p o g l ą d a m i p r z y p is y w a n y m i m ia r o d a j n y m k r ę g o m p o ls k im d z ia ła ją c y m w g r a n ic a c h D r u g ie j R z e c z y p o s p o l it e j, k t ó r e j a k w id a ć z p o w y ż s z e g o b y ły o d m ie n n e . J e g o k s ią ż k a j e s t s o lid n y m o p r a c o w a n i e m h is to r io g r a f ic z n y m w s p a r ty m n a b o g a ty m m a t e r i a l e a r c h iw a ln y m i l i t e r a t u r z e n a u k o w e j. N ie w n ik a j e d n a k w z a w iłe m e a n d r y p s y c h o lo g ii p o d j ę t e g o z a g a d n ie n i a . R e k o n s t r u u je p r z e b i e g w y d a r z e ń , o b lic z a s t r a ty ż y w io łu p o ls k ie g o o r a z i lu s tr u j e j e m a p a m i i ta b e l a m i. N a ty m p o l e g a je j z a s a d n ic z a w a r to ś ć . J e s t w a ż n y m p r z y c z y n k ie m d o d z ie jó w d e g r a d a c j i P o la k ó w n a U k r a i n ie , k tó r y t o p r o c e s z a p o c z ą t k o w a ł a je s z c z e w X I X w . R o s ja c a r s k a , a r e s z ty d o k o ń c z y ły w ła d z e Z S R R , a t a k ż e i d z ia ła n ia u k r a iń s k ic h n a c jo n a lis tó w w la t a c h w o jn y ś w ia to w e j.
P r o b le m y u k a z y w a n e p r z e z S t r o ń s k ie g o m a ją te ż i p e w ie n w y m ia r u n iw e r s a ln y , b o w ią ż ą s ię z o g ó ln y m z a g a d n ie n i e m s o w ie ty z a c ji j a k o t a k ie j, je j c e c h i s k u tk ó w . Z a g a d n ie n i e t o j e s t t e ż j a k ą ś c z ą s tk ą o b e c n e j p o ls k ie j rz e c z y w is to ś c i. R e c e n z o w a n ą k s ią ż k ę H e n r y k a S t r o ń s k ie g o n a le ż y o c e n ić w y s o k o . W n o s i o n a w ie le n o w y c h in f o r m a c ji d o d z ie jó w p o ls z c z y z n y k re s o w e j. W y k o r z y s tu je d o n ie d a w n a je s z c z e n i e d o s t ę p n e ź r ó d ła , d o k tó r y c h n ie m ó g ł d o t r z e ć M ik o ła j I w a n o w p o d e jm u ją c y p o d o b n e z a g a d n ie n i a . T en o s t a tn i , o p r a c o w u ją c sw ó j t e m a t p r z e d p i e r e s t r o jk ą , j u ż w ó w c z a s p r z e w id y w a ł m o ż liw o ś ć i k o n ie c z n o ś ć z a r a z e m lic z n y c h k o r e k t w s w o ic h w y n ik a c h b a d a w c z y c h , k tó r e w e d ł u g n ie g o s ą w w ie lu p u n k t a c h o p a r t e n a s ła b y c h p o d s t a w a c h ź r ó d ło w y c h i z b y t o g ó l n e 1. K s ią ż k a S tr o ń s k ie g o u z u p e ł n i a te lu k i, a z a r a z e m w p o r ó w n a n i u z I w a n o w e m , k tó r y t e m a t t r a k t u j e s z e rz e j, t a k p o d w z g lę d e m c h r o n o lo g ic z n y m , j a k i te r y to r ia ln y m , o g r a n ic z a ją c się ty lk o d o U k r a i n y w l a t a c h 1 9 2 9 - 1 9 3 9 , s ta n o w i s t u d i u m b a r d z ie j p o g łę b io n e .
Bogumił Grott
Kraków
K azim ierz Badziak, G iennadij M atw iejew , Paweł Sam uś, „Powstanie”na Z a o l
ziu w 1938 r. Polska akcja specjalna w świetle dokum entów O ddziału I I Sztabu
Głównego WP, W arszawa 1997, ss. 191; Paweł Sam uś, K azim ierz Badziak,
G iennadij M atw iejew , A k c ja „ Ł o m ”. Polskie działania dywersyjne na R usi Za-
karpackiej w świetle dokum entów O ddziału I I Sztabu Głównego WP, W arszawa
1998, ss. 326
N a k ł a d e m w a r s z a w s k ie j O fic y n y W y d a w n ic z e j „ A u d i u to r ” o r a z k w a r t a l n ik a „ M a r s ” , w y d a w a n e g o p r z e z L o n d y ń s k ą K o m is ję H is to r y c z n ą b . S z ta b u G łó w n e g o , u k a z a ły s ię d w ie
1 M. Iw anow , Pierwszy naród ukarany. Polacy w Z w ią zku R ad zieckim 1921-1939, W arszw a 1991, s. 16 i Pierwszy naród ukarany. Stalinizm wobec po lskiej ludności kresowej 1921-1938, W arszaw a 1991, s. 5. D ru g a z w ym ienionych tu książek stanow i sp o pularyzow aną w ersję pierw szej.
