Kazimierz Kacprzak
Wybrane problemy badań kosztów
usług komunalnych
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 24,
165-173
A NN A LES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKLODO VVSKA
L U B L IN -P O L O N IA
V O L X X IV ,16_______________ S E C T IO II 1990 Zakład Zastosowań M atematyki Wydziału Ekonomicznego UMCS
K azim ierz K A C P R Z A K
W y b ra n e p rob lem y badań kosztów usług komunalnych
Selected Problems of Investigating the Social Costs of Communal Services
G o sp o d a rk a k o m u n a ln a 1 należy do działów g ospodarki n aro d o w ej, k tó ry św iadczy d w a zasadnicze rodzaje usług: p ro duk cyjn e i ko nsu m pcy jn e. J e s t o n a n ieo d łąc zn y m elem entem gospodarki m iast, a także coraz b a r dziej u rb a n iz u ją c y c h się wsi. W łaściwie rozw inięte u rząd zen ia ko m u n aln e w a ru n k u ją w za k ła d ach pracy prod u k cję i p o lep szają w aru n k i p ra cy z a tr u d n io n y c h , a ta k ż e w p ły w a ją n a popraw ę w arunków życia w g o sp o d arstw ach dom ow ych.
P ro d u k c y jn y i konsu m p cy jn y (bytow y) c h a ra k te r św iad czen ia sze ro k o p o ję ty c h usług k om unalnych stanow i isto tn y elem en t zasp o k o jen ia b e z p o śre d n ic h p o trz e b społecznych, skład ający ch się n a określony poziom rozw oju społeczno-gospo darczeg o. S tą d też usługi kom unalne należy tra k to w ać k o m p le m e n ta rn ie , łącznie z g o sp o d ark ą m ieszkaniow ą i u słu gam i sp o łeczn y m i sensu s tric to , tak im i ja k o św iata i w ychow anie, k u ltu ra fizyczna, tu r y s ty k a i w ypoczynek i inne. W m iarę w zrostu społeczno-gospodarczego
1 Opracowanie stanowi skróconą syntezę problematyki omawianej w dwóch te m atach badawczych, kierowanych przez Prof. dra hab. T. Przeciszewskiego. Temat pierwszy - Teoretyczne i metodyczne założenia zakresu i sposobu liczenia kosztów funkcji socjalnych państwa, łącznie z próbą ich oszacowania, dla INE PAN. Drugi tem at - Sfera usług społecznych, rachunek pełnych kosztów oraz źródeł finansowa nia, realizowany dla INS Uniwersytetu Warszawskiego.
166 Kazimierz Kacprzak
znaczenie usług kom unalnych zw iększa się poprzez coraz w iększe z a p o trz e bow anie n a te usługi. S ta ją się one nie ty lk o koniecznością, ale w sposób n a tu ra ln y w ynikają z podstaw ow ych p o trz e b rozw ijającego się sp ołeczeństw a.
W ysoka, społeczna ra n g a usług św iadczonych przez g o sp o d ark ę k o m u n a ln ą prow adziła do niedoceniania ich roli ekonom icznej. D o ty chczasow a p o lity k a w zakresie św iadczenia usług k om u n aln y ch , p o leg ała n a sto so w a niu w zględnie niskiej o d p łatn o ści za ich k o rz y sta n ie , co w konsekw encji po w odowało w p ra k ty c e w ystępow anie szerokiego sy stem u d o ta c ji i d o p ła t z b u d ż e tu p ań stw a . S tąd tra k to w a n o usługi k o m u n aln e ja k o raczej obciążenie rozw oju gospodarczego, a nie ak ty w n y elem ent je g o rozw oju. P o n a d to , sy ste m d o tacji i d o p ła t u tru d n ia ł u stalen ie w łaściw ej roli g o sp o d ark i k o m u n a l nej w tw orzeniu i podziale d o cho du narod ow eg o, a tak że nie po zw alał n a p raw idłow ą w ycenę faktycznych kosztów św iadczenia usług k o m u n aln y ch .
Przez fakty czne koszty św iadczenia usług k o m u n aln y ch należy ro z u m ieć w szystkie - z p u n k tu w idzenia ekonom icznego - n a k ła d y ponoszo ne n a ich św iadczenie. C hodzi tu o p raw id ło w ą w ycenę n ak ład ó w p ra c y żywej i uprzed m io to w io n ej, łącznie z n ad w y żk ą ekono m iczn ą. T ak ro z u m ia n e ko szty faktycznie określa się w lite ra tu rz e ekonom icznej k o sztam i p ełn y m i b ąd ź społecznym i. W zw iązku z ty m , z p u n k tu w id zen ia pełnej w yceny kosztów św iad czenia usług kom unalnych szczególnego uw zg lęd n ien ia w y m a g a ją - ja k się w ydaje - n astęp u ją ce zag adn ien ia: w ycena m a ją tk u trw ałego g o sp o d ark i kom unalnej i właściw ie n aliczanej a m o rty z a c ji, ren tow n ość fu n k cjo n o w an ia g o sp o d ark i k o m unalnej, oszacow anie p ełn y ch kosztów p ra c y ze szczególnym uw zględnieniem nadw yżki ekonom icznej ” m ” . N iepraw idłow o p ro w a d z o n a w ycena kosztów św iadczonych usług ogran icza w d u żym sto p n iu m ożliw ości popraw y analizy kosztów i rentow ności je d n o ste k św iad czący ch usługi k o m u n aln e, ja k rów nież u tru d n ia ra chu nek kosztów sp ołeczn ych w skali m ak ro .
M AJĄ TEK TRWAŁY I A M O R T Y ZA C JA
G o sp o d ark a k o m u n aln a należy do ty ch działów sfery p ro d u k c ji m a te ria ln e j, k tó ra d y sp o n u je stosu nk ow o d u ży m m a ją tk ie m trw a ły m . S tą d p ro d u k c ja i św iadczenie usług k o m u nalny ch c h a ra k te r y z u ją się w yso k ą kapitało ch ło n n o ścią. Z atem n ajb ard ziej efektyw n e w y k o rz y sta n ie m a ją tk u trw ałego przed sięb io rstw kom u n aln y ch , należy do n ajw ażn iejszy ch za g ad n ień ekonom iki ty ch p rzed sięb io rstw .
D otychczasow a p ra k ty k a w zakresie środ kó w trw a ły c h c h a ra k te r y zow ała się ty m , że b ard zo rzad k o d okonyw ano a k tu a liz a c ji ich w a rto ści. M iało to szereg ujem nych konsekw encji. Z p u n k tu w id ze n ia p ro w a d zo nych b a d a ń , najw ażniejszy p ro b lem w iąże się z n alicz an iem a m o rty z a c ji.
W ybrane problemy badań kosztów usług komunalnych 167
Szczególnego zn aczen ia n a b ie ra on w aktualnej wysoce inflacyjnej gospo d a rc e k ra ju . P ro b lem polega n a ty m , że w ycena w artości środków trw ałych p o w in n a być p ro w a d zo n a p e rm a n en tn ie. W ynika to z fa k tu , że jak do tej p o ry , w artość am o rty z acji liczona była od w artości początkow ej środków trw a ły c h , a więc była rów nież zaniżona. Powodowało to szereg n iek o rz y st n ych im plikacji. M ożna w ym ienić n a przykład takie jak: am o rty z a c ja nie sta n o w iła fakty czn eg o m iernika zużycia m ajątk u trw ałego, nie zasilała do s ta te c z n ie fu n d u szu rozw oju p rzedsiębiorstw a (również poprzez stosow anie w p ra k ty c e o d p ro w a d z a n ia znacznych kwot z funduszu am o rty z acy jn eg o n a fu n d u sz scentralizo w an y ), nie przeciw działała procesow i d e k a p ita liz a cji m a ją tk u trw ałego przedsiębiorstw . N aliczanie am o rty z acji, będącej ele m e n te m kosztów , od nieprzeszacow anej w artości środków trw a ły c h , m iało ujem n y w pływ n a ra ch u n ek kosztów w przedsiębiorstw ie. P o n a d to , zaniżan ie kw ot finansow ych p ochodzących z odpisów am o rty zacy jny ch, prow adziło do s y tu a c ji, że a m o rty z a c ja nie odzw ierciedlała rzeczyw istego przebiegu p ro cesu zu ży cia środków trw ałych ani fizycznego, ani ty m bardziej m oralnego. S tą d , d o ty ch cz as funkcjo nu jący sy stem am orty zacji w ym ag a zreform ow a nia, p ro w adzącego do przy w rócenia jej podstaw ow ych funkcji, jak ie p o w in n a sp ełn iać . C hodzi tu głównie o to, aby stosow ać takie staw k i a m o rty z acy jn e, k tó re o d p o w iad ały b y fak ty czn em u zużyciu środków trw ałych, zarów no fi zyczn em u, ja k i m o raln e m u , prow adząc w ten sposób do uzyskania d o s ta tecz n y ch kw ot finansow ych n a zwiększenie rep ro d u k cji m a ją tk u trw ałeg o i sk u tecz n ie przeciw d ziałając jego dekapitalizacji.
A m o rty z a c ja , ja k o kateg o ria ekonom iczna, stanow i zasadniczy ele m e n t kosztów w łasnych p rzed sięb iorstw a, w ty m p rzed sięb io rstw a ko m u n aln eg o . Z aniżanie jej w artości pom niejsza rów nież ich poziom . F ak t ten n eg a ty w n ie w pływ a n a szereg dalszych zjaw isk w funkcjon ow an iu p rz ed sięb io rstw a, do k tó ry ch m .in. zaliczyć należy: ocenę jeg o rentow ności, za sad y u s ta la n ia o p ła t za usługi kom unalne, prow adzenie ra ch u n k u ekono m icznego.
R E N T O W N O Ś Ć (D E F IC Y T O W O Ś Ć ) U S Ł U G K O M U N A L N Y C H Z fu nkcjonow an iem każdego przed sięb io rstw a nierozerw alnie łączy się zag ad n ien ie jeg o rentow ności. R entow ność je st w ynikiem k s z ta łto w a n ia się relacji m iędzy w a rto ścią sprzedaży w yrobów bądź usług p rz ed sięb io rstw a, w y n ik ając ą z określonego system u cen a ko sztam i w łasnym i jego działalności.
P rze p ro w ad z o n e w ra m a ch tem ató w badaw czych analizy, p o zw alają n a n a s tę p u ją c e w niosk i2:
”Gospo-1G8 Kazimierz Kacprzak
1. Św iadczenie usług kom unalnych je s t - gen eraln ie b io rąc - d ziałalno ś cią deficytow ą, tzn. koszty w łasne w y tw a rzan ia usług były w yższe niż w artość ich sprzedaży. P rzek raczały one w roku 1988 o przeszło 12% w a rto ść całej sprzedaży usług gospodarki kom u nalnej, d ając w efekcie u je m n ą ak u m u lac ję finanso w ą.3
2. Nie w szystkie rodzaje działalności w g osp o d arce k o m u n aln ej są de ficytowe. Do n ajb ard ziej deficytow ych należy k om u n ik acja m iejska, k tó rej poziom ujem nej akum ulacji w latac h osiem dziesiątych p rz e k ra c z a ł p o n ad 100% dochody ze sprzedaży usług. Deficytowość k o m un ik acji m iejskiej sp o w odow ana je s t zaniżonym i tary fam i o p ła t za ich k o rz y sta n ie . U trz y m y w a nie niskiego poziom u ta ry f w kom unikacji m iejskiej w iązało się z tzw . efek tem s u b sty tu c y jn y m , któ ry polega n a p rzesu w an iu części środ kó w z szybko rozw ijającej się kom unikacji ind yw id ualnej n a śro d k i k o m un ikacji zb io ro wej. T a o s ta tn ia bow iem dzięki większej zdolności przew ozow ej um ożliw ia osiąganie znacznych oszczędności. C hodzi tu głównie o oszczędności w n ak ład a ch na rozbudow ę sieci dróg i parkin gó w w m ia s ta c h , u sp raw n ien ie obsługi tra n sp o rto w e j m iast, oszczędność paliw itp . O szczędności te n az y w ane są korzyściam i zew n ętrz n y m i.4
3. Deficytowość zakładów w o dociągow o-kanalizacyjnych sp ow od o w a n a je s t przede w szystkim d ziałaln o ścią w odociągów . Do p o z o sta ły c h , d e ficytow ych usług k om unalnych należą tzw . n ie m a te ria ln e usługi k o m u n aln e (np. łaz'nie, ogrody zoologiczne i inne).
4. W św ietle w yników b a d a ń n a szczególną uw agę za słu g u je ener g etyka cieplna. Ten rodzaj działaln ości, z je d n e j s tro n y m iał najw iększy udział w sprzedaży, z drugiej zaś - p rzyczy niał się do o b n iżen ia deficy towości całej g o sp o d ark i kom u n aln ej. N ależy je d n a k p o d k re ślić, że lepsza s y tu a c ja ekonom iczna go sp o d ark i cieplnej je s t p o zo rn a, gdyż rów nież je s t d o to w a n a bądź z b u d że tu ce n traln eg o , bądź z b u d że tó w tere n o w y ch , głów nie za p o śred n ictw em d o p ła t do g o sp od arki m ieszkaniow ej.
5. U trzym yw anie się deficytow ości lu b spad ek ren to w n o ści w ielu dzie dzin g o sp o d ark i kom unalnej m a wiele p rzy czy n . M ogą to być zn aczn e w zro darka, Administracja Państwowa” 1988, 10, s. 36-38.
3K. Kacprzak: Zagadnienia rachunku pełnych (społecznych) kosztów usług komu
nalnych, maszynopis z drugiego etapu badań, UMCS, W ydział Ekonomiczny, Lublin
1989.
4Zob. Z. Dziembowski: Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, PW E, W ar szawa 1983, s. 316; A. Zalewski: Problemy racjonalizacji polityki taryfowej w gospo
darce komunalnej [w:] Miasto a reforma, M ateriały z konferencji naukowej z okazji
XXXV-lecia Instytutu Gospodarki Miejskiej i Polityki Mieszkaniowej, SGPiS, W ar szawa 1989, s. 133.
W ybrane problemy badań kosztów usług komunalnych 169
sty cen paliw , u trz y m a n ie w yeksploatow anego m a ją tk u trw ałego, jak również zaniżone ta ry fy o p ła t za usługi kom unalne, stosow ane ulgi w o d p łatn o ści za k o rz y sta n ie z usług itp . Nie bez znaczenia są również b ard zo zróżnicow ane w a r y n k i’’p ro d u k o w a n ia” tych usług przez poszczególne jed n o stk i g osp o d ark i k o m u n aln ej.
6. D otychczasow a p ra k ty k a w polityce o p łat za usługi, w ty m za usługi k o m u n aln e, nie zap ew n iała praw idłow ych relacji m iędzy tem p em w z ro stu kosztów św iadczenia usług a tem p em w zro stu ta ry f o p ła t k o m u n al nych. W o s ta tn im okresie, w ram ach reform ow ania go sp o d ark i, przew aża p o g lą d , że poziom ta ry f o p ła t za usługi kom unalne pow inien zap ew n iać możliw ość sam ofin an so w an ia przedsiębiorstw kom unalnych i sk łan iać je do p o p raw y efektyw ności gospodarow an ia. P ozytyw ny wpływ n a popraw ę ren tow ności p rz ed sięb io rstw kom unalnych m ogą mieć p ro po no w ane u a k tu a l n ie n ia w arto ści m a ją tk u trw ałego tych przedsiębiorstw , ja k i now a p ra k ty k a w tra k to w a n iu am o rty zacji. Stosow ane taryfy o p łat m u szą o dd ziały w ać nie ty lk o n a p ro d u cen tó w usług kom unalnych, ale również na ich k o n su m en tó w (g o sp o d a rstw a dom ow e). Ze względu jed n ak n a p od staw o w y c h a ra k te r usług kom unalnych w gospodarstw ach dom ow ych, ek o n om izacja ta ry f o p ła t nie m oże być przep ro w ad zo n a jednorazow o. Należy j ą tra k to w a ć ja k o pew ien proces. K om prom isow ość ta je st niezbędna, aby u nikn ąć n a d m ie r nego o b ciąż en ia b u d żetó w g o sp o d arstw dom ow ych w y d atk am i na usługi ko m u n aln e.
O m aw ia ją c p ro b le m a ty k ę rentow ności usług k om unalnych nie m ożna p o m in ą ć je d n eg o z najw ażniejszych zagadnień, ja k im je s t p ro blem d o tacji i d o p ła t b u d żeto w y ch . U stalenie ta ry f op łat za usługi k o m un ain e planow o z a k ła d a d o to w an ie św iadczeń usług kom unalnych. W Poisce d o tu je się wiele dziedzin życia gospodarczego. S tru m ień d otacji i d o p łat płynie zarów no do d ziałalno ści inw estycyjn ej, jak i ek sp lo ata cy jn ej, w spo m aga p ro d u k cję i św iadczenie usług, zasila również handel zagraniczny.
P raw id ło w e u stalen ie d o tacji i d o p łat do go spo dark i ko m unalnej je st b a rd z o tru d n e , gdyż sta ty s ty c z n a form a ich p rezentacji nie je s t jed n o z n a c z n a i w y ra źn ie w yspecyfikow ana.
W naszej g ospod arce poziom d otacji osiągnął niezw ykle d uże roz m iary. P rzy c zy n ił się on w zasadniczy sposób do p o w stan ia ogrom nego d e ficytu bu dżetow ego. W konsekw encji doprow adziło to w o s ta tn ic h la ta c h do d ra sty c z n e g o n asilen ia się procesów inflacyjnych, d ez organ izujący ch rynek i w a ru n k i d ziałaln o ści, zarów no prod ucentów , ja k i konsum entów . G o sp o d a rk a z n a la z ła się w głybokim kryzysie ekonom icznym .
1 7 0 Kazimierz Kacprzak
o graniczenia d o tacji do wielu dziedzin, a n aw et ich ca łk o w itą lik w idację. O d chodzenie od sto so w an ia w szerokim zakresie d o tacji i d o p ła t, n asilając e się szczególnie w o s ta tn im okresie, przyczyniło się do wielu p e rtu rb a c ji, głównie w sferze polityki finansow ej. M im o je d n a k ty ch ”dolegliw ości” , proces o g ra n icza n ia lub wręcz likw idacji d o to w an ia u zn ać należy za idący we w łaściw ym k ieru n k u .
O graniczeniem d o tacji o b ję ta być m usi rów nież sfera usług społecznych sensu s tric to i usług kom unalnych . W iele z ty c h usług p o w in n o być oceniane n a zasad ach pełnego ra ch u n k u ekonom icznego, a d o ta c je p o zo staw io n e , z pew nym i o graniczeniam i tylko ta m , gdzie ko nsu m en ci sam i nie b ę d ą w s ta nie ich sfinansow ać (np. kom u n ik acja m iejska, k tó ra p o c h ła n ia p rz ew aż ając ą część ogólnych d o ta c ji, przeznaczonych n a g o sp o d ark ę k o m u n a ln ą ). S tą d odchodzenie od d o to w an ia g o sp o d ark i k om u nalnej należy tra k to w a ć ja k o określony proces rozłożony w czasie. P o g ląd te n zdaje się p o d zielać M in iste r stw o F inansów . O s ta tn ia u sta w a b u d że to w a n a 1990 rok za k ła d a , jak ko lw iek w znacznie m niejszym sto p n iu niż p o p rz ed n io , d o to w an ie g o sp o d ark i k om u n aln ej.
S P O Ł E C Z N Y K O S Z T U S Ł U G I K O M U N A L N E J
O cen a rentow ności p rz ed sięb io rstw a k o m u n aln eg o n a p o d sta w ie ty lk o ak u m u lac ji finansow ej nie je s t w y sta rc z a ją c a . K oszty w łasn e usług nie o b e jm u ją bow iem w ażnych elem entów , w pły w ający ch n a p e łn ą ich w a rto ść. Nie za w ierają one przed e w szystkim ty ch skład nikó w , k tó re p rz y p a d a ją n a tzw . nadw yżkę, k tó ra w y tw a rz a n a je s t nie ty lko w p ro d u k c ji, ale rów nież p o w sta je w procesie św iadczenia usług. J e s t to ta w a rto ść w łożonej w usługę pracy, k tó ra nie je s t o p łacan a. W ynika z tego w niosek, że p e łn a w ycena usług p o w in n a op ierać się nie n a koszcie w łasn ym ich św iad c zen ia, lecz n a koszcie społecznym , w y n ik ający m z jed n o czesn eg o u w z g lę d n ie n ia w a rto ści zu ż y ty c h środków p ro d u k c ji, kosztów p ra cy żyw ej, k tó ra o d p o w ia d a w y n a g ro d zen iu za p racę d la siebie o raz p ro d u k tu d o d atk o w e g o , tzn . p ro d u k tu d la społeczeństw a.
O ile w ycena włożonej w usługę p ra cy u p rz ed m io to w io n e j i żyw ej, o d p o w iad a ją cej w y n ag ro d zen io m nie b u d z iła w iększych z a strz e ż e ń , to p ro blem nadw yżki ekonom icznej był zaw sze d ysk u sy jn y . M o żna go ro z p a try w a ć w d w ojaki sposób. Z jed n ej s tro n y n ad w y żk a m oże być ro z p a try w a n a w skali m ak ro , tz n . n a szczeblu w ytw orzonego d o ch o d u n aro do w eg o; z d rug iej zaś - n a szczeblu przed sięb io rstw o (skala m ik ro ). P ew n e p ro p o z y cje o szaco w an ia n ad w yżk i ekonom icznej w m akrosk ali z a w a rto w a r ty k u le zam ieszczo ny m w
W ybrane problemy badań kosztów usług komunalnych 1 7 1
’’W iad o m o ściach S ta ty sty c z n y c h ” .5. W ujęciu m ikro- chodzi o takie u sta le nie w yceny efektów przcy przedsiębiorstw a, aby zapew niało to realizację ich w a rto ści n a poziom ie p ełnych kosztów.
W p ra k ty c z n y c h rozw iązan iach tego problem u należy zw rócić uwagę n a d w a n a s tę p u ją c e zag adn ienia. Pierw sze z nich dotyczy sam ej p o d staw y n a lic z a n ia nad w yżki ekonom icznej; drugi - sposobu jej p o d ziału . Ściślej b io rą c , n aliczanie nadw yżki w przedsiębiorstw ie pow inno być p rz ep ro w a dzone w te n sposó b, aby zapew niało poziom akum u lacji finansow ej, u za sad n io n ej nie ty lk o ekonom icznie, ale i społecznie, czyli w ynikającej ze sp ołecznych kosztów w ytw arzan ia.
W p ra k ty c e gospodarczej przedsiębiorstw k om unalnych, p o d s ta w ą n a licza n ia n ad w yżki zaw artej w tary fie o p łat są koszty p rzero bu b ąd ź ko s z ty w łasne p rz ed sięb io rstw a. Z p u n k tu w idzenia ekonom icznego nie je s t to ro z w iązan ie p raw idłow e, gdyż nie w ym usza prow adzenia w p rzed sięb io rstw ach oszczędnej g o sp o d ark i m ajątk iem , a wręcz skłania je do zaw yżania kosztów - szczególnie kosztów p rzerobu - będących p o d sta w ą naliczan ia nad w y żki. W y d a je się, że lepszą p o d s ta w ą naliczania nadw yżki pow inny być u za sa d n io n e koszty wrłasne (ob ejm u jące am ortyzację) oraz w artość m a ją tk u trw ałeg o p rz ed sięb io rstw a, co w ym uszałoby racjo nalne jego w yk o rzy stan ie.
W zak resie p o d ziału nadw yżki ekonom icznej p rzed sięb iorstw p an u je p o g lą d , że p o w in n a o n a być przeznaczon a na realizację dw óch celów .6 J e d n a część te j nadw yżki służyć p o w in na finansow aniu re p ro d u k cji rozsze rzonej m a ją tk u p rz ed sięb io rstw a, d ru g a zaś - w sp om ag an iu realizacji celów ogólnospołecznych, czyli tzw. spożycia zbiorow ego. W p ra k ty c e pierw sza część n a lic z a n a je s t ja k o określony n a rz u t od w artości środków trw a ły c h i o b ro to w y c h , b ędących w dyspozycji przedsiębiorstw a. N a to m ia st d ru g a część n ad w y żk i n a lic z a n a je s t poprzez n a rz u t n a fundusz płac oraz składki ubezp ieczenio w e, o p ła ty p u bliczno-praw ne i od setk i bankow e. N ależy d o d ać , że o b y d w a n a rz u ty u stalo n e są w skali m akro , jed n ak ż e ze w zględu n a fa k t, że w iększość p rzed sięb io rstw kom unalnych je s t deficytow a, to sto so w a n e ro z w ią z a n ia nie d a ją p o d sta w do jedn ozn aczn ej oceny ich ekonom icz nej d ziała ln o śc i. Nie p o zw alają rów nież dokonyw ać analiz p orów naw czych, szczególnie z p rz ed sięb io rstw am i o innym ch a ra k te rz e działalności gospo d a rc z e j. Z teg o w zględu, dążąc do stw o rzen ia jedn ako w y ch w aru nk ów d ziałaln o ści w szy stk ich p odm iotów gospodarczych, należy p o stulow ać t a 5M. Bulanda, K. Kacprzak: Problem nadwyżki ”m ” i kosztów osobowych, w
usługach komunalno-mieszkaniowych, "Wiadomości Statystyczne” 1989, 3, s. 10-
13.
172 K asim iert Kacprzak
kie sam e k ry te ria ich oceny, np. w p o staci o p ro c e n to w a n ia w a rto śc i środków trw a ły c h i o brotow ych.
Z agadnienie kosztów społecznych św iad czen ia usłu g k o m u n aln y ch m o żn a ujm ow ać znacznie szerzej, b ardziej kom pleksow o niż to p rz e d sta w io n o w dotychczasow ych rozw ażaniach. A n a liza ty c h kosztów m oże m ieć b ow iem c h a ra k te r ekonom iczno-społeczny, o b ejm u jąc sw oim zak resem zaró w n o k o szty budow y urząd zeń in fra s tru k tu ry k o m u n aln ej, k oszty jej fu n k c jo n o w an ia i koszty o d d ziały w an ia jej n a środow isko, w k tó ry m św iadczon e s ą usługi ko m u n aln e.
K oncepcja kom pleksow ej,ekonom iczno-społecznej oceny kosztów fu n k cjo now ania usług kom unalny ch kładzie d u ży nacisk n a w ycenę ty ch ele m en tów , które w iążą się z o d d ziały w an iem n a śro do w isk o n a tu ra ln e . Zaliczyć do nich należy przede w szy stkim tak ie elem en ty skład ow e, ja k koszty te re n u , zanieczyszczenie i d e g ra d a c ja środow iska n a tu ra ln e g o , h a ła s o raz niw elo w anie ujem nych skutków funkcjo no w ania usług k o m u n aln y ch . S tą d g o sp o d a rk a k o m u n aln a m usi z je d n e j s tro n y św iadczyć lud no ści o k reślo ne usługi, z d ru giej zaś m ieć m ożliwości likw idacji b ąd ź o g ra n ic z a n ia ich u jem n eg o o d działy w an ia. Szczególna rola w ty m zak resie p rz y p a d a ta k im d ziała n io m , ja k bu d o w a oczyszczalni ścieków , u ty liz a c ja w ysypisk śm ieci, o g ra n ic za nie terenów zdegradow any ch poprzez ich zad rzew ian ie i zalesian ie (p a rk i, zieleńce) itp . D ziałan ia te d o ty c z ą funkcji sp ełn ian y c h przez in fra s tr u k tu r ę k o m u n aln ą, poszerzając jej zakres o nowe dziedziny.
T rzeba je d n a k w yraźnie p o d k reślić, że p ro p o n o w a n e ujęcie kosztów św iadczenia usług kom unaln ych w b a d a n ia c h em p iry c zn y ch nie m oże być w pełni w y k o rzy stan e. T rud no ści p o leg ają głów nie n a ty m , że nie w szy st kie elem enty składow e ekonom iczno-społecznej oceny m o gą być d o k ład n ie skw antyfikow ane, a n iek tó ry c h n aw et nie m o żna liczbow o zaobserw ow ać w ogóle. S tą d też p ra k ty c z n e zastosow anie zap rez en to w an y c h ro z w iąza ń , ja k kolwiek po szerzające znacznie całą p ro b le m a ty k ę b ad a w cz ą, o p ie ra ją się n a w ielu u p ra szcz ający c h założeniach, o d d a la ją c y c h je d n a k p e łn ą w ycenę p o niesionych kosztów .
D o d atk o w a, ale w ażna tru d n o ść w ty m w zględzie p o leg a n a ty m , że ko szty w kom pleksow ym ujęciu, w system ie rachunkow ości p rz e d się b io rstw nie fig u ru ją. W p ra k ty c e , k alk u lac ja kosztów p rz e d się b io rstw a d alek o o d b ie g a od pro p o n o w an ej koncepcji kom pleksow ego u jm o w a n ia kosztów sp ołeczn y ch św iad czen ia usług k om u nalnych.
K o ncepcja kom pleksow ego u jm o w an ia kosztów usług k o m u n aln y ch p ro w adzi do tra k to w a n ia g o sp o d ark i k o m u n aln ej, ja k o w ażnego e le m e n tu k sz ta łtu ją c e g o poziom i jak o ść p ra cy i życia w sensie m ie rn ik a d o b ro
W ybrane problemy badań kosztów usług komunalnych 1 7 3
b y tu ekonom icznego (M E W ), w polskiej lite ra tu rz e zw anego tak że sy n te ty c z n y m m iern ik iem d o b ro b y tu (SM D ). Ściślej m ów iąc, chodzi tu o w ciągnięcie św iad czenia usług kom unalnych w rozbudow any system now ych m iern ik ó w i w skaźników socjoekonom icznych, określających w a ru n k i życia sp o łeczeń stw a. S y ste m ten pow inien charakteryzow ać z jed n ej stro n y dzie dziny w y tw a rz a n ia d ó b r i usług szeroko p o jęty ch , z drugiej zaś ro d z aje za sp o k a ja n y c h p o trz e b , rów nież szeroko rozum ianych.
S y n te ty c z n y m w y razem ta k kom pleksowo ujętego p o d ejścia do p ro b lem u d o b ro b y tu społecznego je s t proponow any przez T . P rzeciszew skiego sc h e m a t (m odel) składn ików tego d o b ro b y tu .7 S ch em at ob ejm u je zestaw sk ład n ik ó w c h a ra k te ry z u ją c y c h cało k sz tałt życia g ospodarczego i społecznego o d s tro n y w y tw a rz a n ia (wiersze) i zaspo kojenia p o trze b społecznych (ko lu m n y ). P rez en to w an y przez T. Przeciszew skiego sch e m a t je s t, ja k d o ty c h czas, w dużej m ierze k o n stry k cją teo rety czn ą. W ypełnienie jej w ierszy i k o lu m n w y m ag a niezw ykle szerokich b ad a ń em piry czn ych , zarów no o c h a ra k te rz e ilościow ym , ja k i jakościow ym . B a d a n ia te m uszą mieć c h a ra k te r in te rd y sc y p lin a rn y , łączący znajom ość m eto d i narzędzi badaw czych wielu d y sc y p lin n au k o w y ch , ta k ic h ja k ekonom ia, s ta ty s ty k a społeczna, socjologia i szereg n a u k po k rew n y ch .
SUMMARY
The paper discusses the selected problems connected with fixing the full price of communal services. This issue is closely bound up with the economic reform now intro duced in our country, whose aim is to reach far-going marketization both in the sphere of production and services. To carry out this aim it is necessary to know the actual (social) costs borne in the process of production and service rendering.
One of the basic elements of the costs of public services is amortisation. Hence, the first part of the paper is devoted to a discussion of proper calculation of this economic category.
The second part concentrates on the problem of remunerativeness of public se rvices. Because of high unremunerativeness of the public utilities, they take advantage of allocations which conspicuously determine the costs of their functioning.
The final part deals with the problem of the social costs of public services. It includes first of all the remarks on the creation of so-called economic surplus in the process of rendering services and the way and possibilities of its practical realization, in connection with the policy of the tariff of fares for the public services. Moreover, this part presents a concept of complex estimation of the social costs of public services which makes it possible to include these services into a wide range of socio-economic indexes constituting the so-called synthetic index of welfare.
7T. Przeciszewski: Planowanie społeczne i polityka społeczna, PW N, Warszawa 1987, s. 237 oraz s. 274-275.
