Twierdza Dęblin - elementy umocnień rawelinu drugiego

Jacek Tkaczyk

Twierdza Dęblin - elem enty umocnień rawelinu drugiego

Na p ó łn o c n o -z a c h o d n im skraju Lubelszczyzny, p rzy ujściu rzeki W iep rz do Wisły, znajduje się, p o ch o d ząca z XIX w., je d n a z głów nych tw ierd z rosyjskiego syste­ m u u m o c n ie ń fortyfikacyjnych. W zn iesio n o ją w p o ­ bliżu D ęblina, jako część strategicznego tró jk ąta, ro z ­ ciągającego się w d ó ł Wisły, p o W arszaw ę i M odlin przy ujściu N arw i, o raz w k ie ru n k u w sch o d n im do Brześcia n a d B ugiem . System tw ierd z m ia ł n a celu w zm ocnienie o b ro n n o śc i zachodniej rubieży C esar­ stwa Rosyjskiego, a także zabezpieczenie i p o d p o rz ą d ­ kow anie zajętych w cześniej te re n ó w K rólestw a Pol­ skiego.

O becnie obszar T w ierdzy D ęblin jest ju ż w dużej m ierze przekształcony, a u m o c n ie n ia o b ro n n e w w ie­ lu m iejscach zostały zniw elow ane. Teren cytadeli n a ­ dal p ozostaje niedostępny, gdyż m ieści się tu je d n o s t­ ka w ojskow a oraz zakłady przem ysłow e. M im o tych u tru d n ie ń , w o statn ich latach p rzep ro w ad zo n o , przy okazji p ra c ziem nych w ykonyw anych n a jej terenie, rozpoznanie archeologiczne (E. M itru s 2001), które dotyczyło zw łaszcza b ard zo zniszczonego raw elinu drugiego (R. N iedźw iadek, J. T kaczyk 2004). N iniejsza p rac a o d n o si się do w yników n a d z o ru archeologicz­ nego p rzeprow adzonego w 2004 roku.

C ytadela Tw ierdzy D ęblin p o ło ż o n a jest w D olinie Środkow ej Wisły, w chodzącej w o bręb N iziny Środ- kow om azow ieckiej. W zn iesio n o ją na p raw y m b rz e ­ gu W ieprza, u zbiegu do Wisły, której d o lin a w ty m m iejscu osiąga szerokość o d 10 do 12 km , zaś w ody rzeki rozlew ają się na około 1 km . W korycie W isły w ystępują k ępy i m ielizny. Szeroka terasa zalew ow a p o k ry ta jest ro ślin n o ścią łąkow ą. D o m in u ją tu gleby piaszczyste słabo w ykształcone oraz m ady. Podczas nadzorów archeologicznych zarejestrow ano obecność osadów aluw ialnych, pow stałych w okresie h o loceń- skich w ylew ów Wisły. S edym enty cechują się bard zo dużą zaw artością elem entów organicznych, k tó ry ch

genezę w iąże się z długą stagnacją w ód p o w o d z io ­ w ych (J. K ondracki 2002, s. 193 i n.).

N a ro zp o zn an y m o d cin k u n adzorow anej inw esty­ cji zaobserw o w an o znaczące zm iany u k ształto w an ia p ierw o tn ej p o w ierzch n i teren u , zw iązane z b u d o w ą u m o c n ie ń obronnych. F orm ow anie tw ierdzy p o p rz e ­ dzo n o licznym i niw elacjam i.

N ajstarsza w zm ianka w źró d łach h istorycznych dotycząca okolic D ęblina sięga średniow iecza. Z w ią­ zana jest z przyw ilejem w ystaw ionym przez W ład y ­ sława Jagiełłę w d n iu 14 lipca 1397 roku. W ówczas to dziedzic P io tr sprzed ał w ieś D ęblin za 200 grzy ­ w ien p rask ich G rotow i z Jankow ie. N abyw ca D ęblina w późniejszym czasie w szedł w p o siad an ie pobliskiej wsi M odrzyce, k tó rą o trz y m ał 27 lipca 1440 ro k u z n a ­ d a n ia króla W ładysław a W arneńczyka. P od koniec XV stulecia teren y D ęblina i M odrzyć przeszły w p o ­ siadanie ro d u T arłów ze Szczekarzow ic (K. K urzyp 1994, s. 2-3). W n astęp n y ch w iekach d o b ra zm ieniały w łaścicieli, będąc w rękach Jerzego M niszecha z W iel­ kich Kończyc, ro d u Tarłów, K otow skich, a n astępnie Jabłonow skich. Po u p ad k u p o w stan ia listopadow ego w 1831 ro k u zostały przejęte przez rosyjskiego g en e­ rała Iw ana Paskiew icza - n a m iestn ik a K rólestw a Pol­ skiego i przeznaczone p o d bu d o w ę planow anej tw ier­ dzy (G. M ichalska, Ł. M ichalski 1995, s. 59).

Z alety um iejscow ienia M odrzyć, blisko ujścia W ie­ p rz a do Wisły, d o strzeg an e były rów nież we w cześ­ niejszych latach. P od koniec XV III stulecia u sy tu o ­ w ano tam żupę solną. D o M odrzyć spław iano W isłą ru m solny z galicyjskich k o p alń w W ieliczce i B ochni (K. K urzyp 1994, s. 12).

Strategiczne p o ło żen ie tych te re n ó w było d e c y d u ­ jące dla zaborcy, w zw iązku z czym w latach o d 1838 do 1845 roku, n a g ru n ta c h wsi M odrzyce i D ęblina p o w stała rosyjska tw ierdza, n azw an a o d im ien ia n a ­ m iestn ik a K rólestw a Polskiego - Iw an o g ró d (Iw

ango-lacek T kaczyk

Ryc. 1. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - plan Cytadeli Twierdzy Dęblin z 1880 roku (za G. Michalska, Ł. Michalski 1995).

Fig. 1. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - ground plan o f the Citadel o f the Dęblin Fortress from 1880 (after G. Michalska, Ł Michalski 1995).

rod). L udność ze w si M odrzyce p rzen iesio n o w 1844 ro k u do wsi Rycice, lokow anej n a g ru n ta c h donacji feldm arszałka Iw ana Paskiew icza (G. M ichalska, Ł. M ichalski 1999, s. 3).

C ytadela T w ierdzy D ęblin została w zniesiona przez R osjan w latach 1838-1845 (1847) p o d k ieru n k iem pu łk o w n ik a in ży n ie ra Rydzewskiego, w edług p ro je k ­ tu g enerała Iw ana Iw anow icza D ehna, szefa Inżynierii O k ręg u Z ach o d n ieg o oraz g eneralnego budow niczego tw ierd z w K rólestw ie Polskim . G en erał o p ierał swoje p ro jek ty n a w zorze fran cu sk im szkoły w M etz. R oz­

b u d o w ał Tw ierdzę M odlin, a także w zniósł Tw ierdzę Brześć i C ytadelę W arszaw ską (G. M ichalska, Ł. M i­ chalski 1995, s. 59).

W pierw szym etapie p rac b u dow lanych tw ierdzy dęblińskiej w zniesiono cytadelę, p o ło żo n ą na p raw ym b rze g u Wisły. M iała o n a zarys p e n tag o n aln y (ryc. 1). O bejm ow ała trzy p ełn e b astio n y połączone k u rty n a ­ m i i dw a p ó łb astio n y o d stro n y rzeki. C ałość zało ­ żenia oto czo n o fosą w o d n ą, zao p atrzo n ą p rzy stoku w ału w m u r C a rn o ta ze strzelnicam i - p rzeznaczony do o b ro n y w n ętrza fos. Po zew nętrznej stro n ie tych

Twierdza Dęblin - e le m e n ty u m o c n ie ń rawelinu drugiego

u m o cn ie ń w zniesiono trzy raw eliny (zw ane też lu n e ­ tam i). U sytuow ano je p o m ięd zy b a stio n a m i o d strony północnej, p ó łn o cn o -w sch o d n iej i w schodniej. Sta­ now iły one najbardziej w ysu n iętą n a zew n ątrz linię obrony. Raweliny, o zarysie tró jk ątn y m , posiadały w ał artyleryjski o sło n ięty fosą w o d n ą z p rzed sto k iem i drogę k ry tą (ryc. 2). W odę do fos w raw elinach d o ­ prow ad zan o z fosy głów nej system em k an ałó w p o d ­ ziem nych. N a osiach rawelinów, w szyi i p rzy zbiegu czół, u m ieszczono m u ro w a n e red ity z k azam atam i (G. M ichalska, Ł. M ichalski 1999, s. 3). R edity były zwykle b u d o w a n e na planie kolistym lub p ó łk o li­ stym i m iały kilka kondygnacji (J. B ogdanow ski 1996,

s. 544). Szyje raw elinów zam k n ięto flankującym i b a te ­ ria m i oraz galeriam i strzeleckim i. D o red it szyjow ych pro w ad ziły poterny, czyli m u ro w a n e przejścia p o d ­ ziem ne (G. M ichalska, Ł. M ichalski 1999, s. 3).

N astępny etap w znoszenia u m o c n ie ń rozp o częto w 1847 roku. W ty m też ro k u w y b u d o w an o p rzy czó ­ łek m o sto w y - F o rt hr. G orczakow a - u sy tu o w an y w osi cytadeli, n a lew ym brzeg u Wisły. K ształtow a­ nie Iw an o g ro d u zam yka w y b u d o w an ie w latach 60. XIX w. dw óch analogicznych, czw orobocznych re d u t flankujących cytadelę o d p ó łn o c n e g o -z a ch o d u i p o łu ­ d n io w eg o -w sch o d u (G. M ichalska, Ł. M ichalski 1997, s. 4).

Ryc. 2. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - rekonstrukcja rawelinu nr 2:1 - redita drogi ukrytej; 2 - poterna; 3 - bateria flankująca i galerie strzeleckie; 4 -

fosa;

5

- wał artyleryjski; 6 - redita czoła rawelinu; 7 - redita szyi rawelinu;

S -g la cis;

9 - bastion cytadeli; 10 - droga ukryta; 11 - prochownia przy drodze

ukrytej z laboratoriami; 12 - brama; 13 - fosa główna. Według G. Michalska, Ł. Michalski (1999); opracowanie komputerowe R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk.

Fig. 2. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - reconstruction o f the ravelin 2:1 - redoubt o f the concealed road; 2 - postern; 3 - flanking battery and firing gallery;

4

- moat;

5

- a rtille ry em bankm ent;

6

- redoubt o f the face o f the ravelin;

7

- redoubt o f the gorge o f the ravelin;

8

- glacis; 9 - bastion o f th e ci­ tadel; 1

0

- concealed road; 11 - am m unition store-room w ith laboratories located along the concealed road; 12 - gate; 13 - main moat. After

G.

Michalska, Ł. Michalski (1999); com puter image by R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk.

Jacek T kaczyk

K olejna ro zb u d o w a p o d n o sząc a o b ro n n o ść Iwa- n o g ro d u m iała m iejsce w latach 70. i 80. XIX w. A u to ­ rem p ro jek tu b y ł gen erał E d u a rd Iw anow icz Totleben. Stosując się do now ych n o rm fortyfikacyjnych, w 1879 roku, rozp o częto b u d o w ę sześciu fo rtó w a rty le ry j­ skich. U lokow ano je n a oby d w u brzegach rzeki Wisły, w o k ó ł T w ierdzy D ęblin. U sytuow ano je p ro m ien iście w o d d alen iu około 2,5-3,5 km o d cytadeli. O dległość m iędzy fo rtam i w ynosiła o d 2,5 do 3,5 km . Takie ro z ­ p lan o w an ie u m o c n ie ń tw orzyło głów ną linię ob ro n y o długości około 18 km . C e n tru m tw ierd zy zajm ow ała cytadela, k tó ra - o d su n ię ta o d linii o b ro n n ej - p ełn iła w ty m okresie funkcję śródszańca.

Likw idacja Iw an o g ro d u n astąp iła w 1909 ro k u na p o d staw ie dyrektyw y o kasacie tw ierd z w K ró­ lestw ie Polskim . R osjanie opuszczając Tw ierdzę D ęblin w 1915 roku, w ysadzili część urządzeń o b ro n n y ch fortów oraz d ziało b itn ie koszar i re- d ity cytadeli. W czasach m iędzyw ojennych na teren ie tw ierd zy stacjo n o w ał 15 P u łk P iechoty „W ilków ”, k tó ry w 1939 ro k u został w ycofa­ n y n a linię fro n tu granicznego. C ytadelę oraz u rząd zen ia o b ro n n e w latach okupacji za ad ap ­ to w a n o n a o b ó z jeniecki (G. M ichalska, Ł. M i­ chalski 1995, s. 60).

O bszar objęty n ad z o ra m i archeologicznym i znajdow ał się w części p ó łn o cn o -w sch o d n iej cytadeli, w obrębie raw elinu n r 2. Położony był p o m ięd z y b a rk am i czoła raw elinu, o g ran iczo ­ n y o d p o łu d n io w eg o -za ch o d u w ałem z u k ry tą drogą, a o d p ó łn o cn eg o -w sch o d u elem entam i u m o c n ie ń takich jak red ita szyjow a z b a te ria ­ m i flankującym i oraz g aleriam i strzeleckim i (ryc. 2). P ierw o tn y u k ład p rz e strzen n y tego raw elinu jest obecnie nieczytelny w terenie, nie zachow ały się relikty p rzed sto k ó w (glacis) - w ałów zew nętrznych, stanow iących czoło tego dzieła, k tóre schodziły ró w n ią pochyłą w k ie ru n k u przedpola. U p o d staw y raw elinu przetrw ały, w znacznym sto p n iu p rzek ształco ­ ne, p o zo stało ści p rz e d sto k u d ro g i krytej. Z n isz­ czone zostały także w ały artyleryjskie i redity - czołow a i szyjowa. Jedyny zachow any obiekt m u ro w an y to n aziem n y o d cin ek poterny, o k re ­ ślanej jako m o stek n a d fosą. C ałkow ita zach o ­ w an a długość reliktu w ynosi 23 m , a szerokość 5 m.

W n ad zo ro w an y m w ykopie n atrafio n o na grzbiet sklepienia k o ry ta rz a p odziem nego, przebiegającego d o k ła d n ie w linii pó łn o c n y -w sc h ó d - p o łu d n io w y -z a ­ chód. Taki u k ła d p o k ry w a ł się z osią raw elinu n r 2. N a jej p rzed łu żen iu , w k ie ru n k u p ó łn o c n o -w sc h o d n im , o d m iejsca odkrycia, znajdow ała się część n ad z iem n a

tego ko ry tarza. Są to pozostałości p o te rn y (potajnika), k tó ra p o d zie m n y m przejściem łączyła reditę, zn a jd u ­ jącą się w szyi raw elinu n r 2, z p ro c h o w n ią przy d ro ­ dze ukrytej z laboratoriam i.

N aziem n a część p o te rn y po siad ała w zm o cn ien ia po zew nętrznej stro n ie sklepienia, jakim były p io n o ­ we m u ry ceglane. Podw yższone p o n a d stro p budow li pełn iły rodzaj b alu strad dla przebiegającej p o m ięd zy n im i drogi. B alustradę o d m u ru rozdzielał gzym s z o b robionych ciosów piaskow ca. Poniżej u m iesz­ czono rzygacze, rów nież w y konane z piaskow ca, k tó ­ re odp ro w ad zały w odę o p ad o w ą z p o zio m u drogi. W ścianach zew nętrznych p o te rn y znajdow ały się p ro sto k ątn e strzelnice dla b ro n i ręcznej, rozm

ieszczo-Ryc. 3. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - północno-zachodni m ur po­ terny z widoczną strzelnicą dla broni ręcznej i otworem okiennym; powyżej tzw . rzygacz. Fot. J. Tkaczyk.

Fig. 3. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - north-w estern w all o f the postern w ith a rifle em placement and a w indow hole; above the so called gargoyle. Photo by J. Tkaczyk.

Twierdza Dęblin - e le m e n ty u m o c n ie ń rawelinu drugiego

Ryc. 4. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - w idok ogólny od strony wschodniej na pozostałość części naziemnej poterny. Fot. J. Tkaczyk.

Fig. 4. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - general view from the east of the rem aining parts o f the postern. Photo by J. Tkaczyk.

ne w odległości 0,8 m od siebie. Ich w y m ia ry w ynosiły - 0,1 m szerokości i około 0,8 m w ysokości (ryc. 3). O tw o ry strzelnic zw ieńczono p o zo rn y m łukiem , skła­ dającym się z trzech cegieł. S kierow ano je w k ie ru n k u fosy, k tó ra u tru d n ia ła dojście do szyi raw elinu.

Relikty p o te rn y uryw ają się n a styku z pom ieszcze­ niem sklepionym poprzecznie w zględem om aw ianego tajnego przejścia. Z ap ew n e w ty m m iejscu k o ry ta rz p o tern y d o c h o d z ił do nie zachow anej red ity w szyi raw elinu (ryc. 4). R ozpiętość łu k u pośredniczącego m iędzy ty m i założeniam i była w iększa o d szerokości poterny, a jego g ru b o ść w ynosiła 0,6 m. M u r zam y­ kający w n ę trze p o te rn y w zniesiono z cegieł staran n ie opracow anych i dopasow anych, z w y prow adzonym łukiem . P rzestrzeń m iędzy ra m io n a m i w e w n ę trz n e ­

go łu k u p o te rn y została zam u ro w an a, b lo k u ­ jąc bieg k o ry ta rz a (ryc. 5). P raw d o p o d o b n ie w okresie m iędzyw ojennym lub w czasie o k u ­ pacji zm ien io n o funkcję założenia, z p o d z ie m ­ nego ciągu k o m u n ik acy jn eg o n a p o m iesz­ czenie zam knięte. W skazyw ały n a to rów nież p rzeb u d o w y poterny, zw iązane z w ykuciem otw o ró w - okiennego i drzw iow ego, a także zam u ro w an ie niek tó ry ch strzelnic.

W m iejscu o d k ry cia części p o d ziem n ej poterny, w ykop objęty n a d z o rem sięgał g łęb o ­ kości 1,5 m . G rzbiet sklepienia zn ajdow ał się około 0,9 m p o d dzisiejszym p o zio m em g r u n ­ tu. Szerokość m u ro w an eg o k o ry ta rz a w ynosiła nie więcej niż 5 m . Z b u d o w an y był on z ce­ gieł spojonych zapraw ą piaskow o-w apienną. W ierzch n ią część sklepienia p o k ry w ała w a r­ stw a zapraw y w apiennej (ryc. 6).

Powyżej stro p u zasypiska p o te rn y zn aj­ dow ały się otoczaki rzeczne oraz pojedyncze frag m en ty cegieł. U łożone blisko siebie, tw o ­ rzyły n aw ierzchnię drogi, której szerokość nie p rzekraczała 3,5 m (ryc. 7). B rukow ana uliczka stanow iła n aziem n e połączenie raw elinu n r 2 z cytadelą. D aw niej prow adziła w k ie ru n k u re ­ d ity szyi raw elinu. W skazują n a to źró d ła k a r­ tograficzne, a m ianow icie p lan y Iw an o g ro d u z lat 1862 i 1880 (ryc. 1).

N a p o d staw ie obserw acji profili n a d z o ­ row anych w ykopów stw ierdzono, że p o o b u stro n ac h o d k ry tej drogi, w odległości kilku m etró w o d niej, znajdow ały się row y o s tro ­ m ych ścianach zew nętrznych. W ew n ętrzn e - o d s tro ­ ny drogi - o p ad ały łag o d n ie do płasko u fo rm o w a n e ­ go dna. U sytuow anie row ów w p obliżu b rukow anej uliczki, ich rów noległy do niej przebieg, u k ształto w a­ nie i w ym iary, pozw alają przypuszczać, iż były fu n k ­ cjonalnie z n ią zw iązane. U tru d n ia ły d ostęp do drogi od p ó łn o cn eg o -zach o d u i o d p o łu d n io w eg o -w sch o ­ du. Takie row y m ogły pełnić także funkcję oko p ó w lub ziem nych p rzed p iersi dla b ro n iący ch żołnierzy. N a historycznych p lan ach Iw an o g ro d u o m aw iane ele­ m e n ty u m o c n ie ń nie zostały zaznaczone.

A naliza przebiegu stro p u p o d ło ża geologiczne­ go, u kształtow anego podczas w znoszenia u m o c n ie ń ziem nych, dostarczyła in fo rm acji o m orfologii te re ­ n u p o m ięd zy osią raw elinu n r 2 i jego p o łu d n io w o - w sch o d n im ram ien iem . U zyskane d an e pozw alają stw ierdzić, że d ro g a n ad p o te rn ą przebiegała przez te re n w yniesiony w zględem najbliższego otoczenia, k tó ry o b n iżał się w k ie ru n k u w sch o d n im . N ad n im układały się X X -w ieczne n aw arstw ien ia śm ie tn isk o - we i niw elacyjne zw iązane z późniejszym w yrów

ny-lacek T kaczyk

Ryc. 5. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - zamurowany korytarz poterny. Fot. J. Tkaczyk.

Fig. 5. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - w alled-up corridor o f the postern. Photo by J. Tkaczyk.

Ryc. 6. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - grzbiet sklepienia poterny łączącej rawelin z cytadelą. Fot. J. Tkaczyk.

Fig. 6. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - th e top o f th e vault o f the postern connecting th e ravelin w ith the citadel. Photo by J. Tkaczyk.

Twierdza Dęblin - e le m e n ty u m o c n ie ń rawelinu drugiego

Ryc. 7. Dęblin, pow. rycki, stan. 3. Twierdza - brukowana nawierzchnia drogi nad poterną. Rys. D. Bednarski, J. Tkaczyk. Fig. 7. Dęblin, Ryki district, site 3. Fortress - paved surface o f the road above the postern. Drawn by D. Bednarski, J. Tkaczyk.

w aniem p o w ierzchni. W dalszej części pozio m s tro ­ p u p o d ło ża geologicznego p o d n o sił się w k ie ru n k u p o łu d n io w o -w sch o d n im , gdzie lokalizuje się glacis raw elinu. Biorąc p o d uw agę zaobserw ow any spadek teren u , a także o d k ry te w p obliżu bru k o w an ej ulicz­ ki u m o cn ien ia, m o ż n a w nioskow ać, że w sp o m n ian a droga, łącząca raw elin n r 2 z cytadelą, była osłonięta przez sztucznie u fo rm o w an y teren , ch ro n iący p rze d pociskam i w ystrzelonym i z najbliższego przedpola.

Z eb ran e d an e archeologiczne zw iązane z u k ształto ­ w aniem te ren u p o m ięd zy osią raw elinu i jego praw ym ram ieniem znalazły p o tw ierd ze n ie w źró d łach k a rto ­ graficznych. N a p lan ach z lat 1862 i 1880 schem atycz­ nie zaznaczono spadek teren u , o d p o d staw y raw elinu w k ie ru n k u p ó łn o c n o -w sch o d n im . Stok o p ad a ł w kie­ ru n k u fosy broniącej dostęp u do w ału artyleryjskiego

o raz flankującej ją b aterii i galerii strzeleckiej. N a o d ­ cinku, gdzie stro p p o d ło ża geologicznego w ystępow ał b ezp o śred n io p o d po zio m em h u m u su w spółczesnego, znajdow ał się praw y glacis raw elinu n r 2.

P odsum ow ując w yniki nadzorów , m o ż n a stw ier­ dzić, iż p o tw ierd ziły i u zu p ełn iły d an e uzyskane ze źró d eł kartograficznych, a także w p ro w ad ziły now e n ie zn an e elem en ty zw iązane z założeniam i o b ro n ­ nym i. D alsze b a d a n ia archeologiczne fortyfikacji w p o łącz en iu ze stu d iam i kartograficznym i, m ogą dostarczyć kolejnych odkryć. Przyszłe inw estycje n a teren ie „ Iw an o g ro d u ” p o w in n y być objęte prospekcją archeologiczną. Z achow ane relikty ziem nych i m u ro ­ w anych założeń fortecznych należałoby zabezpieczyć, przeprow adzić ich renow ację, a n astęp n ie u d o stęp n ić szerszem u g ro n u zainteresow anych.

Literatura

B o g d a n o w s k i lanusz

1996 Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Bi­ skupina do Westerplatte. W arszawa-Kraków. K o n d r a c k i Jerzy

2002 Geografia regionalna Polski. Warszawa. K u r z y p K lemens

1994 Dęblin. Szkice z dziejów miejscowości i okolicy. Dęblin.

M i c h a l s k a Grażyna, M i c h a l s k i Łukasz

1995 Twierdza Dęblin (Iwanogród) [W: M iscellana ca-stellana et forificata]. Lubelszczyzna. N um er Spe­ cjalny 1. W rzesień, s. 59-71.

1997 Twierdza Dęblin „Iwanogród”. Założenia do pro­ gram u ochrony i zagospodarowania obiektu i tere­ nów po fortecznych (m aszynopis przechow yw any w W ojew ódzkim U rzędzie O chrony Zabytków w Lublinie).

lacek T kaczyk

1999 Twierdza Dęblin „Iwanogród”. Cytadela z raweli-nami i redutami. Garnizonowe obiekty przedpola. Tom 9 (m aszynopis przechow yw any w W oje­ w ódzkim U rzędzie O chrony Zabytków w Lubli­ nie).

M i t r u s E dm und

2001 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziem nym i zw iązanym i z budową kolek­

tora sanitarnego na terenie kompleksu 201 Dęblin Twierdza - zad. 4367 (m aszynopis przechow y­

w any w W ojew ódzkim U rzędzie O chrony Z a­ bytków w Lublinie).

N i e d ź w i a d e k R a f a ł , T k a c z y k Jacek

2004 Dokumentacja z nadzorów archeologicznych prze­ prowadzonych w zw iązku z budową sieci kanali­ zacji sanitarnej na terenie Wojskowych Zakładów Inżynieryjnych w obrębie rawelinu nr 2 Cytadeli Twierdzy Dęblin (stanowisko 3/5) (m aszyno­ pis przechow yw any w W ojew ódzkim Urzędzie O chrony Zabytków w Lublinie).

The Dęblin fortress - fortifications o f the second ravelin

/ s u m m a r y /

The D ęblin fortress is located at the confluence o f the W ieprz and Vistula rivers; it was erected by the Russians in the years 1838-1847, an d later expanded an d renovated until its closure in 1909. The fortress was built on th e land belonging to the vil­ lage of M odrzyce an d Dęblin, w hich h ad been used at least since the late M iddle Ages. D uring archaeological supervision w ork conducted in 2004, elem ents o f 19th century fortifications were discovered in the second ravelin: a postern, an un d erg ro u n d com m unication passage connecting the battery em placem ent

o f th e ravelin w ith the am m unition store-room . Above the brick ceiling o f the postern ran a narrow paved road th at c o n ­ nected the citadel w ith the ravelin. Along the road ran trenches an d slopes cutting into the geological substratum . They denied access to the road an d protected it against gunfire from the foreground. At the m o m en t the fortifications in ravelin 2 are n o t visible on the surface o f the ground. The only rem aining elem ent is a fragm ent o f the po stern th a t was located above the level o f the ground.

M g r la c e k T k a c z y k

„ A r c h e e " - B a d a n i a i N a d z o r y A r c h e o l o g i c z n e w L u b lin ie Ul. K r ó le w s k a 6 / 6

2 0 - 1 0 9 L u b lin