Ocena opłacalności realizacji "Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa"

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 708. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Henryk Kultys Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o. w Krakowie. Piotr P. Małecki Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa” 1. Wprowadzenie Przedmiotem oceny jest system selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, funkcjonujący w Krakowie od prawie jedenastu lat. Sformalizowana jego postać to „Program segregacji odpadów dla miasta Krakowa”, który został przygotowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania (MPO) Sp. z o.o. w Krakowie i zatwierdzony przez Urząd Miasta Krakowa. Selektywna zbiórka odpadów prowadzona przez mieszkańców Krakowa, realizowana za pomocą „Programu segregacji odpadów…”, polega na oddzielnym gromadzeniu niektórych rodzajów odpadów, będących surowcami wtórnymi. Odpady takie, czyli makulatura, szkło białe i kolorowe, metal oraz butelki z tworzyw sztucznych, gromadzone są w specjalnie do tego celu przeznaczonych pojemnikach rozlokowanych w różnych częściach miasta. Pojemniki koloru niebieskiego służą do zbiórki makulatury, białego – do szkła białego, zielonego – do szkła kolorowego, pomarańczowego – do metalu i czerwonego – do butelek z tworzyw sztucznych. Pierwsze pojemniki na surowce wtórne zostały zakupione i rozlokowane na terenie Krakowa w latach 1994 i 1995.. W artykule wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach z „Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa” za lata 1995–2003, MPO Sp. z o.o., Krakow 1996–2004. .

(2) 82. Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. Autorzy artykułu postawili sobie za cel dokonanie oceny efektywności ekonomicznej „Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa” (jako systemu). Ocena ta zostanie przeprowadzona nie w skali mikro, a więc wyłącznie z punktu widzenia interesów MPO Sp. z o.o. – jako głównego realizatora programu, lecz z punktu widzenia korzyści całej gminy Kraków – a więc w skali znacznie szerszej. Uzasadnieniem takiego podejścia jest fakt, że MPO, pomimo iż działa jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, opierając się na kodeksie spółek handlowych, a więc powinno być nastawione na wypracowanie zysku, to pełni również, w pewnym sensie, służebną rolę wobec społeczeństwa Krakowa. Poza tym miasto Kraków jest jego jedynym właścicielem. Uniwersalnym narzędziem służącym do przeprowadzania takiego typu ocen jest analiza korzyści i kosztów (Benefit/Cost Analysis). Na podstawie tej właśnie metody dokonano właściwej ewaluacji. 2. Założenia metodyczne Analiza korzyści i kosztów (AKK) jest sposobem postępowania we wszystkich dziedzinach aktywności człowieka, która polega na starannej ocenie (zmierzeniu) wszystkich związanych z konkretnym działaniem (przedsięwzięciem, programem) uzyskanych korzyści i poniesionych kosztów. Jej istota sprowadza się do porównania ponoszonych i uzyskanych w całym okresie przyjętym do kalkulacji szeroko rozumianych efektów i nakładów, w AKK nazywanych korzyściami i kosztami. Jeśli efekty są większe niż nakłady, to przedsięwzięcie uważa się za opłacalne. Należy podkreślić, że koszty w metodzie AKK rozumiane są inaczej – znacznie szerzej, niż wynika to z ich księgowego ujęcia. Korzyści oznaczają wszystko, co powoduje wzrost dobrobytu. Koszty w rozumieniu AKK („niekorzyści”, straty) są natomiast przeciwieństwem korzyści, a więc oznaczają wszystko, co powoduje spadek poziomu dobrobytu. Przy przeprowadzaniu oceny na podstawie analizy korzyści i kosztów bardzo ważne jest określenie właściwego punktu odniesienia, czyli ustalenie, przez pryzmat czyich interesów prowadzi się ewaluację. W wypadku „Programu segregacji odpadów…” czym innym są bowiem poniesione koszty i uzyskane korzyści dla realizatora tego programu, a więc MPO jako samodzielnego podmiotu gospodarczego, a czym innym koszty i korzyści odniesione do tegoż przedsięwzięcia, lecz analizowane z punktu widzenia interesów gminy Kraków. W niniejszym artykule, jak już wspomniano, dokonana zostanie ocena opłacalności w ujęciu szerszym – patrząc przez pryzmat ponoszonych kosztów i uzyskiwanych korzyści zarówno przez miejską spółkę (MPO), jak i przez lokalną społeczność. Podobnie istotnym elementem metody AKK jest czynnik czasu. Podjęcie konkretnego przedsięwzięcia (związane zwykle z wydatkowaniem środków finansowych) naj-.

(3) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 83. częściej wiąże się z oddaleniem w czasie uzyskanych efektów. Zatem sama kalkulacja powinna być dokonana z uwzględnieniem okresu, w jakim ponoszone będą koszty i uzyskane zostaną korzyści. To samo przedsięwzięcie może być bowiem opłacalne w okresie n jednostek czasu (np. lat), a nieopłacalne w okresie n – 1 jednostek czasu. Aby możliwe było porównanie przyszłych korzyści i kosztów, zachodzi potrzeba ich zaktualizowania (sprowadzenia do wartości bieżącej na moment sporządzania rachunku), czyli wyrażenia w jednostkach pieniężnych o dzisiejszej sile nabywczej. Dokonuje się tego za pomocą dyskonta. Jest to technika pozwalająca na obliczanie wartości bieżącej od kwot pieniężnych (korzyści i kosztów) realizowanych w przyszłości. Umożliwia ona porównanie sum pieniężnych z różnych okresów poprzez sprowadzenie ich do wartości z jednego okresu. W samej kalkulacji odbywa się to poprzez skorygowanie (przemnożenie) wielkości korzyści i kosztów z różnych jednostek czasu (najczęściej lat) całego okresu obliczeniowego przez współczynniki dyskontowe, które oblicza się za pomocą następującego wzoru: kt =. , ( + r )t . gdzie: kt – współczynnik dyskontowy dla kolejnego roku obliczeniowego (dla t = 0, …, n), n – założony okres obliczeniowy, r – stopa zwrotu (dyskontowa).. Stopa dyskontowa r to minimalna, wymagana przez realizującego przedsięwzięcie, stopa zwrotu szeroko rozumianych nakładów (kosztów). W wypadku projektów komercyjnych jej poziom jest na ogół zbliżony do realnej (a więc skorygowanej o wskaźnik inflacji) stopy kredytów długoterminowych oferowanych na rynku kapitałowym. W odniesieniu zaś do projektów (programów), w które angażowany jest (choćby częściowo) kapitał publiczny, a efekty (korzyści) dotyczą sfery społecznej – taki właśnie program jest przedmiotem oceny w tym artykule – postuluje się stosowanie w rachunku społecznej stopy zwrotu. Jej ona zwykle niższa niż stopa zwrotu dla projektów komercyjnych. W analizie korzyści i kosztów najczęściej wykorzystuje się do obliczeń dwie rachunkowe metody dynamiczne (dyskontowe), a więc takie, które wykorzystują technikę dyskonta. Są to: – zmodyfikowana (dla AKK) wartość zaktualizowana netto (NPV – Net Present Value), – wskaźnik korzyści-koszty (BCR – Benefit/Cost Ratio). W klasycznej postaci metoda NPV posługuje sie wpływami i wydatkami środków finansowych, a nie korzyściami i kosztami. .

(4) Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. 84. Metoda NPV (zmodyfikowana dla AKK) polega na określeniu teraźniejszej, czyli zaktualizowanej wartości wszystkich związanych z analizowanym programem kosztów i korzyści, w ustalonym okresie, poprzez obliczenie sumy zdyskontowanych (skorygowanych o współczynniki dyskontowe) różnic pomiędzy korzyściami a kosztami w poszczególnych latach analizowanego okresu. Służy do tego następująca formuła:. gdzie: B – korzyści (benefits), C – koszty (costs).. NPV =. Σ (B – C ) k , n. t. t=0. t. t. . Druga z metod – wskaźnik korzyści/koszty BCR – opiera się na stosunku między sumą korzyści a sumą kosztów (skorygowanych o współczynniki dyskontujące). Opisana jest ilorazem następującej postaci:. ΣB k . BCR = ΣC k n. t=0 n. t=0. t. t. t. t. Przedsięwzięcie (program) uważa się za efektywne ekonomicznie, gdy wartość zaktualizowana netto jest w założonym okresie obliczeniowym n i przy ustalonej stopie zwrotu r nie mniejsza od zera, a wskaźnik korzyści/koszty – nie mniejszy od jedności. Przy ocenie opłacalności analizowanego „Programu segregacji odpadów…” uwzględniono lata 1995–2003 (za które dostępne są rzeczywiste dane), a wszystkie wartości ujęte w rachunku wyrażono w cenach stałych z 2003 r. Pierwszym okresem kalkulacji jest więc 1995 r. Jest to niewielkie (praktycznie bez znaczenia) uproszczenie, gdyż pierwsze pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów pojawiły się pod koniec 1994 r. 3. Identyfikacja i obliczanie kosztów i korzyści związanych z „Programem segregacji odpadów dla miasta Krakowa” Poprawność oceny przeprowadzonej za pomocą analizy korzyści i kosztów warunkuje możliwie pełna identyfikacja wszelkich kosztów i korzyści związanych z badanym programem, następnie ich kwantyfikacja, a w końcu waloryzacja. Jest ona niezbędna, gdyż to pieniądz jest uniwersalnym miernikiem, za pomocą którego możliwe jest sprowadzenie do porównywalności wszystkich badanych kate-.

(5) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 85. gorii ekonomicznych. Wyrażenie niektórych z nich w jednostkach pieniężnych nie nastręcza trudności. Dotyczy to np. rocznych wydaków związanych z eksploatacją systemu segregacji odpadów. Konieczne jest jednak ujęcie w rachunku pewnych kategorii, które są bardzo trudne nie tylko do zwaloryzowania, ale nawet do skwantyfikowania (czyli wyrażenia w jednostkach naturalnych), jak przykładowo – korzyści wynikłe z poprawy estetyki krajobrazu dzięki ograniczaniu powierzchni składowisk odpadów w wyniku realizowania ich selektywnej zbiórki. Występują również takie kategorie, których nie udaje się w ogóle zidentyfikować, a które z pewnością miałyby wpływ na wynik oceny. Zidentyfikowanie i waloryzacja wszystkich kosztów i korzyści, patrząc tylko przez pryzmat interesów MPO Sp. z o.o., jest stosunkowo proste. Obydwie kategorie znajdują bowiem swoje odzwierciedlenie w systemie rachunkowości firmy. Można je więc przedstawić np. w postaci wydatków (lub kosztów – w ujęciu księgowym) i wpływów (lub przychodów), ewentualnie oszczędności w wydatkach. Znacznie trudniejsze jest natomiast poszerzenie oceny o kategorie zewnętrzne (występujące poza systemem rachunkowości spółki). W takim wypadku korzyści wynikłe z „Programu segregacji odpadów…” będą znacznie większe, ale również znacznie trudniejsze do zwaloryzowania. Muszą bowiem uwzględniać uniknięte straty ekologiczne powodowane składowaniem odpadów (np. utrata gruntów rolnych, utrata walorów krajobrazowych, pogorszenie warunków zdrowotnych ludności zamieszkałej w pobliżu). Straty ekologiczne są jednoznacznie związane z prowadzoną działalnością, ale obciążają ofiarę (społeczeństwo), a nie sprawcę (podmiot gospodarczy). Nie uwzględnia się ich więc w rachunku kosztów podmiotu je powodującego, zgodnie z obowiązującymi przepisami. Wobec tego nazywane są też niekiedy kosztami zewnętrznymi. Rozróżnia się wśród nich straty gospodarcze i społeczne. Pod pojęciem tych pierwszych rozumie się wszelkie negatywne zmiany, które mają wpływ głównie na materialny obszar działalności ludzkiej. Straty społeczne z kolei to takie ujemne efekty zanieczyszczeń środowiska, które wpływają przede wszystkim na jakość życia. Straty ekologiczne o charakterze gospodarczym dzieli się dodatkowo na straty bezpośrednie i pośrednie. Zidentyfikowanie strat ekologicznych, które wynikają ze składowania odpadów, jest na ogół trudne. Jedynie w zakresie bezpośrednich strat gospodarczych, sprowadzonych głównie do konieczności ponoszenia kosztów rekultywacji, można tego dokonać w stosunkowo prosty sposób. Pośrednie straty gospodarcze (np. wpływ składowiska na jakość wody), a tym bardziej straty społeczne są natomiast bardzo trudne do określenia i wymagają długotrwałych i kosztownych badań, przy czym nie wszystkie straty udaje się zidentyfikować. . Straty to szkody wyrażone w pieniądzu.. Szerzej na ten temat w pracy doktorskiej P.P. Małeckiego pt. Straty ekologiczne powodowane zasoleniem Wisły w regionie krakowskim, AE w Krakowie, Kraków 2002. .

(6) Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. 86. Autorom artykułu udało się wyodrębnić kilka kategorii ekonomicznych (korzyści i kosztów) związanych z realizacją systemu selektywnej zbiórki odpadów, które zostaną zwaloryzowane i ujęte w ostatecznym rachunku (tabela 1). Tabela 1. Zidentyfikowane i zwaloryzowane korzyści i koszty systemu selektywnej zbiórki odpadów w Krakowie Korzyści. Oszczędności spowodowane zmniejszeniem ilości składowanych odpadów na składowisku „Barycz” Przychody ze sprzedaży surowców wtórnych pozyskanych z zebranych odpadów. Związane z eksploatacją systemua Zakup pojemników do zbiórki odpadówb. Zmniejszenie strat ekologicznych powodowanych składowaniem odpadów komunalnych. x. Oszczędności części mieszkańców Krakowa dzięki mniejszym opłatom za wywóz śmieci. x. Oszczędności zasobów surowców. a. Koszty. x. są one refinansowane MPO Sp. z o.o. przez gminę Kraków; b ponosi je gmina Kraków. Źródło: opracowanie własne.. Z pewnością można wskazać jeszcze wiele korzyści wynikających z „Programu segregacji odpadów…”, których nie zwaloryzowano, gdyż wymagałoby to obszernych badań wykraczających poza ramy tego artykułu. Nie zostały one wobec tego ujęte w ostatecznej kalkulacji. Są to m.in.: – podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców Krakowa, – zapobieganie degradacji krajobrazu dzięki zmniejszeniu powierzchni składowisk odpadów, – zmniejszenie zużycia ograniczonych zasobów naturalnych, – wydłużenie okresu eksploatacji składowiska. Koszty systemu selektywnej zbiórki odpadów stanowią zarejestrowane wydatki w postaci kosztów eksploatacji systemu segregacji odpadów oraz kosztów zakupu pojemników do zbiórki odpadów. Ich wielkości w analizowanym okresie przedstawia tabela 2. Bardziej skomplikowane jest wyliczenie korzyści związanych z „Programem segregacji odpadów dla miasta Krakowa”. Nie dotyczy to jednak wszystkich korzyści. Stosunkowo proste jest bowiem określenie tych, które występują w postaci oszczędności na ilości składowanych odpadów na składowisku „Barycz”. Zakłada się, że odpady, zgromadzone w pojemnikach służących do ich selektywnej zbiórki, . Przyjęto dla uproszczenia przeciętną cenę pojemnika w wysokości 1000 zł..

(7) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 87. trafiłyby na składowisko odpadów, gdyby nie funkcjonował system. Stąd też oszczędnościami są, w tym wypadku, wielkości zebranych odpadów przemnożone przez średni koszt ich składowania, który wynosił w latach 1995–2003 przeciętnie 81 zł za 1 m3. Sposób obliczania oszczędności wynikłych ze zmniejszenia ilości składowanych odpadów na składowisku „Barycz” przedstawiono w tabeli 3. Podobnie nie nastręcza trudności obliczenie korzyści w postaci przychodów ze sprzedaży surowców wtórnych, pozyskanych z odpadów. Odpowiednie wielkości przedstawiono w tabeli 4. Tabela 2. Koszty związane z „Programem segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 (w zł, ceny z 2003 r.). 1995. Koszty eksploatacji systemu segregacji odpadów 522 547. 1997. 409 248. 1999. 389 189. Lata 1996. Koszty zakupu pojemników. 370 944. 1998. 260 064 8 064. 0. 390 600. 0 0. 2000. 508 388. 460 656. 2002. 559 167. 25 200. 2001. 627 848. 2003. 7 056. 470 403. 0. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o.. Tabela 3. Obliczanie oszczędności na ilości składowanych odpadów dzięki realizacji „Programu segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 (w cenach z 2003 r.) Lata. Wielkości zebranych odpadówa (w m3). Średni koszt składowania 1 m3 (w zł). 1995. 3 347. 81. Oszczędności na ilości składowanych odpadów (w zł) 271 107. 3 621. 81. 293 301. 1996. 2 892. 1998. 3 839. 81. 2000. 3 284. 81. 266 004. 2002. 8 800. 81. 712 800. 1997 1999. 2001. 2003. a. 3 987 6 915. 11 212. 81. 81. 81. 81. 234 252 310 959. 322 947 560 115. 908 172. czyli jednocześnie wielkości zmniejszenia składowania na składowisku „Barycz”. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o..

(8) Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. 88. Tabela 4. Przychody ze sprzedaży pozyskanych surowców wtórnych dzięki realizacji „Programu segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 (w zł, ceny z 2003 r.) Lata 1995. Przychody ze sprzedaży surowców wtórnych 28 080. 1996. 25 000. 1998. 30 638. 2000. 47 991. 1997 1999. 2001. 2002 2003. 33 370. 35 095 41 043 67 312. 128 801. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o.. W celu obliczenia wielkości unikniętych strat ekologicznych dzięki systemowi selektywnej zbiórki – co w rachunku traktuje się jako korzyść – posłużono się następującym rozwiązaniem. Przede wszystkim podjęto próbę obliczenia wszystkich strat ekologicznych powodowanych składowaniem odpadów komunalnych na składowisku „Barycz”. Udało się tego dokonać jedynie w zakresie bezpośrednich strat gospodarczych, sprowadzonych głównie do konieczności ponoszenia kosztów rekultywacji, wykorzystując następujący wzór:. St = PC/20 + [(Kr R – CR)/t], gdzie: St – średnioroczne straty gospodarcze w okresie t, P – powierzchnia gruntów zajęta pod składowisko odpadów (w ha), R – powierzchnia zrekultywowana składowiska odpadów (w ha), C – przeciętna cena 1 ha gruntów ornych (w zł), Kr – średni koszt rekultywacji 1 ha składowiska odpadów (w zł), t – czas eksploatacji składowiska odpadów (w latach).. W ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych zapisano, że za nietrwałe wyłączenie z produkcji gruntów użytkowanych rolniczo uważa się okres nie dłuższy niż 20 lat. W rachunku strat przyjęto więc taką liczbę lat, licząc od Jest on pewną modyfikacją wzoru opisanego w opracowaniu: Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem środowiska naturalnego w Polsce w warunkach transformacji gospodarczej, Zlecenie MŚ–NFOŚiGW, AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 163. . Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 1995, nr 16, poz. 78 z późn. zm. .

(9) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 89. rozpoczęcia eksploatacji składowiska aż do przekazania gruntów (zajętych uprzednio pod składowisko) do normalnego użytkowania, po przeprowadzeniu należytej rekultywacji. Posługując się zamieszczonym wzorem, obliczono średnioroczne bezpośrednie straty gospodarcze wynikłe ze składowania odpadów komunalnych na składowisku „Barycz”. Przyjęto następujące założenia: – okres użytkowania eksploatowanego obecnie składowiska (tzw. etap II) wynosi 13 lat, – po okresie eksploatacji cały II etap poddany zostanie rekultywacji, – powierzchnia II etapu składowiska wynosi 12 ha, – średnia cena 1 ha gruntów ornych wynosi 5200 zł, – średni koszt rekultywacji 1 ha składowiska odpadów wynosi 450 000 zł. W wyniku obliczeń uzyskano wielkość bezpośrednich średniorocznych strat gospodarczych (w przewidywanym okresie funkcjonowania składowiska, czyli w latach 1992–2004) na poziomie ok. 414 tys. zł. Tok obliczeń był następujący: St = (12 ha . 5200 zł)/20 lat + [(450 000 zł . 12 ha – 5200 zł . 12 ha)/13 lat] = = 413 705 zł.. Obliczoną wielkość można teraz wykorzystać do określenia jednostkowego wskaźnika strat ekologicznych powodowanych składowaniem odpadów komunalnych. Jednostkowe wskaźniki strat stanowią relację między wielkością strat w danym okresie a odpowiadającymi im wielkościami, z którymi znajdują się w określonym logicznym związku. Na potrzeby niniejszej analizy można sformułować wskaźnik informujący, ile wynoszą średnioroczne bezpośrednie straty gospodarcze przypadające na 1 tonę odpadów składowanych na składowisku „Barycz”. Do jego obliczenia wykorzystano informację na temat przeciętnej ilości odpadów deponowanych na składowisku w ciągu roku. Wynosi ona 170 tys. ton, czyli ok. 170 tys. metrów sześciennych. Dzieląc zatem wartość wyszacowanych średniorocznych strat gospodarczych przez przeciętną wielkość odpadów zdeponowanych na składowisku w ciągu roku, otrzymano wskaźnik jednostkowy. Informuje on, że średnioroczne bezpośrednie straty gospodarcze przypadające na 1 m3 składowanych odpadów wynoszą 2,43 zł. W konsekwencji więc każdy 1 m3 odpadów, które nie zostały zdeponowane na składowisku, powoduje powstanie korzyści (czyli uniknięcie strat) w tejże wysokości. Tak też możliwe było wyliczenie zmniejszenia części strat ekologicznych (w postaci bezpośrednich strat gospodarczych) powodowanych składowaniem odpadów komunalnych, dzięki systemowi selektywnej zbiórki, co traktuje się w rachunku jako korzyść (tabela 5). Przyjmuje się orientacyjnie, że 1 tona odpadów po zgnieceniu na składowisku uzyskuje objętość ok. 1 m3..

(10) Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. 90. Tabela 5. Uniknięte straty ekologiczne (uniknięte bezpośrednie straty gospodarcze) wynikłe z „Programu segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 (w cenach z 2003 r.) Lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. a. Wielkości zebranych odpadówa (w m3) 3 347 2 892 3 621 3 839 3 987 3 284 6 915 8 800 11 212. Wskaźnik jednostkowy Wielkości unikniętych strat (w zł/m3) strat (w zł) 2,43 8 133 2,43 7 028 2,43 8 799 2,43 9 329 2,43 9 688 2,43 7 980 2,43 16 803 2,43 21 384 2,43 27 245. czyli jednocześnie wielkości zmniejszenia składowania na składowisku „Barycz”. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o.. Następna zidentyfikowana korzyść to oszczędności zasobów surowców. Instytut Gospodarki Odpadami w Katowicach szacuje, że potencjalna wartość odpadów komunalnych jako surowców wtórnych – składowanych w ciągu roku w Polsce – wynosi ok. 75 mln USD10, co po przeliczeniu daje wielkość 236 250 tys. zł11. Ponieważ udział wielkości składowanych w ciągu roku odpadów komunalnych w Krakowie w analogicznej wielkości w Polsce wynosi ok. 1,53%, można więc przyjąć orientacyjnie, że wartość odpadów komunalnych – jako surowców wtórnych – zdeponowanych na składowisku „Barycz” w ciągu roku wynosi 3 614 625 zł. Opierając się na danych MPO Sp. z o.o., obliczono, że stosunek pomiędzy ilością odpadów zebranych dzięki systemowi selektywnej zbiórki a łączną ilością odpadów wytwarzanych przez mieszkańców Krakowa wynosi przeciętnie w roku 0,44%. Stąd też łatwo wyliczyć, że wartość zaoszczędzonych w ten sposób surowców kształtuje się na poziomie 15 904 zł w skali roku, co ujęto jako korzyść w ostatecznym rachunku. Ostatnia z korzyści, którą udało się oszacować, to oszczędności części mieszkańców Krakowa w postaci mniejszych opłat za wywóz śmieci. Odnosi się to tylko do właścicieli domów jednorodzinnych, którzy płacą wyłącznie za efektywnie wywiezione odpady12. Mieszkańcy bloków są bowiem rozliczani ryczałtowo i nie odczuwają korzyści finansowych, gdy dokonują segregacji odpadów. K. Górka, Ekonomiczne aspekty gospodarowania odpadami przemysłowymi i komunalnymi [w:] Techniczne i ekonomiczne problemy gospodarki odpadami przemysłowymi i komunalnymi, Materiały konferencyjne, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko”, Kraków 1997, nr 21, s. 20. 10. 11 12. Według średniego kursu w NBP w dniu 02.12.2004 – ok. 3,15 zł.. W ramach zawartych z MPO umów korzystają z różnej wielkości pojemników..

(11) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 91. Aby określić wielkość tych oszczędności, konieczne było przyjęcie jakiegoś założenia co do ilości odpadów zebranych w wyniku selektywnej zbiórki, które pochodziły od mieszkańców domów jednorodzinnych. Dokonano tego jedynie szacunkowo, gdyż dokładna kalkulacja wymagałaby dodatkowych pracochłonnych badań. Przyjęto więc orientacyjnie, że udział odpadów pochodzących od tej grupy mieszkańców w całości odpadów zebranych w pojemnikach do segregacji wynosi ok. 50%, co wydaje się i tak wielkością zaniżoną, gdyż jedynie ta grupa jest praktycznie zainteresowana selektywną zbiórką – z przyczyn czysto finansowych. W 2003 r. zebrano 11 212 m3 odpadów (tabela 5). Stąd też 50% udział odpadów pochodzących z domów prywatnych wynosi 5606 m3. Ponieważ wywóz 1 m3 odpadów kosztuje ok. 85 zł13, zatem łączne roczne oszczędności tej grupy mieszkańców wyniosły w 2003 r. 476 510 zł. Tabela 6 prezentuje wyliczone w sposób analogiczny oszczędności części mieszkańców (we wszystkich latach analizowanego okresu). Oszczędności te traktowane są, w ostatecznym rachunku, jako korzyść. Tabela 6. Oszczędności finansowe mieszkańców domów prywatnych, którzy dokonywali segregacji odpadów w latach 1995–2003 (w cenach z 2003 r.). Lata. Ilość zebranych odpadów (w m3). 1995. 3347. Udział odpadów pochodzących od mieszkańców domów prywatnych (30% całości). Koszt wywozu 1 m3 odpadów (w zł). Oszczędności (w zł). 85. 142 290. 1674. 1996. 2892. 1446. 85. 122 910. 1997. 3621. 1811. 85. 153 935. 1998. 3839. 1920. 85. 163 200. 1999. 3987. 1994. 85. 169 490. 2000. 3284. 1642. 85. 139 570. 2001. 6915. 3458. 85. 293 930. 2002. 8800. 4400. 85. 374 000. 2003. 11 212. 5606. 85. 476 510. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o.. 13. Obliczono posługując się cennikiem usług MPO Sp. z o.o..

(12) Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. 92. 4. Ocena efektywności ekonomicznej „Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa” Ostatecznej oceny efektywności ekonomicznej „Programu segregacji odpadów…” dokonano na podstawie – zaprezentowanych w części artykułu dotyczącej założeń metodycznych – szczegółowych procedur obliczeniowych, czyli zmodyfikowanej (dla AKK) wartości zaktualizowanej netto NPV oraz wskaźnika korzyści/koszty BCR. W obliczeniach przyjęto stopę zwrotu (dyskontową) w wysokości 5%. Najczęściej bowiem na takim poziomie określa się społeczną stopę dyskontową14, która jest właściwa w ocenie tego typu przedsięwzięć (programów), jak tu analizowany. Kalkulacją objęto okres 9 lat, to jest od 1995 r. do 2003 r.15 Tok przeprowadzonych obliczeń i ich rezultaty prezentują tabele 7 i 8. „Program segregacji odpadów dla miasta Krakowa” charakteryzuje się stosukowo wysoką efektywnością ekonomiczną. Obydwie procedury obliczeniowe, którymi się posłużono, dowodzą wyraźnej opłacalności programu. Wartość zaktualizowana netto NPV jest znacznie wyższa od zera i przyjmuje, w analizowanym okresie 9 lat, wielkość 1 050 317 zł. Podobnie też wskaźnik korzyści/koszty BCR wskazuje na opłacalność programu. Jego wartość jest bowiem wyraźnie wyższa od jeden i wynosi 1,082. Tabela 7. Obliczanie zmodyfikowanej wartości zaktualizowanej netto NPV (przy stopie zwrotu 5%) dla „Programu segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 Lata. Koszty. Korzyści. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 782 611 379 008 409 248 390 600 389 189 969 044 634 904 584 367 470 403. 465 514 405 094 505 309 530 030 553 124 477 449 927 796 1 191 401 1 556 633. Współczynniki dyskontowe 1 0,952 0,907 0,864 0,823 0,784 0,746 0,711 0,677 NPV = 1 050 317. Różnice między korzyściami a kosztami –317 097 26 086 96 061 139 430 163 935 –491 595 292 892 607 034 1 086 230. Zdyskontowane różnice między korzyściami a kosztami –317 097 24 834 87 128 120 468 134 919 –385 410 218 497 431 601 735 377. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o. 14 Por. S. Kasiewicz, W. Rogowski, Metody określania stopy dyskonta w inwestycyjnych przedsięwzięciach społecznych [w:] Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa a Strategia Lizbońska, Materiały konferencyjne, Uniwersytet Gdański, Gdańsk–Sztokholm 2004, s. 74 i 75.. 15 Dłuższy okres przyjęty do rachunku wymagałby uzyskania danych prognostycznych, którymi MPO Sp. z o.o. nie dysponuje..

(13) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 93. Tabela 8. Obliczanie wskaźnika korzyści/koszty BCR (przy stopie zwrotu 5%) dla „Programu segregacji odpadów…” w latach 1995–2003 Lata 1995. 1996. Korzyści. Koszty 782 611. 465 514. Współczynniki dyskontowe 1. 379 008. 405 094. 1998. 390 600. 530 030. 0,864. 2000. 969 044. 477 449. 0,784. 1997 1999. 2001. 2002 2003. 409 248. 389 189. 634 904 584 367. 470 403. 505 309 553 124. 927 796. 1 191 401. 1 556 633. Ogółem. Zdyskontowane koszty. 0,952. 0,907. 782 611. 385 650. 337 478. 457 946. 371 188. 320 302. 0,746. 473 638. 0,677. 318 463. BCR = 1,082. 465 514. 360 816. 0,823. 0,711. Zdyskontowane korzyści. 759 731. 415 485. 3 821 249. 458 315. 455 221. 374 320. 692 135. 847 086. 1 053 840. 4 136 189. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPO Sp. z o.o.. Należy podkreślić, że niektórych ze zidentyfikowanych korzyści nie udało się zmierzyć i ująć w ostatecznym rachunku. Ponadto wielu rodzajów strat ekologicznych, unikniętych dzięki funkcjonowaniu systemu selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, nie da się zidentyfikować, nie tylko ze względu na ograniczony zakres prezentowanych tu badań16. Świadczy to o tym, że faktyczna ekonomiczna efektywność systemu selektywnej zbiórki odpadów jest jeszcze wyższa niż wynika to z przedstawionej kalkulacji. 5. Wnioski 1. W artykule dokonano określenia wielu kategorii – kosztów i korzyści – niezbędnych do przeprowadzenia oceny opłacalności „Programu segregacji odpadów…”. Zidentyfikowane koszty zostały stosunkowo łatwo zwaloryzowane, czyli wyrażone w jednostkach pieniężnych. Znacznie więcej problemów sprawiło natomiast skwantyfikowanie, a następnie zwaloryzowanie zidentyfikowanych korzyści. 2. Ostatecznie określono i oszacowano następujące kategorie, które ujęto jako koszty i korzyści w przeprowadzonej analizie: – koszty związane z eksploatacją systemu, – koszty zakupu pojemników do zbiórki odpadów, 16 W światowych i polskich badaniach z zakresu strat ekologicznych występuje wciąż wiele luk w ich identyfikacji..

(14) 94. Henryk Kultys, Piotr P. Małecki. – oszczędności spowodowane zmniejszeniem ilości składowanych odpadów na składowisku „Barycz”, – przychody ze sprzedaży pozyskanych, z zebranych odpadów, surowców wtórnych, – zmniejszenie strat ekologicznych (w postaci bezpośrednich strat gospodarczych) powodowanych składowaniem odpadów komunalnych, – oszczędności zasobów surowców, – oszczędności części mieszkańców Krakowa dzięki mniejszym opłatom za wywóz śmieci. 3. W wyniku przeprowadzonych badań, których rezultaty zaprezentowano w niniejszym artykule, udowodniono – po dokonaniu obszernej analizy kosztów/korzyści – że „Program segregacji odpadów dla miasta Krakowa” charakteryzuje się stosunkowo dużą efektywnością ekonomiczną. Świadczą o tym dobitnie wyniki przeprowadzonych obliczeń. 4. Zastosowane procedury obliczeniowe, takie jak zmodyfikowana (dla analizy kosztów/korzyści) wartość zaktualizowana netto NPV oraz wskaźnik korzyści/koszty BCR uzasadniają powyższe stwierdzenie. W analizowanym okresie 9 lat (1995–2003) i przy założonej społecznej stopie zwrotu w wysokości 5%, NPV wyniosła 1 050 317 zł, a BCR osiągnął poziom 1,082, co dowodzi relatywnie wysokiej opłacalności programu. 5. Wyniki obliczeń wskazywałyby na jeszcze większą opłacalność „Programu segregacji odpadów…”, gdyby możliwe było określenie i oszacowanie większej liczby korzyści, jak też gdyby wydłużyć przyjęty okres kalkulacyjny. Oznacza to, że program jest w rzeczywistości jeszcze efektywniejszy. Literatura Górka K., Ekonomiczne aspekty gospodarowania odpadami przemysłowymi i komunalnymi [w:] Techniczne i ekonomiczne problemy gospodarki odpadami przemysłowymi i komunalnymi, Materiały konferencyjne, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko”, Kraków 1997, nr 21. Kasiewicz S., Rogowski W., Metody określania stopy dyskonta w inwestycyjnych przedsięwzięciach społecznych [w:] Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa a Strategia Lizbońska, Materiały konferencyjne, Uniwersytet Gdański, Gdańsk–Sztokholm 2004. Małecki P. P., Straty ekologiczne powodowane zasoleniem Wisły w regionie krakowskim, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 2002. Sprawozdania z „Programu segregacji odpadów dla miasta Krakowa” za lata 1995–2003, MPO Sp. z o.o., Kraków 1996–2004. Straty gospodarcze spowodowane zanieczyszczeniem środowiska naturalnego w Polsce w warunkach transformacji gospodarczej, Zlecenie MŚ–NFOŚiGW, AE w Krakowie, Kraków 2001. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 1995, nr 16, poz. 78 z późn. zm..

(15) Ocena opłacalności realizacji „Programu segregacji odpadów…”. 95. Evaluation of the Profitability of Implementing „The Waste Segregation Programme for the City of Krakow” In this article, the authors evaluate “The Waste Segregation Programme for the City of Krakow”, operating since 1995. The Programme involves the selective collection and management of some municipal solid waste, used as a secondary raw material. This includes: used paper, glass (white and coloured), metal and some plastic bottles. The authors identify and evaluate an array of costs and benefits related to the implementation of this programme. They also present an evaluation of the programme’s profitability using cost-benefit analysis. Calculation procedures used in the evaluation include modified (for the cost-benefit analysis) net present value (NPV) and benefit-cost ratio (BCR). The calculations showed the economic effectiveness of the analysed programme to be relatively high..

(16)