Substytucja pracy żywej maszynami w wybranych gospodarstwach indywidualnych w roku 1982 i 1983

Dionizy Niezgoda

Substytucja pracy żywej maszynami

w wybranych gospodarstwach

indywidualnych w roku 1982 i 1983

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 3 SECTIO H 1989

I n s t y t u t E k o n o m i k i i O r g a n i z a c j i R o l n i c t w a A R w L u b lin ie

D i o n i z y N I E Z G O D A

Substytucja pracy żywej maszynami

w wybranych gospodarstwach indywidualnych w roku 1982 i 1983 Зам ещ ен и е ж ивого труда маш инами в избранны х единоличны х хозя й ст в ах

в 1982 и 1983 гг.

T he S u b stitu tion of L ive Labour w ith M achines from S elected In d ivid u al Farm s in 1982 and 1983

Siła robocza oraz m aszyny w ykorzystyw ane są w gospodarstw ie sto ­ sunkowo długo. W yposażając gospodarstw a w te czynniki, nie w iem y jak w przyszłości u k ształtu ją się relacje ich cen i kosztów. Z doświadczeń k rajó w wysoko rozw iniętych gospodarczo w ynika, że w m iarę upływ u czasu będzie rosła skłonność do substytucji pracy żyw ej m aszynam i. Rodzi to rów nież i u nas potrzebę analizow ania zależności su b sty tu c y j­ nych m iędzy pracą żywą a m aszynam i oraz badania kształtow ania się krańcow ej stopy su b sty tu cji w m iarę odchodzenia od pracochłonnych technik w ytw arzania. Zagadnienia te rozpatrzone na przykładzie w y ­ branych gospodarstw chłopskich prowadzących działalność gospodarczą w roku 1982 i 1983 stanow ią cel tego opracow ania.

M A TER IAŁY ŹRÓDŁOWE I METODA B A D A N

P odstaw ę tego opracow ania stanow ią dane liczbowe z książek r a ­ chunkow ych prow adzonych dla potrzeb IERiGŻ przez 1583 rolników w roku 1982 oraz 1475 w 1983 roku. Dane te stanow ią obecnie n a jp e ­ w niejsze źródło inform acji o ekonomice i procesach rozw ojow ych gos­ podarstw in dyw idualnych w Polsce. Liczebność gospodarstw um ożliw ia posłużenie się m etodam i ekonom etrycznym i.

Podstaw ow ą m etodę badaw czą stanow i analiza fu nk cji produkcji rolniczej u k ierun k o w an a na badanie zw iązków su b sty tu cy jn y ch m iędzy pracą żywą a m aszynam i. Cenną zaletą m etody funkcji p rod u kcji jest to, że oszacowane p rzy jej pom ocy zw iązki m ają c h a ra k te r „zależności autonom icznej”, tj. u trz y m u ją c ej się p rzy zm ieniających się w arunkach, w ty m cen i kosztów \ W opracow aniu tym zastosowano m odel potęgo­ w y fu n k cji p osiadający c h a ra k te r im plikatyw ny. F un kcję tak ą w yzna­ czono oddzielnie dla analizow anych zm iennych w obu lata ch posługując się m etodą najm n iejszy ch k w adratów .

W zależności od celu badania ekonom etrycznego, przyjętego stopnia agregacji, a tak że specyfiki badanego w ycinka zjaw isk ekonom icznych w ró żny sposób defin iu je się poszczególne zm ienne w ystępujące w fu n ­ kcji produkcji. Jak o zm ienną zależną p rzy jęto tu w artość p rodukcji glo­ balnej w tys. zł. W ydaje się bowiem, że efekt p ro d u k cy jn y sub sty tu cji p racy żyw ej m aszynam i n ajlep iej odzw ierciedla w spom niana kategoria p ro d u k cji poniew aż uw zględnione tu czynniki biorą udział w jej w y tw a­ rzaniu. N akłady p rac y żyw ej ujęto w robotnikodniach przepracow anych w gospodarstw ie rolnym . M aszyny i narzędzia w yrażono w złotych ich w artości początkow ej. Z akładam y bowiem , że w artość użytkow a m aszyny w przeciw ieństw ie do w ym iennej, u trz y m u je się na zbliżonym poziomie przez cały okres jej eksploatacji. P rzem aw ia rów nież za tym i fakt, że niezależnie od liczby lat u żytk ow ania m aszyny m ają podobną zdolność zastępow ania p rac y żyw ej.

ST A T Y ST Y C Z N A C H A R A K T E R Y ST Y K A B A D A N Y C H CECH

S ta ty sty cz n ą c h a ra k te ry sty k ę w ym ienionych w yżej cech, obejm ującą średnie ary tm ety czn e oraz w spółczynniki zmienności, przedstaw iono w tab. 1. Z aw iera ona rów nież sym bole poszczególnych zm iennych obo­ w iązujące w całym opracow aniu.

Z tab eli tej w ynika, że poszczególne cechy ch araktery zow ał podobny sto p ień zm ienności w obu analizow anych latach. C h arak tery sty czn e p rzy ty m jest nierów nom ierne w yposażenie gospodarstw w m aszyny i n a rz ę ­ dzia rolnicze p rzy znacznie m niejszej zm ienności nakładów pracy. W y­ pływ a stąd w niosek, że w yposażenie gospodarstw w p otencjał pracy ró ­ żn icuje w nich m ożliwość dalszego w zrostu p rod uk cji rolniczej. Ściślej­ szą odpowiedź u zyskam y analizując w spółzależności m iędzy czynnikam i w ytw órczym i a p ro du k cją globalną.

1 P atrz w tej sp ra w ie L. R. K l e i n : W s tę p do e k o n o m e trii. PW E, W arszaw a 1965, s. 125, 137.

S u b stytu cja pracy żyw ej m aszynam i... ₄₁ Tab. 1. S ta ty sty czn a ch arak terystyk a danych liczb ow ych badanych gospodarstw

w roku 1982 i 1983

A sta tistica l ch aracterization of the num erical data of in v estig a ted hom estead s in 1982 and 1983 Rok badań Sym bol cechy (Xn)

N azw a cech y Jedn.

m iary Średnia arytm etycz na W spółczyn­ n ik zm ien ­ ności %> 1982

1983 X i Produkcja globalna tys. zł

1071,3 1147,2

63,9 63,2 1982

1983 Xa M aszyny i narzędzia tys. zł

539,6 703,3

118,2 99,7 1982

1983 Xs N ak ład y pracy żyw ej rbd

482,9 506,4

39.9 35.9 Źródło: D ane liczb ow e IERiGŻ w W arszaw ie. O bliczenia w łasn e.

P R O D U K C JA G LO BA LN A A M A SZYNY I N AR ZĘDZIA ORAZ N A K Ł A D Y PRACY ŻYWEJ

Zależność m iędzy produkcją globalną w tys. zł (Xx) a m aszynam i i n a ­ rzędziam i w tys. zł (X2) oraz nakładem pracy żywej w gospodarstw ie

roln y m w rb d (X3) w y rażają następujące rów nania: 1982 r.: x \ =4,623 x2°’2239x?’6573 Ri.2,3 =0,8461; 1983 r.: x l =10,829 x°’2430 X?’4973 Ri.2,3 =0,8259.

W szystkie p a ra m e try w /w fu n k cji są istotne przy poziomie a = 0,1. Biorąc dodatkow o pod uw agę wielkość logarytm icznych w spółczynników korelacji w ielorakiej, jak i rzeczyw istych (odpowiednio 0,806 oraz 0,730), m ożem y sądzić, że celowe jest posłużenie się tym i rów naniam i p rzy a n a­ lizie in teresu jący ch nas tu zagadnień.

Na podstaw ie w spółczynników elastyczności odzw ierciedlających sto­ pień proporcjonalności przychodu względem analizow anych tu czyn­ ników m ożem y wskazać, że w 1982 roku zwiększenie o 10% w artości m aszyn przyczyniło się do zwiększenia p rodukcji o 2,239% a w ro ku 1983 o 2,430%. Znacznie wyższa efektyw ność cechowała nak ład y pracy żyw ej. W zrost ich o 10% przyczyniał się do zwiększenia produkcji w pierw szym roku badań o 6,573%, a w drugim o 4,973%. Ogólnie

R yc. 1. Izok w an ty prod u k cji g leb o w ej w zg lęd em n a k ła d ó w pracy w rbol (Xs) oraz m aszyn i n arzęd zi w tys. zł (X 2) u sta lo n e dla roku 1982 (I) oraz 1983 (II). Isoquanta of th e glob al p roduction in rela tio n to th e w o rk ex p en d itu re in rbol (X 3), m ach in es and to o ls in th ou san ds o f zlo ty (X 2) esta b lish ed for 1982 (I) and 1983 (II).

żem y powiedzieć, że zw iększenie czynników o 10% w ro k u 1982 p rzy ­ czyniało się do w zrostu p rod u k cji o 8,812% a w roku 1983 o 7,403%. M ając na w zględzie to, że o w ielkości p ro du kcji decyduje kom pleks czynników , a nie ty lko dwa, tj. p rac a żyw a i m aszyny, dochodzim y do w niosku, że elastyczność p ro d u k cji w zględem n ich jest stosunkow o w y ­ soka. Spadek jej p rzy przejściu od jednego do drugiego ro ku badań spo­ w odow any był nasileniem się kryzysu gospodarczego. W arto p rzy ty m podkreślić, że elastyczność p rod uk cji pod w zględem k ap itału zaangażo­ w anego w m aszyny była wów czas wyższa niż poziom oprocentow ania w kładów długoterm inow ych w PK O. P otw ierdza to ekonom iczną celo­ wość takiego w y k o rzy sty w ania k ap itału mimo w ielu sztucznych p rze­ szkód u tru d n ia ją c y ch w zrost efektyw ności om aw ianego czynnika, jak np. b ra k racjonalnego zróżnicow ania wielkości m aszyn rolniczych.

Obniżenie się proporcjonalności przychodu nie było jednakow e w od­ niesieniu do analizow anych tu czynników . Można to w ykazać odnosząc fu n k cję oszacow aną dla ro k u 1983 do tej z roku 1982

10,829 X2 ’ 2 4 3 0 x°3-4973

Xl = 4,623 x f “ x j “ 3

Oznaczając w zględny p rzy ro st p rod uk cji przez V i w ykonując dzie­ lenie po p raw ej stro n ie ró w nania m ożna wykazać, że:

V = 2,3424 X°*0191 x 3' 0’1600

R ów nanie to w skazuje, że stopień proporcjonalności przy ro stu pro­ d ukcji był zróżnicow any. P rz y ro st kap itału zaangażow anego w m aszyny p rzyczynił się do zw iększenia ich dodatniego w pły w u na w zrost produkcji. Z m alała dość istotnie elastyczność p ro d u k cji w zględem nakładów pracy

S u b stytu cja pracy żyw ej m aszynam i... ₄₃

żyw ej. Ogólną przyczyną tak w yraźnego spadku efektyw ności p racy żyw ej było pogłębienie się kryzysu gospodarczego w raz ze w szystkim i w ynikającym i z niego skutkam i w sferze produkcyjnej i zatrudnienia. M ożna więc sądzić, że w w arun k ach kryzysow ych w ydajność p racy ży­ w ej podlega w iększym w ahaniom niż produktyw ność k apitału zaanga­ żowanego w m aszyny.

Na podstaw ie różnic w spółczynników elastyczności produkcji wzglę­ dem określających ją tu czynników możemy w ysnuć wniosek, że w y ­ stępow ało m iędzy nim i zjaw isko substytucji. Z teorii ekonom ii w iado­ mo bowiem, że z racjonalnym gospodarow aniem m am y do czynienia wówczas, gdy zastępujem y czynnik o niższej czynnikiem o wyższej efe­

ktyw ności 2. W naszym przypadku czynnikiem o wyższej efektyw ności są nakłady p racy żywej. Nie ma jednak praktycznych możliwości zw ię­ kszenia w kró tk im czasie nakładu tego czynnika w gospodarstw ach chło­ pskich 3, dlatego czynnikiem dynam izującym w zrost produkcji, naw et

w w aru n k ach kryzysow ych, stają się m aszyny i narzędzia. U tw ierdza nas w tym przekonaniu także zm iana poziomu krańcow ej produkcyjności nakładów pracy żywej ustalona dla przeciętnej w artości badanych cech w danym roku. O kazuje się, że wydajność krańcow a nakładów pracy w roku 1982 w ynosiła 1458 zł/rbd, a w roku 1983 tylko 1123 zł/rbd. K rańcow a produktyw ność k ap itału zaangażowanego w m aszyny w yno­ siła odpowiednio 0,444 zł/zł oraz 0,396 zł/zł. Spadek krańcow ej w y d a j­ ności p racy żyw ej w yniósł 22,74% a krańcow ej produktyw ności maszyn 10,84%, biorąc pod uw agę przeciętne wielkości analizow anych cech w da­ n ym roku. Na tej podstaw ie m ożem y wskazać, że p rzy w yborze danej techniki produkcji w ażny jest nie tylko absolutny poziom efektyw ności danego czynnika, ale także m ożliwe tem po zmian tej efektyw ności, jak też stopień rzadkości danego składnika sił w ytw órczych w gospodarstw ie. Pow yższe w zględy zadecydow ały o tym, że racjon aln ym k ierunkiem su bstytucji jest zastępow anie p racy żywej m aszynam i, zwłaszcza w as­ pekcie długookresow ym .

S U B ST Y T U C JA PR A C Y ŻYWEJ M A SZY N A M I

P rzy zastosow aniu fu n k cji p rodukcji podstaw ą w yjściow ą do badania zależności su b sty tu cy jn y ch są izo k w a n ty 4. czyli w naszym przypadku

2 P raca zbiorow a pod red. A. W osia i F. Tom czaka: E k o n o m ik a ro ln ictw a . PW RiL, W arszaw a 1979.

3 D. N i e z g o d a : Z a s o b y siły ro b o c z e j i czas p r a c y w gospodarce c h ło p s k ie j

w r o k u 1982. M ateriały k o n feren cji n aukow ej nt. P ro cesó w ad ap tacyjn ych g osp o­

d a rstw roln iczych w latach osiem d ziesiątych. SGGW , W arszaw a 1986. 4 R. G. D. A l l e n : E konom ia m a t e m a t y c z n a . PW N , W arszaw a 1961.

krzyw e łączące n a pow ierzchni reg re sji p u n k ty o jednakow ej wielkości p ro d u k cji globalnej. In te resu jąc e nas izokw anty w yprow adziliśm y z u p rze­

dnio podanych funkcji, p rzed staw iając jeden czynnik (X2) jako funkcję drugiego (X3) p rzy określonym (stałym ) poziomie produkcji. W ten spo­ sób o trzym aliśm y ró w n an ia izokw ant w obydw u latach:

P rz y badaniu zależności su b sty tu cy jn y ch przyjm ow anie określonej wielkości p ro d u k cji (Xi) je s t w zasadzie dowolne, ale zawsze pow inna ona być zaw arta w p rzedziale g w a ra n tu jąc y m popraw ność uzyskiw a­ nych p aram etró w . D latego n ależy obliczać wielkość Xi w zględem w a rto ­ ści zm iennych niezależnych m ieszczących się w przedziale od 1h do 2

śred n ich ary tm ety czn y ch , nie m a bowiem podstaw do ekstrapolacji poza te w ielkości, gdyż sk ra jn e tech n ik i w y stęp u ją bardzo rzadko 5.

Podstaw iając do ró w n ania izko w anty różnej wielkości, zgodne z za­ kresem zm ienności m aszyn, wyznaczono odpow iadające im n a k ła d y p rac y żyw ej p rzy śred n im (obliczonym z funkcji) poziomie p rodu k cji globalnej. W 1982 roku poziom tak obliczonej produkcji w ynosił 1098,43 tys. zł, a w 1983 1178,63 tys. zł. W yniki przeprow adzonego rac h u n k u zam ie­ szczono w tab. 3, a izo k w an ty zapew niające w ym ieniony tu poziom p ro d u k cji przedstaw iono na ryc. 1.

Na podstaw ie przebiegu izokw ant m ożem y w ysnuć wniosek, że te ­ chniki w y tw arzan ia sta ją się coraz bardziej pracooszczędne i m aszyno- chłonne. Proces ten nasila się przy przejściu od gospodarstw m ałych do dużych, co pośrednio w ynika z dodatniej korelacji m iędzy obszarem gospodarstw a a w yposażeniem w m a s z y n y 6. Biorąc dodatkow o pod uw agę ten d en cję zm ian tem p a p rodukcji krańcow ej obu czynników m ożem y przypuszczać, że tym wyższa jest efektyw ność m aszynochłon- n ych technik w y tw arzan ia, im więcej m aszyn jest w gospodarstw ie

8 J. R a j t a r : S u b s t y t u c j a c z y n n i k ó w p r o d u k c j i w g o sp o d a r ce c hło pskie j. „Z eszyty N au k ow e S G P iS 1971, 79.

6 D. N i e z g o d a : R ela cja i s u b s t y t u c j a m i ę d z y siłą roboczą a m a s z y n a m i w w y b r a n y c h g o s p o d a r s tw a c h i n d y w i d u a l n y c h ró ż n e j w ie l k o ś c i w r o k u 1983. M a­

szyn op is. B ib lio tek a IEiO R A R w L u blinie.

1982 r.:

S u b stytu cja p racy żyw ej m aszynam i.., ₄₅

um ożliw iających kom pleksowe m echanizow anie całych procesów techno­ logicznych p rzy racjonaln y m w ykorzystaniu ich w roku.

Na zamieszczonej rycinie izokw anty przecięły się, choć w ykreślono je dla różnych wielkości p rodukcji globalnej. Było to spow odow ane zm ianą elastyczności produkcji względem om aw ianych czynników w ba­ danych latach. W skazuje to na w zrost efektyw ności m aszynochlonnych technik w ytw arzania. Z przebiegu izokw ant w ynika rów nież, że techniki m aszynochłonne są m niej zróżnicowane niż pracochłonne, co jest zrozum iałe.

Celem określenia efektyw ności różnych kom binacji om aw ianych czynników obliczono w skaźnik substancji technik w y tw ó rc z y ch 7. W związku z tym należy ustalić koszty eksploatacji m aszyn, aby za­ pew nić homogeniczność składników techniki. O m aw iane koszty przyjęto

W wysokości 20% w stosunku do w artości m a sz y n 8, nato m iast koszt nakładów p racy ustalono w oparciu o wielkość funduszu spożycia p rzy ­ padającego na dzień p rac y w gospodarstwie r o ln y m 9. Dane liczbowe ilu stru jące koszt w ybranych kom binacji om aw ianych tu czynników zestaw iono w tab. 2, biorąc p rzy tym pod uw agę k ieru n k i przem ian zachodzące w relacjach m iędzy czynnikam i produkcji w m iarę uprze- m ysław ienia k raju , jak też ich dostępność; za jedność p rzy jęto koszt tech niki n ajb ard ziej pracochłonnej.

Na podstaw ie danych liczbowych zamieszczonych w tej tabeli m ożna w ysnuć wniosek, że bardziej efektyw ne są techniki m aszynochłonne niż pracochłonne, oczywiście do pew nej granicy. W obu latach ty lk o nie­ k tó re z przedstaw ionych kom binacji czynników były efektyw ne, tzn. zapew niające stosunkow o niski koszt techniki niezbędnej do osiągnięcia założonej w artości produkcji globalnej. Z reg uły sk rajn e techniki, a więc zarów no pracochłonne, jak i m aszynochłonne, są droższe od pośrednich p rzy istniejących relacjach cen i kosztów om aw ianych czynników . Im niższy w skaźnik su b sty tu cji technik, tym wyższa efektyw ność danej technik i i ty m w iększe korzyści dla gospodarstw a z w prow adzenia n a j­ tańszej kom binacji czynników . D la przykładu — w 1983 rok u roln ik stosujący tech n ik i o niew ielkim technicznym uzbrojeniu pracy, aby uzyskać 1178,63 tys. zł p ro d u k cji globalnej, zm uszony b y ł ponieść koszty zw iązane z czynnikiem m aszyn i pracy żyw ej w wysokości 687,93

_______ .'J

7 D. N i e z g o d a : E k o n o m ik a s u b s ty tu c j i w r o ln ic tw ie . PW N, W arszaw a 1986. 8 W ielkość tę przyjęto za R. S c h ö 1 1 1 e r, G. H u b e r : Die W i r ts c h a ftlic h k e it

der M echanisierung, „A grarw irtsch aft” 1960, 9, w zw iązk u z b rakiem tak iego w sk a ź­

n ik a w n aszym p iśm ien n ictw ie. Ponadto w ie lu au torów p o słu g u je się taką w ła śn ie w ielk o ścią .

9 Z. G rochow ski: P rob lem y społecznej i tech n iczn ej rek on stru k cji roln ictw a w P olsce. „Zagadn. Ekon. Roln. ”1974, 2— 3, 1974, (dodatek).

tys. zł. G dyby w m iejsce tej techn ik i zastosow ał taką, w k tó rej 800 tys. zł zaangażow anym w m aszyny odpow iadałyby n ak ład y pracy o w iel­ kości 475,7 rbd, to koszt takiej tech n ik i w yniósłby tylk o 489,16 tys. zł, oczywiście p rzy założeniu społecznej ceny ty ch czynników , a nie in d y ­ w idualnej. U zyskana w tym przy p ad k u oszczędność dzięki zm ianie proporcji m iędzy X 2 i X 3 w wysokości 198,77 tys. zł stanow i potencjalną rezerw ę przyspieszania w zrostu prod uk cji rolniczej, jeśli zostanie p rze­ znaczona na zaku p b rak ujący ch środków produkcji. S tąd też, nie jest obojętne, jakie techniki w y tw arzan ia dom inow ały w badanych grupach gospodarstw .

Biorąc pod uw agę śred ni poziom obydw u analizow anych czynników w dan y m roku m ożna w ykazać, że pogorszyła się efektyw ność technik określonych przez p racę żyw ą i m aszyny. W 1982 ro ku 1 zł kosztów tej techniki w w a ru n k a ch ceteris paribus pozw alał osiągnąć 2,62 zł pro du k cji globalnej, a w 1983 roku 2,40 zł tej produkcji. Spow odowane to było w zrostem poziomu użycia obu czynników w rolnictw ie oraz zm ianą elastyczności p ro d ukcji w zględem nich, o czym już w spom niano.

Z rozw ażań ty c h w ynika, że im niższy jest w skaźnik su b sty tu cji tech n ik w ytw órczych, ty m korzy stn iejsza zam iana czynników określa­ jących daną tech nikę i ty m lepsze w arun ki dla procesu rep ro d u k cji rozszerzonej, jeśli zaoszczędzone środki finansow e zostaną przeznaczone na cele p rodukcyjne. W skazuje to, że źródłem rep ro d u k cji rozszerzonej w gospodarstw ach in d y w idualny ch może być oszczędność uzyskana dzięki zm ianie s tr u k tu ry czynników produkcji.

Zróżnicow anie w skaźnika su b sty tu c ji techn ik w ytw órczych w ynika ze zm iennego stosunku m iędzy czynnikam i zapew niającym i tę sam ą wielkość produkcji. Stosunki te określa się na podstaw ie krańcow ej stopy su b sty tu c ji będącej z m atem atycznego p u n k tu w idzenia pierw szą pochodną ró w n ania izokw ant. W ty m przyp adk u krańcow e stopy su b­ s ty tu c ji p rzy b ra ły n astęp u jącą postać:

1982 r. Ax2 0,6573x2 Ax3 0,2239x3 1983 r. Ax2 0,4973x2 Ax3 0,2430x3

S top y te o kreślają, o ile trzeba było zwiększyć dodatkow o czynnik będący w liczniku, aby zastąpić nim jednostkę w ystępującego w m iano­ w niku. W ielkości liczbowe k rańcow ych stóp su b sty tu c ji p racy żyw ej

S u b stytu cja pracy żyw ej m aszynam i... ₄₇ Tab. 2. E fek tyw n ość tech n ik w ytw órczych określonych przez pracą ży w ą (X3) oraz m aszyn y (X 2 ) w b adanych gospodarstw ach in d yw id u aln ych w roku 1982 i 1983 *

The e ffic ie n c y of production tech n iq u es determ ined b y liv e labour ( X 3 )

and m ach in es ( X 2 ) in in v estig a ted in d ivid u al farm stead s in 1982 and 1983

Lp.

1982 1983

K oszt tech n ik i w tys. zł

W skaźnik sub­ sty tu cji technik

w ytw órczych w pkt.

K oszt tech n ik i w tys. zł

W skaźnik su b ­ sty tu cji tech n ik

w ytw órczych w pkt. 1. 475,89 1,000 687,93 1,000 2. 419,04 0,880 514,13 0,747 3. 430,86 0,905 489,16 0,711 4. 463,95 0,975 501,76 0,729 5. 504,68 1,060 530,41 0,771 6. 550,31 1,156 567,72 0,825 7. 598,96 1,259 610,35 0,887 8. 649,75 1,365 656,51 0,954 9. 701,95 1,475 705,02 1,025

Źródło: D ane liczb ow e IERiGŻ. O bliczenia w łasne.

* W roku 1982 przyjęto opłatę jednego dnia p racy w w3rsokości 644,52 zł,

a w 1983 — 691,94 zł w g danych zaw artych w w ynikach rach u n k ow ości rolnej gos­ p od arstw in d y w id u a ln y ch 1981/82 oraz 1983. IERiGŻ.

m aszynam i p rzy w ykorzystaniu w spółrzędnych izokw ant zamieszczono w tab. 3.

W m ia rę zm niejszania się nakładów pracy żywej w gospodarstw ie trzeb a było coraz więcej k ap itału angażować w m aszyny, aby zrów no­ ważyć u b y tek jednego robotnika w gospodarstwie rolnym . T endencja ta w ystępow ała niezależnie od roku badań, a zm ieniał się tylko stopień jej nasilenia. W ynika to stąd, że wielkość m aszyn niezbędna do zastąpie­ nia robotniko-dnia zależy od różnicy elastyczności produkcji względem obu om aw ianych czynników oraz poziomu ich użycia.

W 1982 ro k u krańcow a stopa su b sty tu cji pracy żywej m aszynam i i narzędziam i ustalona dla przeciętnej wielkości czynników x2 i x s oraz przy jętej wielkości produkcji w ynosiła 3,280 tys. zł/rbd. Z kolei w 1983 ro k u była p rzy p rzy jęty ch w arunkach niższa i w ynosiła 2,842 tys. zł/rbd. Na tej podstaw ie m ożem y w ysnuć wniosek, że skłonność do su b stytu cji pracy żywej m aszynam i była większa w dru gim roku badań. Było to m ożliwe dzięki zwiększeniu się zakresu kom pleksowości m echanizacji i obniżeniu się w ydajności p racy żywej na sk utek pogorszenia się jej w ykorzystania. Ogólnie biorąc, absolutny poziom tych stóp su b sty tu cji

w zględem oszacow anej o płaty p rac y żyw ej je st stosunkow o wysoki. In te re su ją c y p rz y ty m fak t, że k rańcow a stopa su b sty tu c ji ustalona dla p rzeciętnych w ielkości x2 i x3 w danym roku mieści się w obrębie tech n ik ch arak tery zu jący ch się najniższym i kosztam i (tab. 2). Na tej podstaw ie m ożem y w ysnuć wniosek, że w większości badanych gospo­ darstw zakres su b sty tu cji p rac y żyw ej m aszynam i był uzasadniony.

A naliza oszacow anych m odeli fu n k cji dla badanych lat w ykazała, że om aw iane czynniki c h a ra k te ry z u ją się różną elastycznością produkcji, co jest korzy stn e z p u n k tu w idzenia m ożliwości obniżania kosztów sto ­ sow anych tech n ik w ytw órczych. W zw iązku z ty m podejm iem y próbę w yznaczenia o p ty m aln ej kom binacji m iędzy analizow anym i tu czynni­ kam i. Do tego celu w y k o rzy stam y form ułę zaprezentow aną przez J. J a w o r s k i e g o 10. W ty m przy p ad k u przy brała ona postać:

1982 r. * * 0,2239 # 0,6573 X2’X3= 1,15 ' 644,52 = 1 9 0 ’9 ,1 » 1983 r. * * 0,2430 . 0,4973 X2' X3= 1,15 ~ ‘ 691,94 = 2 9 4 >°-1’' Sdzie: * *

— x2 i x3 — oszacowane w ielkości czynników x2 i x3 zgodnie z zasadą gospodarności,

— w spółczynniki reg re sji odpow iednio p rzy czynniku x2 i x 3,

— ceny jednostkow e czynników odpowiednio x2 — 1,15 zł oraz x3 — 644,552 zł i 691,94 zł n.

N ajtańsza techn ik a określona przez x2 i x3 to tak a, w k tó rej na jeden robotnikodzień przy p ad ło w 1982 ro k u 190,9 zł, a w 1983 ro ku 294,0 zł w artości m aszyn i narzędzi. W m iarę u pły w u czasu potrzeba było coraz więcej czynnika x2 n a jedno stkę p rac y żywej. Istotn ym zagadnieniem decydującym o praw dziw ości dokonanych obliczeń są ceny czynników p rodukcji, zwłaszcza w w a ru n k a ch II etap u refo rm y gospodarczej. B rak rea ln y ch cen czynników w skali m akroekonom icznej uniem ożliw ia pro­ w adzenie rac h u n k u optym alizacji tech n ik w ytw órczych w gospodars­ tw ach. W ykazane w tak ie j sy tu a c ji optym alne wielkości czynnika x2

10 J. J a w o r s k i : D e c y z y j n e a s p e k t y f u n k c j i p r o d u k c j i t y p u C obb-D ougla sa. „P rzegląd S ta ty sty c z n y ” 1972, z. 4.

11 Sp osób u sta la n ia cen czy n n ik ó w p od an y jest m .in . w pracy J. R a j t a r a :

S u b s t y t u c j a c z y n n i k ó w p r o d u k c j i w g o sp o d a r c e ch łops kiej. Zesz. N auk. SG P iS

S u b stytu cja pracy żyw ej m aszynam i.., ₄₉ Tab. 3. K szta łto w a n ie się nak ład ów pracy żyw ej i przyrostów m aszyn

niezb ęd n ych do zastąp ien ia jednego robotnikodnia w m iarę w zrostu zaangażow anego kap itału w m aszyn y przy stałej (średniej) produkcji globalnej

w tys. zł w roku 1982 i 1983

The form ation of liv e labour exp en d itu re and th e in crease of m achines necessary to rep lace one w ork in g day w ith th e grow th of th e capital in v o lv em en t

in th e m ach in es w ith a constant (m ean)

Lp. 1982 1983 M aszyny i narzędzia w tys. zł ( X 2) N ak ład y pracy żyw ej w za leż­ ności od X 2 w rbd (X 3 ) _ A X 2 A X s w tys. zł/ /rbd M aszyny i narzędzia w tys. zł (X 2 ) N ak ład y pracy żyw ej w za leż­ ności od X 2 w rbd (X 3 ) _ A X 2 A X 3 w tys. zł/ /rbd 1. 200 676,3 0,868 200 936,4 0,437 2. 500 495,0 2,965 *500 598,5 1,710 3. 800 421,8 5,568 800 475,7 3,442 4. 1100 378,5 8,532 1100 407,2 5,528 5. 1400 348,6 11,790 1400 361,9 7,917 6. 1700 326,3 15,295 1700 329,1 10,571 7. 2000 308,7 19,020 2000 304,0 13,464 8. 2300 294,4 22,935 2300 284,0 16,574 9. 2600 282,3 27,038 2600 267,4 19,899

Źródło: D ane liczb ow e IERiGŻ. O bliczenia w łasn e.

względem X3 są o rientacyjne. Dodatkowo powodow ane to jest takim i przyczynam i, jak w ielostronność oddziaływ ań m aszyn na gospodarstwo, większe ich w yspecjalizow anie aniżeli pracy żywej, konieczność u trz y ­ m ania pew nej rezerw y m aszyn ze względu na możliwość w ystąpienia

niesprzyjający ch w aru n k ów pogodowych i inne. W yznaczenie w ty ch w a ru n k ach optym alnej wielkości substytucji pracy żywej m aszynam i jest dość tru d n e i m usi uw zględniać wiele aspektów .

Ogólnie m ożem y wskazać, że w m iarę upływ u czasu efektyw niejsze, z ekonomicznego p u n k tu w idzenia, będą techniki o w yższym uzbrojeniu p racy żyw ej w m aszyny. P ew ną barierą w ty m procesie oprócz istnie­ jącej s tru k tu ry obszarow ej gospodarstw i niskiego poziom u dochodu na

osobę szczególnie w m ałych gospodarstw ach, jest n iekorzystna relacja m iędzy opłatą p racy żyw ej a cenam i m aszyn 12. P opraw a na ty m odcinku sprzy jałab y polepszeniu efektyw ności m aszynochłonnych technik p ro d u ­

12 D. N i e z g o d a : S u b s t y t u c j a s i ły r o b o cz ej w gospodarce ch ło pskie j. „W ieś i R o ln ictw o ” 1986, 4.

kcji stosow anych w gospodarce chłopskiej, a pośrednio i w całym ro l­ nictw ie.

Na podstaw ie dokonanych badań m ożem y wskazać, że w obu ana­ lizow anych lata ch n a k ład y p racy żyw ej oraz k ap itał zaangażow any w m aszyny dodatnio oddziaływ ały n a w zrost produkcji rolniczej. Zm ia­ n y jak ie zaszły w p ro p o rcjach nakładów p racy żyw ej oraz w artości m a­ szyn b y ły n iek orzy stn e dla m aksym alizacji w zrostu p rodukcji rolniczej. Spow odow ały one bowiem spadek elastyczności pro d kucji w zględem p ra ­ cy żyw ej o 0,1600%, a w zrost w stosu n ku do m aszyn jedynie o 0,0191%, gdy każdy z ty ch czynników pow iększył się o 1%. W zrost w ydajności p racy w badanych gospodarstw ach w obydw u latach odbyw ał się w w a­ ru n k ac h szybko rosnącej sto py su b sty tu c ji nakładów pracy żywej pracą uprzedm iotow ioną w m aszynach. Rosnąca stopa su b sty tu c ji w w a ru n ­ kach n iek o rzy stn ych relacji m iędzy szacunkow ą opłatą p racy żyw ej a ce­ n am i m aszyn sta je się b a rie rą dalszego w zrostu p rodukcji rolniczej. W pierw szej kolejności tru d n ości te u jaw n ia ją się w gospodarstw ach nie- pełnorolnych, a w ięc tych dom inujących w stru k tu rz e obszarow ej go­ spodarstw . Р Е З Ю М Е П ол ьзуясь степ ен н ой м одел ью ф у н к ц и и сел ьск охозяй ств ен н ого п рои зв од­ ства, автор провел ан ал и з субсти туц и он н ы х св я зей м е ж д у ж ивы м трудом и ма­ шинами. Основой ан ал и за бы ли данны е, полученн ы е и з 1583 единолич ны х х о ­ зяйств в 1982 году и и з 1475 ед и н ол и ч н ы х хозя й ств в 1983 году, р асп ол ож ен н ы х на территории всей страны . И сследования обн ар уж и л и , что ан али зи руем ы е ф ак торы сказы вались поло­ ж и тел ьн о на сел ьск охозяй ств ен н ом прои зводстве. П оявивш иеся в условия х к ризиса и зм ен ения в п р оп ор ц и ях затрат ж и в ого труда и эксп луатации машин отрицательно ск азали сь на м аксим ализации роста сел ьск охозяй ств ен н ого про­ и зв одств а, вы зы вая сн и ж ен и е эласти чн ости п р оизводства по отнош ению к ж и ­ вому т р у д у на 0,1600°/о, а по отн ош ен и ю к маш инами только на 0,019°/о при росте к аж дого и з эти х ф ак тор ов на 1°/о. Р ост прои зводи тельн ости тр уда в и ссл ед у е­ мых х о зя й ст в а х как в 1982, так и в 1983 году п р оходи л ов усл ови я х бы сторасту­ щ ей нормы зам ещ ен и я ж ивого т р уда трудом , овещ ествлен ном в м аш инах. S U M M A R Y

U sin g an e x p o n en t m od el o f th e fu n ctio n o f a gricu ltu ral production, an an alysis w a s m ad e co n cern in g su b stitu tio n a l rela tio n s b e tw e e n liv e labour in w ork in g days and th e m a ch in es in th ou san ds o f zloty. T he b a sis of th e a n a ly sis w e r e th e n u ­ m erica l d ata from 1583 in d iv id u a l farm s in 1982 and fro m 1475 in d iv id u a l farm s in 1983.

T he S u b stitu tion of L ive Labour.., 51

I t fo llo w s from th e stu d ies th at th e an alysed factors had a p o sitiv e in flu en ce on th e grow th of agricu ltu ral production. In the conditions of th e crisis, th e changes w h ich took p lace in the proportions of the exp en d itu re of liv e w ork and m achines weire u favou rab le for the m a xim ization of th e grow th of agricu ltu ral production. T h ey brought about a drop of production fla x ib ility in relation to liv e labour b y 0,1600%, and its in crease in rela tio n to th e m ach in es by m ere 0,0191%, w h en each of th e factors increased by 1%. T he grow th of w ork e ffic ie n c y in th e in v e s­ tig a ted farm s in both years took p lace in th e conditions o f th e rate o f su b stitu tin g th e liv e labour by th e w ork su b jectified in the m achines.