MICHAĐ ĐESIÓW *
ANTROPONIMIA STYLISTYCZNA W OPOWIADANIACH
„UKRAI
ēSKICH” MIKOĐAJA GOGOLA
1. Mikođaj Gogol, Ukrainiec z dziada pradziada, pochodzący ze sđawnego rodu kozackiego, praprawnuk puđkownika wojska kozackiego Ostapa jeszcze z okresu hetmanatu Bohdana Chmielnickiego uszanowađ na swój sposób kraj, w którym siĊ urodziđ i wychowađ, jĊzyk ojczysty i kulturĊ ludową Ukrainy, a jednoczeĞnie, jak rzadko kto, wzbogaciđ jĊzyk literatury rosyj-skiej i zaistniađ jako jeden z najwybitniejszych twórców tej literatury, i za-pewniđ sobie poczesne niepodwaĪalne miejsce wĞród klasyków literatury Ğwiatowej, a Īyđ tylko 43 lata (1809-1852). Gogol zasđynąđ jako pisarz rosyjskojĊzyczny mimo Īe jego ojciec Wasyl Hohol-JanowĞkyj (1777-1825) zaliczony zostađ do literatury ukraiĔskojĊzycznej1. Nasuwa siĊ tu pewna
analogia z dziejów literatury angielskojĊzycznej, w której waĪne miejsce zająđ Polak, Teodor Józef Konrad Korzeniowski, czyli Joseph Conrad (1857-1924), który po wyjeĨdzie z Polski w wieku 17 lat, po pewnym czasie zacząđ pisaü po angielsku i zaistniađ w literaturze angielskiej jako wybitny prozaik-marynista, a poprzez swoje utwory, ukazujące gđĊboko i przekony-wująco psychologiczno-moralne problemy czđowieka, wszedđ na stađe do literatury Ğwiatowej, mimo Īe jego ojciec Apollo NađĊcz Korzeniowski (1820-1869), byđ dramatopisarzem i poetą polskojĊzycznym2. Analogia taka
nasuwa siĊ mimowoli, chociaĪ wybór jĊzyka u kaĪdego z tych dwóch
wy-PROF. DR HAB. MICHAĐĐESIÓW – profesor emerytowany UMCS i KUL.
.1Ɉ. ȱ. Ʉ ɚ ɪ ɩ ɟ ɧ ɤ ɨ, Ƚɨɝɨɥɶ ȼɚɫɢɥɶ ɉɚɧɚɫɨɜɢɱ, ɜ: ɍɤɪɚʀɧɫɶɤɚ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɚ
ɟɧɰɢɤɥɨ-ɩɟɞɿɹ, ɬ. I, Ʉɢʀɜ 1988, ɫ. 437.
2
bitnych przedstawicieli literatury Ğwiatowej miađ nieco inne przyczyny. Jest to wyrazisty przykđad na to, Īe takie sytuacje siĊ zdarzają.
Ukrainiec Mikođaj Gogol pozostawiđ w rozwijającym siĊ bujnie w pierw-szej pođowie XIX w. rosyjskim jĊzyku literackim trwađy Ğlad, o czym z pers-pektywy czasu w roku 1953 pisađ wybitny jĊzykoznawca rosyjski Wiktor Winogradow (1895-1969): əɡɵɤ ɪɭɫɫɤɨɣ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɫɟɪɟɞɢɧɵ 30-ɯ ɝɨɞɨɜ ɏIɏ ɜ. […] ɪɚɡɜɢɜɚɥɫɹ ɜ ɩɟɪɟɞɨɜɵɯ ɫɜɨɢɯ ɬɟɱɟɧɢɹɯ ɩɨɞ ɝɥɭɛɨɤɢɦ ɢ ɜɫɟ ɪɚɫɲɢɪɹɸɳɢɦɫɹ ɜɥɢɹɧɢɟɦ ɹɡɵɤɚ Ƚɨɝɨɥɹ, ɩɪɢɧɰɢɩɨɜ ɟɝɨ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɫɬɢɥɢɫɬɢɤɢ, ɨɬɤɪɵɬɵɯ Ƚɨɝɨɥɟɦ ɩɪɢɺɦɨɜ ɫɥɨɜɟɫɧɨɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ ɥɢɰ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɮɨɪɦ ɫɚɬɢɪɢɱɟɫɤɨɝɨ ɢɡɨɛɥɢɱɟɧɢɹ ɨɬɪɢɰɚɬɟɥɶɧɵɯ ɹɜɥɟɧɢɣ ɠɢɡɧɢ […] Ƚɨɝɨɥɶ ɜɧɺɫ ɳɟɞɪɵɣ ɜɤɥɚɞ ɜ ɫɨɤɪɨɜɢɳɧɢɰɭ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɨɛɳɟɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɹɡɵɤɚ3.
TenĪe historyk jĊzyka rosyjskiego ocenia M. Gogola jako tego, który odwaĪnie rozszerza zasiĊg jĊzyka rosyjskiej literatury „ɜ ɫɬɨɪɨɧɭ ɪɚɡɧɵɯ ɫɬɢɥɟɣ ɧɚɪɨɞɧɨ-ɪɚɡɝɨɜɨɪɧɨɣ ɪɟɱɢ, ɜ ɫɬɨɪɨɧɭ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ”4.
Oce-niając jego wczesną twórczoĞü, która zaczĊđa siĊ od opisu fragmentów Īycia i kultury ludowej UkraiĔców, Winogradow zaznacza, Īe „ɭɠɟ ɜ ɩɟɪɜɵɯ ɫɜɨ-ɢɯ ɩɨɜɟɫɬɹɯ ȼɟɱɟɪɨɜ ɧɚ ɯɭɬɨɪɟ ɛɥɢɡ Ⱦɢɤɚɧɶɤɢ Ƚɨɝɨɥɶ ɜɵɯɨɞɢɬ ɧɚ ɲɢ-ɪɨɤɭɸ ɞɨɪɨɝɭ ɢɡɨɛɪɚɠɟɧɢɹ ɧɚɪɨɞɚ (ɩɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ – ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɝɨ ɧɚɪɨɞɚ) ɜ ɪɟɚɥɢɫɬɢɱɟɫɤɨɣ ɚɬɦɨɫɮɟɪɟ ɧɚɪɨɞɧɨ-ɛɵɬɨɜɨɣ ɪɟɱɢ, ɧɚɪɨɞɧɵɯ ɨɛɪɹɞɨɜ, ɩɨɜɟɪɢɣ, ɫɬɢɥɢɫɬɢɤɢ ɧɚɪɨɞɧɵɯ ɫɤɚɡɨɜ ɢ ɩɟɫɟɧ” i zaznacza podstawowe znaczenie w tym „ukraiĔskiej tradycji literacko-jĊzykowej” („ɪɨɞɧɚɹ ɞɥɹ Ƚɨɝɨɥɹ ɭɤɪɚɢɧɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨ-ɹɡɵɤɨɜɚɹ ɬɪɚɞɢɰɢɹ”)5.
W odniesieniu do stworzonych przez M. Gogola antroponimów wspo-minany tu historyk jĊzyka rosyjskiego stwierdza, Īe „Ƚɨɝɨɥɟɜɫɤɢɟ ɨɛɪɚɡɵ,
ɢɦɟɧɚ ɬɢɩɨɜ Ƚɨɝɨɥɹ, ɝɨɝɨɥɟɜɫɤɢɟ ɜɵɪɚɠɟɧɢɹ ɜɨɲɥɢ ɜ ɨɛɳɟɧɚɪɨɞɧɵɣ
ɹɡɵɤ. Ɉɬ ɧɢɯ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɵ ɧɨɜɵɟ ɫɥɨɜɚ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ ɦɚɧɢɥɨɜɳɢɧɚ,
ɧɨ-ɡɞɪɟɜɳɢɧɚ, ɬɪɹɩɢɱɤɢɧɫɬɜɨ, ɩɨ-ɫɨɛɚɤɟɜɢɱɟɫɤɢ ɢ ɬ. ɩ.” i podsumowując
swoje studium o znaczeniu Gogola w rozwoju rosyjskiego stylu literackiego
3 ȼ. ȼ. ȼ ɢ ɧ ɨ ɝ ɪ ɚ ɞ ɨ ɜ, əɡɵɤ Ƚɨɝɨɥɹ ɢ ɟɝɨ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɜ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, „Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɢ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɝɨ ɹɡɵɤɚ”, ɬ. III, Ɇɨɫɤɜɚ 1953, ɫ. 4.
4 TamĪe, s. 8. 5 TamĪe, s. 14.
zaznacza: „ɇɢ ɨɞɢɧ ɢɡ ɪɭɫɫɤɢɯ ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɢɯ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ ɧɟ ɫɨɡɞɚɥ ɬɚɤɨɝɨ, ɤɚɤ Ƚɨɝɨɥɶ, ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɚ ɬɢɩɨɜ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɜɨɲɥɢ ɛɵ ɜ ɥɢɬɟɪɚ-ɬɭɪɧɵɣ ɢ ɛɵɬɨɜɨɣ ɨɛɢɯɨɞ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɢɦɟɧ ɧɚɪɢɰɚɬɟɥɶɧɵɯ”6.
2. W niniejszym artykule pragnĊ przyjrzeü siĊ wđasnym nazwom osobo-wym bohaterów wystĊpujących we wczesnych opowiadaniach M. Gogola o tematyce ukraiĔskiej, które to antroponimy są waĪnym czynnikiem, Ğrod-kiem charakterystyki postaci, Ğrodowiska i miejsca oraz czasu, w którym odbywa siĊ akcja. W badaniach antroponimii „stylistycznej”, zwanej rów-nieĪ „poetycką” czy „literacką”7, onomaĞci-jĊzykoznawcy zwracają uwagĊ
na róĪne funkcje osobowych nazw wđasnych w jĊzyku utworów literackich – nominatywną, stylistyczną, charakteryzującą itp.
Poszczególne osobowe nazwy wđasne dla swych bohaterów pisarz „wy-myĞla” lub wykorzystuje realnie istniejące juĪ w uĪyciu8.
StrukturĊ antroponimów w opowiadaniach M. Gogola z cyklów ȼɟɱɟɪɚ ɧɚ ɯɭɬɨɪɟ ɛɥɢɡ Ⱦɢɤɚɧɶɤɢ. ɉɨɜɟɫɬɢ ɢɡɞɚɧɧɵɟ ɩɚɫɢɱɧɢɤɨɦ Ɋɭɞɵɦ ɉɚɧɶ-ɤɨɦ i Ɇɢɪɝɨɪɨɞ, napisanych w latach 1830-1834, kiedy Gogol miađ 21-25 lat, szczegóđowo przeanalizowađem, opierając siĊ na tekstach tych utworów wydanych w roku 19699.
Utwory te zawierają ciekawy i niepowtarzalny w literaturze rosyjskiej system antroponimiczny tak w formie, jak i w „treĞci” etymologicznej. W przebadanych opowiadaniach swych bohaterów nazywa Gogol piĊcioma róĪnymi sposobami nominacji, a mianowicie: 1) tylko nazwiskami-przezwi-skami (75 nominacji), 2) tylko imionami w ich formach peđnych (oficjalnych lub hipokorystycznych, w tym zdrobniađych i pieszczotliwych – 68 nomi-nacji), 3) przez pođączenie imion i nazwisk-przezwisk (32 przypadki),
6 TamĪe, s. 44.
7 Por.: ɇ. ȼ. ɉ ɨ ɞ ɨ ɥ ɶ ɫ ɤ ɚ ɹ, ɋɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɣ ɨɧɨɦɚɫɬɢɱɟɫɤɨɣ ɬɟɪɦɢɧɨɥɨɝɢɢ, Ɇɨɫɤɜɚ 1978, ɫ. 33.
8 WiĊcej o antroponimii stylistycznej zob.: Ɉɧɨɦɚɫɬɢɤɚ. ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɢ ɦɟɬɨɞɵ.
Ɇɚɬɟ-ɪɢɚɥɵ ɤ ɏIII Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɨɦɭ ɨɧɨɦɚɫɬɢɱɟɫɤɨɦɭ ɤɨɧɝɪɟɫɫɭ. ɋɛɨɪɧɢɤ ɨɛɡɨɪɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1978, s. 168-188; Cz. K o s y l, Nazwy wđasne w literaturze piĊknej, w: Polskie nazwy wđasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feđeszko, Warszawa–Kraków 1998, s. 363-387.
9ɇ. ȼ. Ƚ ɨ ɝ ɨ ɥ ɶ, ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ ɜ ɞɜɭɯ ɬɨɦɚɯ, ɬ. I. ɉɨɜɟɫɬɢ, Ɇɨɫɤɜɚ 1969. Cytaty z tych utworów pochodzą z tego wydania.
4) przez pođączenie imion i patronimików (otczestw) (29 tego typu nomi-nacji) i 5) przez pođączenie trzech elementów nominacyjnych – imienia, patronimiku (otczestwa) i nazwiska (20 przypadków).
3. Stosunkowo czĊsto swych bohaterów nazywa Gogol samymi nazwi-skami (przezwinazwi-skami), które najczĊĞciej pokrywają siĊ z ukraiĔskimi wyra-zami pospolitymi bez dodatkowej sufiksacji antroponimicznej. Te wyrazy pospolite (rzeczowniki i przymiotniki), wspóđbrzmiące z odpowiednimi przezwiskami, odnajdujemy na ogóđ bez wiĊkszych trudnoĞci we wspóđ-czesnych sđownikach jĊzyka ukraiĔskiego, m.in. w 11-tomowym wydaniu Sđownika jĊzyka ukraiĔskiego z lat 1970-198010. Są to wyrazy, które w jakiĞ
sposób, bezpoĞredni czy poĞredni, charakteryzują osobĊ bohatera, zwracając uwagĊ na jego cechĊ charakterystyczną, np.:
ȼɢɫɤɪɹɤ (ukr. gw. ɜɿɫɤɪɹɤ, ‘smarkacz’ ɋɍɆ ȱ 681);
ȼɟɪɬɵɯɜɢɫɬ (ukr. pot. ɜɟɪɬɢɯɜɿɫɬ, ‘czđowiek lekkomyĞlny’ ɋɍɆ ȱ
333);
Ƚɨɥɨɩɭɰɟɤ (ukr. pot. ɝɨɥɨɩɭɰɶɨɤ, ‘mađe pisklĊ’, ‘mađe dziecko’ ɋɍɆ ȱȱ
115);
ɉɚɥɵɜɨɞɚ (ukr. pot. ɩɚɥɢɜɨɞɚ, ‘czđowiek zuchwađy, bezmyĞlny,
paliwoda’ ɋɍɆ VI 27);
ɉɟɱɟɪɢɰɚ (ukr. ɩɟɱɟɪɢɰɹ ‘pieczarka’ przenoĞnie ‘stary gruby czđowiek’
ɋɍɆ VI 347);
Ɍɨɜɤɚɱ (ukr. pot. ɬɨɜɤɚɱ ‘czđowiek niemądry, gđupiec’ ɋɍɆ ɏ 163); ɏɚɥɹɜɚ (ukr. ɯɚɥɹɜɚ ‘cholewa’, przenoĞnie ‘nieelegancki, skąpy
czđo-wiek’ ɋɍɆ ɏȱ 15);
ɒɟɩɬɭɧ (ukr. pot. ɲɟɩɬɭɧ ‘mówiący po cichu, plotkarz’ ɋɍɆ ɏȱ 442); Ⱦɨɜɝɨɱɯɭɧ (ukr. gw. ɞɨɜɝɨɱɯɭɧ ‘ten, kto dđugo i czĊsto kicha’ Ƚɪ. ȱ
402)11.
Ponadto nominacje bohaterów bierze Gogol od róĪnych grup seman-tycznych rzeczowników, które poĞrednio charakteryzują wystĊpujące w jego opowiadaniach osoby. Są to wiĊc:
10ɋɥɨɜɧɢɤ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɦɨɜɢ, ɬ. I-XI, Ʉɢʀɜ 1970-1980 (stosujĊ skrót ɋɍɆ).
11 Ȼ. Ƚ ɪ ɿ ɧ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ, ɋɥɨɜɚɪɶ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɦɨɜɢ, ɬ. 1-4, Ʉɢʀɜ 1907-1909 (stosujĊ skrót Ƚɪ.).
a) nazwy czĊĞci ciađa czđowieka lub tego, co wyraĨnie rzuca siĊ w oczy, w tym chore miejsca na jego ciele:
Ȼɨɥɹɱɤɚ (ukr. ɛɨɥɹɱɤɚ ‘niewielka rana na skórze, czyrak’ ɋɍɆ ȱ 216); Ȼɨɪɨɞɚɜɤɚ (ukr. ɛɨɪɨɞɚɜɤɚ ‘brodawka’ ɋɍɆ ȱ 219);
Ʉɨɜɬɭɧ (ukr. ɤɨɜɬɭɧ ‘choroba skóry na gđowie’ ɋɍɆ IV 206); ɑɭɛ (ukr. ɱɭɛ ‘sterczące na gđowie wđosy’ ɋɍɆ ɏȱ 371);
b) nazwy tego, w co czđowiek siĊ ubiera i co ma na sobie:
Ƚɭɧɹ (ukr. ɝɭɧɹ ‘rodzaj kurtki’ ɋɍɆ ȱȱ 194); ɑɟɪɟɜɢɤ (ukr. ɱɟɪɟɜɢɤ ‘trzewik’ ɋɍɆ ɏȱ 302); ɒɩɨɧɶɤɚ (ukr. gw. ɲɩɨɧɶɤɚ ‘zapinka’ ɋɍɆ ɏȱ 526);
c) nazwy zwierząt:
Ƚɨɪɨɛɟɰɶ (‘wróbel’), Ƚɭɫɚɤ (‘gĊsior’), Ƚɭɫɤɚ (‘gąska’), Ɂɨɡɭɥɹ
(‘kukuđka’), Ⱦɟɪɤɚɱ (‘derkacz’), Ʉɭɪɨɱɤɚ (‘mađa kura, kurczĊ’), ɉɚɰɸɤ
(ukr. pot. ɩɚɰɸɤ ‘prosiĊ’ lub ‘szczur’ ɋɍɆ VI 102); d) nazwy roĞlin:
Ȼɭɥɶɛɚ (ukr. ɛɭɥɶɛɚ „kartofel” lub ‘naroĞl na czymĞ’ ɋɍɆ ȱ 251);
Ʉɨɜɟɥɟɤ (ukr. ɤɨɜɢɥɶɨɤ ‘roĞlina: Stipa lessinguana’ ȿɋɍɆ12ȱȱ 484);
ɉɨɤɨɬɵɩɨɥɟ (ukr. ɩɨɤɨɬɢɩɨɥɟ ‘roĞlina: Gypsophila paniculata’ ɋɍɆ
VII 39);
ɉɭɯɢɜɨɱɤɚ (ukr. zdrobnienie nazwy roĞliny ɩɭɯɿɜɤɚ ȿɋɍɆ IV 643); ɋɜɟɪɛɵɝɭɡ (ukr. ɫɜɟɪɛɢɝɭɡ ‘roĞlina: Bunia L.’ ɋɍɆ ȱɏ 68);
ɐɵɛɭɥɹ (‘cybula’);
e) nazwy poĪywienia:
Ʉɨɪɠ (ukr. ɤɨɪɠ ‘rodzaj chleba w ksztađcie owalnym’ ɋɍɆ IV 289); ɏɥɢɛ (ukr. ɯɥɿɛ ‘chleb’);
Ƚɨɥɨɞɭɯɚ (ukr. gw. ɝɨɥɨɞɭɯɚ to forma zdrobniađa od ɝɨɥɨɞ ‘gđód’
ȿɋɍɆ ȱ 552);
f) nazwy przedmiotów uĪywanych w gospodarstwie:
Ⱦɨɥɨɬɨ (‘dđuto’), Ʌɟɦɢɲ (ukr. ɥɟɦɿɲ ‘lemiesz’), ɉɢɞɫɵɬɨɤ (ukr.
ɩɿɞɫɢɬɨɤ ‘niegĊste sito’), ɉɨɤɪɵɲɤɚ (‘przykrywka, pokrywka’), ɒɢɥɨ (‘szydđo’).
Bardzo wyraziste są nazwiska (przezwiska) w postaci przymiot-ników: Ȼɨɪɨɞɚɬɵɣ (‘brodaty’), Ƚɭɫɬɵɣ (‘gĊsty’), Ɂɚɞɨɪɨɠɧɵɣ (‘bĊdący
za drogą, zadroĪny’), Ȼɟɡɪɨɞɧɵɣ (‘nie mający rodziny’), ɇɟɜɟɥɵɱɤɢɣ (‘nieduĪy, malutki’), ɉɭɡɚɬɵɣ (‘brzuchaty’), ɑɟɪɟɜɚɬɵɣ (‘brzuchaty’),
Ʉɨɪɨɫɬɹɜɵɣ (‘krostowaty’), Ɋɭɞɵɣ (‘rudy, ryĪy’), ɋɦɚɱɧɟɧɶɤɢɣ
(‘sma-czniutki’), Ɍɨɜɫɬɨɝɭɛ (ukr. ɬɨɜɫɬɨɝɭɛɢɣ ‘czđowiek z grubymi wargami’
ɋɍɆ ɏ 167).
W antroponimii Gogola odnajdujemy teĪ nazwiska „bezsufiksalne”, które mogą mieü moc charakteryzującą daną postaü przez samo brzmienie podob-ne do wyrazów rzeczywistych, a których, dokđadnie tak samo brzmiących wyrazów, w sđownikach jĊzyka ukraiĔskiego nie odnajdujemy. Są to juĪ de-rywaty autorskie z wyraĨną adideacją do pewnych rzeczywiĞcie notowanych wyrazów pospolitych, np. Ʉɨɡɨɥɭɩ (ɪɨɡɦ. ɤɨɬɨɥɭɩ ‘kto đapie koty’ i
‘đo-buz’ ɋɍɆ IV 311), Ʉɨɥɨɩɟɪ (z pođączenia wyrazów ɤɨɥɨ ɿ ɩɟɪɬɢ),
ɉɭɩɨɩɭɡ (zđoĪenie wyrazów ɩɭɩ ‘pĊpek’ ɋɍɆ VIII 390 i ɩɭɡɨ ‘wielki
brzuch’ ɋɍɆ VIII 386), Ȼɭɪɭɥɶɛɚɲ (ukr. ɛɭɪɭɥɶɤɚ ‘sopel lodu’ ɋɍɆ ȱ 261 i koĔcowa sylaba, która przypomina takie nazwy pospolite ludzi, jak ɬɨɪɝɚɲ, ɫɢɜɚɲ, ɫɢɧɚɲ13), ɇɨɫɬɸɝɚɧ (ukr. ɧɿɫ, ɧɨɫɚ ‘nos’ i sufiks -ɭɝɚɧ,
taki jak w wyrazach ɞɿɞɭɝɚɧ, ɜɿɬɪɸɝɚɧ14), Ɂɚɤɪɭɬɢɝɭɛɚ (por. ukr. pot. ɡɚɤɪɭɬɢɝɨɥɨɜɚ ‘nierozumny, do niczego nie nadający siĊ czđowiek’ ɋɍɆ ȱȱȱ 170), Ȼɪɭɬ (wziĊte z historii StaroĪytnego Rzymu imiĊ Brutus, co dađo podstawĊ do utworzenia sđowa brutal) itp.
Nazwiska (przezwiska) bezsufiksalne w zbadanych utworach Gogola stanowią wiĊkszoĞü (ok. 65 %) wszystkich tego typu antroponimów.
Znacznie mniejszą liczbĊ stanowią nazwiska utworzone przy pomocy odpowiednich sufiksów, a przede wszystkim typowo ukraiĔskiego formantu -ɟɧɤɨ, których podstawami są niekiedy wđasne imiona: ɋɵɞɨɪɟɧɤɨ,
ɉɟɬɪɵɱɟɧɤɨ (w podstawie ɉɟɬɪɢɤ – zdrobnienie od ɉɟɬɪɨ) ale czĊĞciej
wyrazy pospolite, np. Ⱦɟɝɬɹɪɟɧɤɨ (ukr. ɞɿɝɬɹɪ ‘dziegciarz’ ɋɍɆ ȱȱ 298),
13ȱɧɜɟɪɫɿɣɧɢɣ ɫɥɨɜɧɢɤ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɦɨɜɢ, Ʉɢʀɜ 1985, s. 585. 14 TamĪe, s. 487.
Ɇɚɤɨɝɨɧɟɧɤɨ (ukr. ɦɚɤɨɝɿɧ ‘tđuczek’ ɋɍɆ IV 603), ɉɢɫɚɪɟɧɤɨ (ukr.
ɩɢɫɚɪ ‘pisarz’), ɑɟɪɟɜɢɱɟɧɤɨ (obok: ɑɟɪɟɜɢɤ ‘trzewik’), ɒɚɩɭɜɚɥɟɧɤɨ (ukr.ɲɚɩɨɜɚɥ, ‘ten, kto filcuje’).
Pojawiają siĊ teĪ takie przezwiska czy nazwiska, w których podstawami są odpowiednie czasowniki, np. ȼɨɜɬɭɡɟɧɤɨ (ukr. ɜɨɜɬɭɡɢɬɢɫɹ ‘szwendaü siĊ’ lub ‘robiü coĞ bez sensu’), Ʉɭɤɭɛɟɧɤɨ (ukr. ɤɭɤɨɛɢɬɢ ‘chodziü za kimĞ’), Ʉɢɡɹɤɨɥɭɩɟɧɤɨ (pođączenie wyrazowe ɥɭɩɢɬɢ ɤɿɡɹɤ ‘rozdrabniaü đajno’), Ʉɪɭɬɨɬɪɢɳɟɧɤɨ (ukr. ɤɪɭɬɢɬɢ ɿ ɬɪɿɳɚɬɢ ‘szybko i
niezrozu-miale mówiü’), ɉɟɪɟɪɟɩɟɧɤɨ (ukr. ɩɟɪɟɪɟɩɚɬɢɫɹ ‘pĊkaü od duĪe-go wysiđku’), ɋɬɨɪɱɟɧɤɨ (ukr. ɫɬɨɪɱɚɬɢ ‘sterczeü’), ɑɭɯɨɩɭɩɟɧɤɨ
(ukr.ɱɭɯɚɬɢ ɩɭɩ ‘drapaü siĊ po pĊpku’), czy teĪ pođączenia przymiotnika z rzeczownikiem: Ƚɨɥɨɤɨɩɵɬɟɧɤɨ (ukr. ɝɨɥɟ ɤɨɩɢɬɨ ‘gođe kopyto’), Ƚɨ-ɥɨɩɭɩɟɧɤɨ (ukr. ɝɨɥɢɣ ɩɭɩ ‘gođy pĊpek’). Jak widzimy, prawie wszystkie
nazwiska z sufiksem -ɟɧɤɨ są „mówiące”, charakteryzujące daną postaü poprzez skojarzenia semantyczne podstaw sđowotwórczych.
Inne nazwiska sufiksalne są tu reprezentowane niewielką iloĞcią form: -ɨɜɢɱ (-ɟɜɢɱ) z podstawami imion i są one podobne do patronimików („otczestw”), chociaĪ tu juĪ peđnią rolĊ przezwisk-nazwisk: Ⱦɟɦɵɬɪɨɜɢɱ,
ɉɪɨɤɨɩɨɜɢɱ, ale teĪ o innych podstawach: ɉɨɩɨɜɢɱ, Ƚɚɥɹɧɞɨɜɢɱ (byü
moĪe podstawą jest tu ukraiĔski czasownik gwarowy ɝɚɥɚɧɞɿɬɢ ‘pleĞü, mówiü niedorzecznie’) a moĪe polskie galant, skoro nazwiskiem tym nazwa-ny zostađ polski Īođnierz: „Ƚɥɹɠɭ, ɜɩɟɪɟɞɢ ɨɬɪɹɞɚ ɯɨɪɭɧɠɢɣ Ƚɚɥɹɧɞɨɜɢɱ”; -ɫɤɢɣ – tylko w dwóch przypadkach pojawiają siĊ w zbadanych utworach nazwiska z tym sufiksem – Ʉɨɡɶɦɚ Ⱦɟɪɤɚɱ-Ⱦɪɢɲɩɚɧɨɜɫɤɢɣ (chyba
u podstaw tego nazwiska mamy pođączenie wyrazowe ɞɪɢɠɚɬɢ ‘drĪeü’ iɩɚɧ, a wiĊc ‘pan, który drĪy, boi siĊ’) i ɐɭɩɱɟɜɫɤɚ (byü moĪe podstawą jest tu czasownik ɰɭɩɤɚɬɢ ‘tupaü’ albo przymiotnik ɰɭɩɤɢɣ ‘mocny, twardy’). „Szlachecki” formant -ski w zestawieniu z podstawami potocznymi zwiĊksza komicznoĞü w charakterystyce nazwanych osób.
Tylko jedno nazwisko ma sufiks -ɟɜ, to nazwisko oficera rosyjskiego: „Ɋɨɬɧɵɣ ɤɨɦɚɧɞɢɪ ɭ ɧɚɫ ɛɵɥ, ɟɫɥɢ ɢɡɜɨɥɢɬɟ ɡɧɚɬɶ, ɤɚɩɢɬɚɧ ȿɪɟɦɟɟɜ”.
W analizowanych opowiadaniach spotkaü moĪna równieĪ nominacje ko-biet tworzone przy pomocy formantu -ɢɯɚ od nazwisk ich mĊĪów
ɉɟ-ɪɟɩɟɪɱɢɯɚ (mąĪ ɉɟɪɟɩɟɪɤɨ z przezwiskiem-nazwiskiem o podstawie
cza-sownika ɩɟɪɟɩɟɪɬɢ ‘przekonywaü, pokđóciü siĊ’ + formant -ɤɨ), ɒɟɩɱɢɯɚ ‘Īona kozaka o nazwisku ɒɟɩɬɭɧ’, ɉɭɥɶɯɟɪɢɹ ɂɜɚɧɨɜɧɚ Ɍɨɜɫɬɨɝɭɛɢɯɚ ‘Īona Towstohuba’.
WiĊkszoĞü tych nazwisk posiada wyrazistą funkcjĊ charakteryzującą, oceniającą, wskazującą poprzez podstawy sđowotwórcze na róĪne cechy bo-haterów literackich. Podstawy te w wiĊkszoĞci wypadków zostađy wziĊte (wybrane) z ukraiĔskiego jĊzyka potocznego. DoĞü czĊsto odczuwamy w nich humor i ironiĊ w ocenie róĪnych typów ludzkich. ZaĞ formalne uksztađtowanie tych antroponimów (bezsufiksalnoĞü, typy sufiksalne) Ğwiad-czą o przynaleĪnoĞci narodowoĞciowej i spođecznej.
Gogol w kilku miejscach pozwoliđ sobie na igranie, na Īarty oparte na brzmieniu i semantyce nazwiska. O kimĞ o nazwisku Cybula:
„Ʉɭɞɚ ɬɟɩɟɪɶ ɟɦɭ ɛɥɟɞɧɟɬɶ, – ɩɨɞɯɜɚɬɢɥ ɞɪɭɝɨɣ, – ɳɟɤɢ ɭ ɧɟɝɨ ɪɚɫ-ɰɜɟɥɢ, ɤɚɤ ɦɚɤ; ɬɟɩɟɪɶ ɨɧ ɧɟ ɐɵɛɭɥɹ, ɚ ɛɭɪɹɤ – ɢɥɢ, ɥɭɱɲɟ, ɫɚɦɚɹ ɤɪɚɫ-ɧɚɹ ɫɜɢɬɤɚ, ɤɨɬɨɪɚɹ ɬɚɤ ɧɚɩɭɝɚɥɚ ɥɸɞɟɣ” (ɋɨɪɨɱɢɧɫɤɚɹ ɹɪɦɚɪɤɚ, s. 25).
KtoĞ, kogo nazywają Ƚɭɫɚɤ, lekko i z humorem tđumaczy, Īe nie wypada tak mówiü o czđowieku:
Ƚɭɫɚɤ ɠɟ, ɤɚɤ ɢɡɜɟɫɬɧɨ ɜɫɟɦ, ɤɬɨ ɫɤɨɥɶɤɨ-ɧɢɛɭɞɶ ɫɜɟɞɭɳ ɜ ɧɚɭɤɚɯ, ɧɟ ɦɨ-ɠɟɬ ɛɵɬɶ ɡɚɩɢɫɚɧ ɜ ɦɟɬɪɢɱɟɫɤɨɣ ɤɧɢɝɟ, ɢɛɨ ɝɭɫɚɤ ɟɫɬɶ ɧɟ ɱɟɥɨɜɟɤ, ɚ ɩɬɢɰɚ, ɱɬɨ ɭɠɟ ɜɫɹɤɨɦɭ, ɞɚɠɟ ɧɟ ɛɵɜɚɜɲɟɦɭ ɜ ɫɟɦɢɧɚɪɢɢ, ɞɨɫɬɨɜɟɪɧɨ ɢɡɜɟɫɬɧɨ” (ɉɨɜɟɫɬɶ ɨ ɬɨɦ, ɤɚɤ ɩɨɫɫɨɪɢɥɫɹ ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ ɫ ɂɜɚɧɨɦ ɇɢɤɢɮɨɪɨɜɢɱɟɦ, s. 208). Dziwi siĊ Ɋɭɞɵɣ ɉɚɧɶɤɨ: Ɂɚ ɱɬɨ ɦɟɧɹ ɦɢɪɹɧɟ ɩɪɨɡɜɚɥɢ Ɋɭɞɵɦ ɉɚɧɶɤɨɦ – ɟɣ-ɛɨɝɭ, ɧɟ ɭɦɟɸ ɫɤɚɡɚɬɶ. ɂ ɜɨɥɨɫɵ, ɤɚɠɟɬɫɹ, ɭ ɦɟɧɹ ɬɟɩɟɪɶ ɛɨɥɟɟ ɫɟɞɵɟ, ɱɟɦ ɪɵɠɢɟ. ɇɨ ɭ ɧɚɫ, ɧɟ ɢɡɜɨɥɶɬɟ ɝɧɟɜɚɬɶɫɹ, ɬɚɤɨɣ ɨɛɵɱɚɣ, ɤɚɤ ɞɚɞɭɬ ɥɸɞɢ ɤɚɤɨɟ ɩɪɨɡɜɢɳɟ: ɬɨ ɢ ɜɨ ɜɟɤɢ ɜɟɤɨɜ ɨɫɬɚɧɟɬɫɹ ɨɧɨ” (ɋɨɪɨɱɢɧɫɤɚɹ ɹɪɦɚɪɤɚ, s. 6).
4. Kolejną czĊstą formą nazywania bohaterów opowiadaĔ Gogola są same imiona.
a) Oficjalne formy cerkiewne imion pojawiają siĊ przy nominacji gđów-nie osób duchownych: ɨɬɟɰ Ⱥɮɚɧɚɫɢɣ, ɨɬɟɰ Ⱥɧɬɨɧ, ɱɟɫɬɧɵɣ ɫɯɢɦɧɢɤ ɫɬɚɪɟɰ ȼɚɪɮɨɥɨɦɟɣ, ɨɬɟɰ ɏɚɪɥɚɦɩɢɣ, ɨɬɟɰ Ⱥɧɬɢɩ, ɩɪɨɬɨɩɨɩ ɨɬɟɰ
ɉɟɬɪ …
b) Typowe dla ukraiĔskiej antroponimii formy imion bezsufiksalnych (w pewnym sensie dokumentalne czyli niehipokorystyczne) mają chđopi, sđudzy i kozacy. Znajdujemy w nich czĊsto ukraiĔskie cechy fonetyczne:
Ⱥɧɞɪɢɣ, Ɇɢɤɢɬɚ, ɇɢɱɢɩɨɪ, ‘ɇɢɤɢɮɨɪ’, Ɉɤɫɚɧɚ, Ɉɫɢɩ, Ɉɫɬɚɩ, Ɉɯɪɢɦ
‘ȿɜɬɢ-ɯɢɣ’, Ƚɚɧɧɚ, Ƚɨɪɩɢɧɚ ‘Ⱥɝɪɚɮɟɧɚ’, ȼɚɤɭɥɚ (ros. ȼɭɤɨɥ) i czĊsto z typową dla ukraiĔskich imion koĔcówką-formantem -o: Ⱦɚɧɢɥɨ, Ʉɚɪɩɨ, Ɉɜɟɪɤɨ ‘Ⱥɜɟɪɤɢɣ’, ɉɟɬɪɨ, ɋɚɦɭɣɥɨ ‘ɋɚɦɭɢɥ’.
ɫ) Imiona hipokorystyczne, utworzone przy pomocy kilku sufiksów, stanowią prawie trzecią czĊĞü wszystkich imion, są to formy z sufiksem:
-ɤɚ: Ƚɚɩɤɚ ‘Ⱥɝɚɮɢɹ’, Ɉɞɚɪɤɚ ‘Ⱦɚɪɢɹ’, Ɉɪɢɲɤɚ (od Ɉɪɢɧɚ ‘Ⱥɪɢɧɚ’ lub əɪɢɧɚ ‘ɂɪɢɧɚ’), ɉɚɥɚɲɤɚ ‘ɉɟɥɚɝɟɹ’, ɉɢɞɨɪɤɚ ‘Ɏɟɨɞɨɪɚ’, ɏɜɟɫɶɤɚ ‘Ɏɟɨɞɨɫɢɹ’, gđównie imiona ĪeĔskie, ale teĪ trafiają siĊ mĊskie Ɇɢɤɢɬɤɚ,
ɂɰɤɚ ‘imiĊ ĩyda, odpowiednie do oficjalnego ȱɫɚɚɤ, ȱɰɯɚɤ’;
-ɤɨ: Ƚɪɢɰɶɤɨ ‘Ƚɪɢɝɨɪɢɣ’, Ʌɟɜɤɨ ‘Ʌɟɜ’ lub ‘Ʌɟɨɧɢɞ’, Ɉɦɟɥɶɤɨ od Ɉɦɟɥɹɧ ‘ȿɦɟɥɶɹɧ’, ɋɬɟɰɶɤɨ ‘ɋɬɟɩɚɧ’; -(ɭ)ɫɶ: ɂɜɚɫɶ, ɉɟɬɪɭɫɶ; -ɯɚ: ɋɨɥɨɯɚ (od ɋɨɥɨɦɿɹ ‘ɋɨɥɨɦɨɧɢɹ’), əɜɞɨɯɚ ‘ȿɜɞɨɤɢɹ’; -ɥɹ: Ƚɚɥɹ od Ƚɚɧɧɚ ‘Ⱥɧɧɚ’; -ɲ: Ⱦɨɪɨɲ ‘Ⱦɨɪɨɮɟɣ’, Ɍɵɦɢɲ ‘Ɍɢɦɨɮɟɣ’;
-ɟɧɶɤɚ: Ɇɚɲɟɧɶɤɚ (w podstawie sđowotwórczej rosyjska hipoko-rystyczna forma Ɇɚɲɚ (od Ɇɚɪɿɹ));
-ɭɲɚ: ȼɚɧɸɲɚ (w podstawie rosyjski hipokorystyk ȼɚɧɹ przeciwsta-wiający siĊ ukraiĔskiemu ȱɜɚɫɶ: „Ʉɨɝɞɚ ɛɵɥ ɨɧ ɟɳɟ ȼɚɧɸɲɟɣ, ɬɨ ɨɛɭ-ɱɚɥɫɹ ɜ ɝɚɞɹɱɫɤɨɦ ɩɨɜɟɬɨɜɨɦ ɭɱɢɥɢɳɟ”) („ɂɜɚɧ Ɏɟɞɨɪɨɜɢɱ ɒɩɨɧɶɤɚ ɢ ɟɝɨ ɬɟɬɭɲɤɚ, s. 176);
-ɵɫɹ: ɘɡɵɫɹ (od pol. Józefa) „Ɉɧ ɫɬɨɹɥ ɫ ɤɨɯɚɧɧɨɸ ɫɜɨɟɸ ɘɡɵɫɟɸ” (Ɍɚɪɚɫ Ȼɭɥɶɛɚ, s. 137).
d) W powieĞci Taras Bulba ĩydzi noszą typowe dla nich imiona:
Ɇɨɪɞɨɯɚɣ, Ɋɚɯɭɦ, ɏɚɣɜɚɥɨɯ, ɒɥɟɦɚ (odpowiednik pol. Salomon,
ukr. ɋɨɥɨɦɨɧ), ɒɦɭɥɶ (odp. pol. Samuel, ukr. ɋɚɦɭʀɥ), əɧɤɟɥɶ i polskie
əɧ, którym nazwany zostađ polski Īođnierz.
Imiona zostađy adekwatnie dostosowane do narodowoĞci, statusu spo-đecznego, jak równieĪ do wieku bohaterów.
5. ImiĊ w pođączeniu z przezwiskiem lub nazwiskiem jako nominacja osób pojawia siĊ w zbadanych utworach stosunkowo czĊsto (ok. 32 razy). Taki sposób nominacji odnosi siĊ do kozaków, chđopów, szlachty ukraiĔskiej [nie są tak nazywani sđudzy, osoby duchowne i ĩydzi]: np. ɋɨɥɨɩɢɣ ɑɟɪɟɜɢɤ, Ʉɚɫɶɹɧ ɋɜɟɪɛɵɝɭɡ, Ⱦɚɧɢɥɨ Ȼɭɪɭɥɶɛɚɲ, ɂɜɚɧ ɒɩɨɧɶɤɚ, Ɉɫɬɚɩ Ȼɭɥɶɛɟɧɤɨ, Ɍɚɪɚɫ Ȼɭɥɶɛɚ, ɏɨɦɚ Ȼɪɭɬ, Ⱦɟɦɢɞ ɉɨɩɨɜɢɱ, Ⱦɦɢɬɪɨ Ɍɨɜɤɚɱ, Ʉɨɪɧɢɣ ɑɭɛ, Ɇɵɤɨɥɚ Ƚɭɫɬɵɣ, Ɍɢɛɟɪɢɣ Ƚɨɪɨɛɟɰɶ, ȿɜɬɭɯ Ɇɚɤɨɝɨɧɟɧɤɨ i in.
Taki sposób nazywania bohaterów o wiele rzadziej spotykamy w nomi-nacji Rosjan w prozie rosyjskiej, gđównie odnosi siĊ on do postaci innych, nierosyjskich narodowoĞci15.
6. Nominacja bohaterów przy pomocy pođączenia imienia i „otczestwa” pojawia siĊ nieco rzadziej w analizowanych kilku opowiadaniach Gogola (29 takich pođączeĔ). Dotyczy tylko osób naleĪących do szlachty i urzĊdni-ków. W takich zđoĪeniach imiona mają zawsze formy cerkiewno-rosyjskie: Ⱥɝɪɚɮɟɧɚ Ɍɪɨɮɢɦɨɜɧɚ, Ⱥɝɚɮɢɹ Ɏɟɞɨɫɟɟɜɧɚ, Ⱥɮɚɧɚɫɢɣ ɂɜɚɧɨɜɢɱ, Ⱦɨ-ɪɨɮɟɣ Ɍɪɨɮɢɦɨɜɢɱ, ȿɥɟɜɮɟɪɢɣ ȿɥɟɜɮɟɪɢɟɜɢɱ, ɉɭɥɶɯɟɪɢɹ ɂɜɚɧɨɜɧɚ itp. W jednym z opowiadaĔ (ɉɨɜɟɫɬɶ ɨ ɬɨɦ, ɤɚɤ ɩɨɫɫɨɪɢɥɫɹ ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ ɫ ɂɜɚɧɨɦ ɇɢɤɢɮɨɪɨɜɢɱɟɦ, s. 221) Gogol wyliczając goĞci „Gorodniczego” lekko ironizuje sobie z tego typu nominacji:
Ƚɨɪɨɞɧɢɱɢɣ ɞɚɜɚɥ ɚɫɫɚɦɛɥɟɸ! [...] ɑɬɨ ɡɚ ɚɫɫɚɦɛɥɟɸ ɞɚɥ ɝɨɪɨɞɧɢɱɢɣ! ɉɨɡɜɨɥɶɬɟ ɹ ɩɟɪɟɱɬɭ ɜɫɟɯ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɛɵɥɢ ɬɚɦ: Ɍɚɪɚɫ Ɍɚɪɚɫɨɜɢɱ, ȿɜɩɥ Ⱥɤɢɧ-ɮɨɜɢɱ, ȿɜɬɢɯɢɣ ȿɜɬɢɯɢɟɜɢɱ, ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ, ɧɟ ɬɨɬ ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ, ɚ ɞɪɭɝɨɣ, ɋɚɜɜɚ Ƚɚɜɪɢɥɨɜɢɱ, ɧɚɲ ɂɜɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ, ȿɥɟɜɮɟɪɢɣ ȿɥɟɜɮɟɪɢɟɜɢɱ, Ɇɚɤɚɪ ɇɚ-ɡɚɪɨɜɢɱ, Ɏɨɦɚ Ƚɪɢɝɨɪɶɟɜɢɱ: [...] ɇɟ ɦɨɝɭ ɞɚɥɟɟ! ɇɟ ɜ ɫɢɥɚɯ! Ɋɭɤɚ ɭɫɬɚɟɬ ɩɢɫɚɬɶ!
7. Nominacja zđoĪona z trzech elementów zdarza siĊ tylko w czterech opowiadaniach i znaleĨü moĪna tylko 16 takich jednostek nazewniczych. W przedmowie do drugiej czĊĞci cyklu Wieczera na chutorie... Gogol przed-stawia goĞci, wyliczając z lekkim humorem dobrane przezeĔ antroponimy:
„ȼɨɬ ɩɪɢɟɯɚɥɢ ɤɨ ɦɧɟ ɝɨɫɬɢ: Ɂɚɯɚɪ Ʉɢɪɢɥɨɜɢɱ ɑɭɯɨɩɭɩɟɧɤɨ, ɋɬɟɩɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ Ʉɭɪɨɱɤɚ, Ɍɚɪɚɫ ɂɜɚɧɨɜɢɱ ɋɦɚɱɧɟɧɶɤɢɣ; ɩɪɢɟɯɚɥ ɟɳɟ ... ɜɨɬ ɩɨɡɚɛɵɥ, ɩɪɚɜɨ, ɢɦɹ ɢ ɮɚɦɢɥɢɸ ... Ɉɫɢɩ ... Ɉɫɢɩ ...” (s. 92).
W opowiadaniu ɂɜɚɧ Ɏɟɞɨɪɨɜɢɱ ɒɩɨɧɶɤɚ ɢ ɟɝɨ ɬɟɬɭɲɤɚ taki sposób nominacji, jak widaü, pojawia siĊ juĪ w tytule. A w tekĞcie nazywa swoich bohaterów: „ɩɪɢɟɡɠɚɜɲɢɣ ɢɡ Ƚɚɞɹɱɚ ɋɬɟɩɚɧ ɂɜɚɧɨɜɢɱ Ʉɭɪɨɱɤɚ”, „ɭɱɢ-ɬɟɥɶ ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɢ ɇɢɤɢɮɨɪ Ɍɢɦɨɮɟɟɜɢɱ Ⱦɟɟɩɪɢɱɚɫɬɢɟ” i
zie-15 Zob. m. in. M. Đ e s i ó w, System antroponimiczny w „Zbrodni i karze” F.
Dostojew-skiego, w: Fiodor Dostojewski – myĞl i dzieđo. W setną rocznicĊ Ğmierci pisarza, ĐódĨ 1981, s. 59.
mianin, który sam siĊ przedstawia: „ə ɩɨɦɟɳɢɤ ɬɨɝɨ ɠɟ Ƚɚɞɹɱɫɤɨɝɨ ɩɨɜɟ-ɬɚ ɢ ɜɚɲ ɫɨɫɟɞ [...], ɚ ɮɚɦɢɥɢɹ ɦɨɹ Ƚɪɢɝɨɪɢɣ Ƚɪɢɝɨɪɶɟɜɢɱ ɋɬɨɪɱɟɧɤɨ”.
W innym opowiadaniu (ɉɨɜɟɫɬɶ ɨ ɬɨɦ, ɤɚɤ ɩɨɫɫɨɪɢɥɫɹ ɂɜɚɧ ɂɜɚ-ɧɨɜɢɱ..., s. 206) znów humorystycznie (a humor tkwi w tym, Īe do powaĪ-nych elementów imienia i „otczestwa” dodane zostađy Ğmieszne, jakby fry-wolne nazwiska) nazywa kilka postaci osób tak: „ɤɨɦɢɫɫɚɪ ɩɨɥɬɚɜɫɤɢɣ Ⱦɨɪɨɲ Ɍɚɪɚɫɨɜɢɱ ɉɭɯɢɜɨɱɤɚ”, „Ⱥɧɬɨɧ ɉɪɨɤɨɮɶɟɜɢɱ ɉɭɩɨɩɭɡ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɞɨ ɫɢɯ ɩɨɪ ɟɳɟ ɯɨɞɢɬ ɜ ɤɨɪɢɱɧɟɜɨɦ ɫɸɪɬɭɤɟ ɫ ɝɨɥɭɛɵɦɢ ɪɭɤɚɜɚɦɢ ɢ ɨɛɟɞɚɟɬ ɩɨ ɜɨɫɤɪɟɫɧɵɦ ɞɧɹɦ ɭ ɫɭɞɶɢ”, „ɂɜɚɧ ɇɢɤɢɮɨɪɨɜɢɱ Ⱦɨɜ-ɝɨɱɯɭɧ”.
ZaĞ w kancelaryjnych sądowych zapiskach pojawia siĊ nominacja zđo-Īona z trzech elementów w tym „otczestwo” z sufiksem na -ɨɜ i z okreĞle-niem ɫ ɵ ɧ : „ɨɬ ɞɜɨɪɹɧɢɧɚ Ɇɢɪɝɨɪɨɞɫɤɨɝɨ ɩɨɜɟɬɚ ɢ ɩɨɦɟɳɢɤɚ ɂɜɚɧɚ ɂɜɚɧɨɜɚ ɫɵɧɚ ɉɟɪɟɪɟɩɟɧɤɚ ɩɪɨɲɟɧɢɟ [...]” (s. 207), „[...] ɞɜɨɪɹɧɢɧ ɂɜɚɧ ɇɢɤɢɮɨɪɨɜ ɫɵɧ Ⱦɨɜɝɨɱɯɭɧɚ [...] ɭɱɢɧɢɥ ɦɧɟ ɫɦɟɪɬɟɥɶɧɭɸ ɨɛɢɞɭ” (s. 207). „ɋɟɣ ɠɟ ɫɚɦɵɣ ɧɟɛɥɚɝɨɩɪɢɫɬɨɣɧɵɣ ɢ ɧɟɩɪɢɥɢɱɧɵɣ ɞɜɨɪɹɧɢɧ ɩɨɫɹɝɧɭɥ ɩɪɢɬɨɦ ɧɚ ɦɨɸ ɪɨɞɨɜɭɸ, ɩɨɥɭɱɟɧɧɭɸ ɦɧɨɸ ɩɨɫɥɟ ɪɨɞɢɬɟɥɹ ɦɨɟɝɨ, ɫɨɫɬɨɹɳɟɝɨ ɜ ɞɭɯɨɜɧɨɦ ɡɜɚɧɢɢ, ɛɥɚɠɟɧɧɨɣ ɩɚɦɹɬɢ ɂɜɚɧɚ Ɉɧɢ-ɫɢɟɜɚ ɫɵɧɚ ɉɟɪɟɪɟɩɟɧɤɚ, ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɫɬɶ” (s. 208)16.
Imiona i patronimika („otczestwa”) w tego typu nominacjach „trójczđo-nowych” mają zwykle formy cerkiewno-rosyjskie, zaĞ nazwiska otrzymują typowo ukraiĔskie z etymologią czĊsto ironiczno-humorystyczną, podobnie jak i w nazwie wđasnej „ɭɱɢɬɟɥɹ ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɢ ɇɢɤɢɮɨɪɚ Ɍɢ-ɦɨɮɟɟɜɢɱɚ Ⱦɟɟɩɪɢɱɚɫɬɢɟ”17.
8. Przedstawione tutaj typy nominacji bohaterów w opowiadaniach „ukraiĔskich” M. Gogola są adekwatnie dobrane dla przedstawicieli róĪnych grup narodowoĞciowych i spođecznych w pierwszej pođowie XIX wielu na Ukrainie. Pewne sposoby nominacji bohaterów wnoszą do stylu opowiadaĔ
16 Podobne archaiczne typowo kancelaryjne zapisy znajdujemy w ɂɫɬɨɪɢɢ ɫɟɥɚ
Ƚɨɪɸɯɢɧɚ A. Puszkina (zob. M. Đ e s i ó w, Ⱥɧɬɪɨɩɨɧɢɦɢɹ ɜ ɩɪɨɡɟ ɉɭɲɤɢɧɚ, w: Aleksander Puszkin 1799-1979. Materiađy Sesji Naukowej poĞwiĊconej 180-ej rocznicy urodzin A. Puszki-na, Biađystok 1981, s. 191, 193).
17Ⱦɟɟɩɪɢɱɚɫɬɢɟ ‘imiesđów przysđówkowy’ w gramatyce jĊzyka rosyjskiego byđ prawdo-podobnie uwaĪany za problem trudny i kđopotliwy dla uczniów.
dozĊ humoru i ironii w ocenie róĪnych postaci, co dla stylu Gogola jest typowe, a moĪna to obserwowaü w nastĊpnych jego utworach opisujących Īycie spođeczeĔstwa rosyjskiego w póĨniejszej twórczoĞci pisarza, który stworzyđ wiele takich antroponimów. Weszđy one do sđownictwa jĊzyka ogólnorosyjskiego. Dla przykđadu na antroponimach, stworzonych przez Gogola oparte zostađy takie wyrazy rosyjskie, jak ɯɥɟɫɬɚɤɨɜɳɢɧɚ ‘natrĊtne
chwalenie siĊ’ (ɏɥɟɫɬɚɤɨɜ – bohater komedii obyczajowej Rewizor (1842) (ɋɊə, 850))18, ɦɚɧɢɥɨɜɳɢɧɚ ‘marzenie nie mające Īadnych podstaw
realnych’ (ɋɊə, 329), ɧɨɡɞɪɟɜɳɢɧɚ i ɧɨɡɞɪɟɜɫɬɜɨ ‘natrĊctwo, bezceremo-nialne zachowywanie siĊ’, ɱɢɱɢɤɨɜɳɢɧɚ ‘karierowiczowstwo’,
ɩɥɸɲ-ɤɢɧɫɬɜɨ ‘chorobliwe skąpstwo’ (oparte na nazwiskach bohaterów powieĞci
„Martwe duszy”, 1842) i szereg innych19.
ɋɌɂɅɂɋɌɂɑȿɋɄȺə ȺɇɌɊɈɉɈɇɂɆɂə ȼ „ɍɄɊȺɂɇɋɄɂɏ” ɊȺɋɋɄȺɁȺɏ ɇ. ȽɈȽɈɅə Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ ȼ ɧɚɫɬɨɹɳɟɣ ɫɬɚɬɶɟ ɚɜɬɨɪ ɞɟɬɚɥɶɧɨ ɩɪɨɚɧɚɥɢɡɢɪɨɜɚɥ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɚɧɬɪɨ-ɩɨɧɢɦɨɜ ɜ ɪɚɫɫɤɚɡɚɯ ɇ. Ƚɨɝɨɥɹ ɢɡ ɰɢɤɥɨɜ ȼɟɱɟɪɚ ɧɚ ɯɭɬɨɪɟ ɛɥɢɡ Ⱦɢɤɚɧɶɤɢ ɢ Ɇɢɪɝɨɪɨɞ. Ⱦɥɹ ɧɚɡɜɚɧɢɹ ɫɜɨɢɯ ɝɟɪɨɟɜ ɩɢɫɚɬɟɥɶ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɥ ɩɹɬɶ ɪɚɡɧɵɯ ɫɩɨɫɨɛɨɜ ɧɨɦɢɧɚɰɢɢ: 1) ɬɨɥɶɤɨ ɮɚɦɢɥɢɢ-ɩɪɨɡɜɢɳɚ; 2) ɬɨɥɶɤɨ ɢɦɟɧɚ ɜ ɢɯ ɩɨɥɧɨɣ ɮɨɪɦɟ – ɨɮɢɰɢɚɥɶɧɵɟ ɢɥɢ ɝɢɩɨɤɨɪɢɫɬɢɱɟɫɤɢɟ; 3) ɩɭɬɟɦ ɫɨɱɟɬɚɧɢɹ ɢɦɟɧ ɢ ɮɚɦɢɥɢɣ-ɩɪɨɡɜɢɳ; 4) ɩɭɬɟɦ ɫɨɱɟɬɚɧɢɹ ɢɦɟɧ ɢ ɨɬɱɟɫɬɜ; 5) ɩɭɬɟɦ ɫɨɱɟɬɚɧɢɹ ɬɪɟɯ ɧɨɦɢɧɚɰɢɨɧɧɵɯ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ – ɢɦɟɧɢ, ɨɬɱɟɫɬɜɚ ɢ ɮɚɦɢɥɢɢ. ɉɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɧɵɟ ɬɢɩɵ ɧɨɦɢɧɚɰɢɢ ɝɟɪɨɟɜ „ɭɤɪɚɢɧɫɤɢɯ” ɪɚɫɫɤɚɡɨɜ ɇ. Ƚɨɝɨɥɹ 18ɋɊə – ɋ. ɂ. Ɉɠɟɝɨɜ, ɋɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 19635 (cyfra po skrócie ɋɊə oznacza stronĊ tego wydania).
19 „ɋɪɟɞɢ ɢɦɟɧ ɩɟɪɫɨɧɚɠɟɣ, ɨɬ ɤɨɬɨɪɵɯ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɵ ɨɬɜɥɟɱɟɧɧɵɟ ɫɭɳɟɫɬɜɢɬɟɥɶɧɵɟ, ɛɨɥɟɟ ɜɫɟɝɨ, ɩɨɠɚɥɭɣ, ɢɦɟɧ ɢɡ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɣ ɇ.ȼ. Ƚɨɝɨɥɹ. Ɉɛɴɹɫɧɹɟɬɫɹ ɷɬɨ, ɩɨ-ɜɢɞɢ-ɦɨɦɭ, ɬɢɩɢɱɧɨɫɬɶɸ ɨɛɪɚɡɨɜ ɩɟɪɫɨɧɚɠɟɣ. ɑɬɨ ɧɢ ɝɟɪɨɣ, ɬɨ ɬɢɩ” (Ʌ. ȼ. ȼ ɜ ɟ ɞ ɟ ɧ ɫ ɤ ɚ ɹ, ɇ. ɉ. Ʉ ɨ ɥ ɟ ɫ ɧ ɢ ɤ ɨ ɜ, Ɉɬ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɯ ɢɦɟɧ ɤ ɧɚɪɢɰɚɬɟɥɶɧɵɦ, Ɇɨɫɤɜɚ 1981, ɫ. 121).
ɚɞɟɤɜɚɬɧɨ ɜɵɛɪɚɧɵ ɞɥɹ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɟɥɟɣ ɪɚɡɧɵɯ ɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɵɯ ɢ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɵɯ ɝɪɭɩɩ ɜ ɩɟɪɜɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɟ ɏȱɏ ɜɟɤɚ ɧɚ ɍɤɪɚɢɧɟ.
Sđowa kluczowe: antroponimia, jĊzyk ukraiĔski, stylistyka, antroponimia stylistyczna, patronim, nazwisko, przezwisko, ukraiĔska tradycja jĊzykowa.
Ʉɥɸɱɟɜɵɟ ɫɥɨɜɚ: ɚɧɬɪɨɩɨɧɢɦɢɹ, ɭɤɪɚɢɧɫɤɢɣ ɹɡɵɤ, ɫɬɢɥɢɫɬɢɤɚ,
ɫɬɢɥɢɫɬɢ-ɱɟɫɤɚɹ ɚɧɬɪɨɩɨɧɢɦɢɹ, ɨɬɱɟɫɬɜɨ, ɮɚɦɢɥɢɹ, ɩɪɨɡɜɢɳɟ, ɭɤɪɚɢɧɫɤɚɹ ɹɤɵɤɨɜɚɹ ɬɪɚɞɢɰɢɹ.
Key words: anthroponomastics, Ukrainian language, stylistics, stylistic
