Innowacyjność w województwie małopolskim

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 730. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Anna Francik Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Andrzej Sokołowski Katedra Statystyki. Innowacyjność w województwie małopolskim 1. Wprowadzenie W artykule omówiono wyniki badań poziomu innowacyjności województwa małopolskiego na tle kraju, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wielkość organizacji. Innowacyjność jest mierzona różnymi metodami. W triadzie: badania – rozwój – wdrożenia, tworzącej proces innowacyjny w makroskali, wszystkie człony mają znaczenie dla ocen porównawczych innowacyjności. We wcześniejszych badaniach zajmowano się głównie pomiarem innowacyjności dotyczącej wdrożeń. Kontynuując te analizy, przedstawiono niektóre wyniki pogłębionych badań tego etapu procesu innowacyjnego. Poziom innowacyjności różni się w sposób istotny w organizacjach o różnych rozmiarach. Starano się więc znaleźć dodatkowe argumenty uzasadniające hipotezę istnienia zależności między wielkością przedsiębiorstw a ich skłonnością i zdolnością innowacyjną. Przedmiotem szczególnego zainteresowania był obszar małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Pozostałe etapy procesu innowacyjnego – badania i rozwój – mają również niemałe znaczenie, dlatego ich ocenę włącza się do światowych rankingów innowacyjności. Mając to na względzie, podjęto próbę ustalenia poziomu innowacyjności kraju i województwa oraz – tam, gdzie było to możliwe – innowacyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Analiza rozmiarów działalności badawczo-rozwojowej w sektorze MŚP jest utrudniona, rzadko bowiem wyodrębnia się ten sektor z ogółu instytucji prowadzących działalność B+R. Mimo to podjęto próbę zaprezentowania wyrywkowych i niepełnych badań w tym obszarze.. k_730.indb 63. 1/16/08 1:57:15 PM.

(2) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 64. Dane dotyczące sektora MŚP są ograniczone, dlatego omówiono je na tle szerszych problemów działalności badawczo-rozwojowej w województwie małopolskim i w Polsce. Przewaga małych i średnich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usprawiedliwia w pewnym stopniu charakterystyki całego województwa ze względu na to kryterium. Opracowanie wyników oparto na danych GUS i różnych raportach z badań. 2. Poziom innowacyjności a wielkość organizacji Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania działalności innowacyjnej różni się od ich zdolności innowacyjnej. Skłonność (chęci) i zdolność (możliwości) determinowane są przez wiele czynników. Jednym z nich jest wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą zatrudnienia. Przeważa pogląd, że przedsiębiorstwa duże wprowadzają innowacje częściej niż małe i średnie. Duże firmy uważane są za główne źródła pomysłów i obszary wdrożeń innowacyjnych. Potwierdzają to wyniki analiz ekonometrycznych, mających na celu ocenę wpływu różnych cech przedsiębiorstw na ich zdolność do wprowadzania innowacji. J. Mairesse i P. Mohnen, opierając się na wynikach programu CIS Unii Europejskiej i EFTA, sformułowali wniosek, że innowacyjność wzrasta wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw. Ogólną innowacyjność przedsiębiorstw określa ich zdolność oraz skłonność do absorpcji innowacji. Organizacja jest zdolna do innowacji wówczas, gdy dysponuje dostatecznymi zasobami oraz strukturą wewnętrzną umożliwiającą kreowanie pomysłów i przetwarznie ich w innowacje. Skłonność wyraża się zainteresowaniem zmianami i gotowością do ich wdrażania. Organizacja zdolna do innowacji nie musi ich wdrażać; skłonność oznacza prawdopodobieństwo podejmowania działań innowacyjnych przez organizacje zdolne do innowacji, co nie wyklucza pojawienia się skłonności bez zdolności, czyli możliwości ich wdrażania. Skłonność innowacyjną organizacji wyznacza subiektywnie pojęta gotowość do zmiany obecnej sytuacji i potrzeba wprowadzania zmian bez względu na zadowolenie z obecnego stanu rzeczy. Tak rozumiana skłonność jest cechą firm małych i średnich. Ich potencjał przedsiębiorczy i chęć konkurowania stanowią silniejszą motywację – w porównaniu z firmami większymi – do podejmowania działalności innowacyjnej. Statystyczne badania polskie lat 90. dowodzą, że zdolność do wprowadzania innowacji zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości przedsiębiorstw. Duże firmy dysponują zwykle większymi zasobami, łatwiej im więc ponieść tzw. koszty nieodwracalne, czyli koszty wejścia na rynek. Mogą też proSpecial Issue on New Science and Technology Indicators, STI Review, OECD, Paryż 2001, nr 27. . k_730.indb 64. 1/16/08 1:57:15 PM.

(3) Innowacyjność w województwie małopolskim. 65. wadzić badania i rozwój, a czynniki otoczenia wywierają na nie wolniejszy wpływ niż na firmy małe. B. Dobiegała-Korona w konkluzji swoich badań stwierdziła, że im mniejsze jest przedsiębiorstwo, tym mniejsza innowacyjność. Pojawiają się też opinie odmienne, oparte na badaniach, których wyniki nie potwierdzają tezy o przewadze dużych firm. Na przykład najwyższą innowacyjność zaobserwowano w przedsiębiorstwach sektora prywatnego o średniej skali, a E. Stawasz udowodnił wyższą innowacyjność małych firm . Argumentów na znaczenie innowacji w niewielkich organizacjach dostarczają sukcesy firm opisanych przez H. Simona. Jego zdaniem innowacyjność jest centralną kategorią w przypadku niedużych firm odnoszących stałe sukcesy. W swej kreatywności różnią się od wielkich korporacji wyważonym nastawieniem zarówno na rynek, jak i na technologie. Z dotychczasowych badań wynika, że przedsiębiorstwa zatrudniające poniżej 1 tys. pracowników wprowadziły 4 razy więcej ważnych innowacji niż firmy średnie (od 1 tys. do 10 tys. osób). Inne badania dowodzą, że przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 10 tys. pracowników zrealizowały znacznie więcej innowacji niż firmy mniejsze i większe. Jak widać, wielkość firm jest w tych badaniach różnie rozumiana. Dyskusja na temat wpływu wielkości organizacji na innowacyjność trwa nadal. Stanowcze twierdzenie J.K. Galbraitha, że „łaskawa opatrzność” spowodowała powstanie nowoczesnego przemysłu złożonego z niewielu wielkich firm, znakomicie przygotowanych do wprowadzania zmian, nie znajduje w praktyce bezdyskusyjnego potwierdzenia. Istnieje zapewne jakaś wielkość przedsiębiorstwa, która optymalizuje warunki podejmowania działalności innowacyjnej, jednakże wiel T. Dean, R. Brown, C. Bamford, Differences in Large nad Small Firm Responses to Environmental Context: Strategic Implications from Corporative Analysis of Business Formations, „Strategic Management Journal” 1998, vol. 19, s. 709–728.. B. Dobiegała-Korona, Innowacje jako czynnik kreujący wartość firmy, niepublikowany raport nt. innowacyjności przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2000. Rozluźnić gorset akumulacji, rozmowa z J. Kotowicz-Jawor, „Nowe Życie Gospodarcze” 1998, nr 23.. E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999. Autor dokonał przeglądu stanowisk na temat cech firm o różnej skali z punktu widzenia innowacyjności. Wyższa innowacyjność dotyczyła niektórych branż i grup firm zaawansowanych technologicznie. . H. Simon, Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.. Por. B. Ileczko, Niektóre elementy współczesnej wiedzy o innowacjach na tle piśmiennictwa zachodniego, PWN, Warszawa–Łódź 1982, s. 21. . J.K. Galbraith, American Capitalism: The Concept of Countervailing Power, Boston 1952, s. 861. . k_730.indb 65. 1/16/08 1:57:15 PM.

(4) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 66. kość ta różni się zależnie od branży, okresu rozwoju firmy itp. Przedsiębiorstwa działające w zaawansowanych technologicznie branżach są bardziej innowacyjne, niż przedsiębiorstwa należące do tradycyjnych branż tzw. niskiej techniki. Tezę tę potwierdza wiele badań. W krajach Unii Europejskiej i EFTA, uczestniczących w programie CIS10, największy udział przedsiębiorstw innowacyjnych, wynoszący średnio 70% (od 46% w Belgii do 93% w Danii), miała branża produkcji koksu i wyrobów chemicznych (coke and chemicals). Podobnie w Polsce działy produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej oraz produkcji wyrobów chemicznych były najbardziej innowacyjnymi dziedzinami przemysłu11. W dziedzinie produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej odnotowano najwyższy odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje techniczne, będące nowością w skali światowej (ok. 13% ogólnej liczby jednostek liczących powyżej 49 pracujących). Wzrostowi firmy nie zawsze towarzyszy wyższy poziom nakładów na badania i rozwój. Zdaniem wielu autorów wielkość organizacji może być tylko korelatem warunków społecznych i psychologicznych, zdolnych do wywołania zmian w zachowaniu. L.W. Porter i E.E. Lawler12 stwierdzili, że na zachowania pracowników nie ma wpływu wielkość całej organizacji, ale istotne są jej części, stanowiące odrębne całości (brygady, wydziały, zespoły zadaniowe itp.). W swych badaniach udowodnili, że małe części organizacji są ważniejsze od dużych we wszystkich aspektach. Wzrost organizacji ma niewielki wpływ na postawy i zachowania dopóty, dopóki uda się utrzymywać niewielkie rozmiary grup pracowniczych13. Jak widać, małe organizacje mają pewną przewagę nad dużymi, wykazują bowiem większą aktywność w podejmowaniu ryzyka i zmian14. Jednak duża organizacja przynosi korzyści w postaci zmniejszenia pozycji przetargowej i niepew D. Smallbone, Innovation, SME and Regional Development, referat na VIII konferencję nt. Rola ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w rozwoju regionalnym i promocji małych i średnich przedsiębiorstw, SOOIPP, Kiekrz 1997.. 10 F. Foyn, Community Innovation Survey 1997/1998, Statistics in focus, Eurostat 1999, theme 9–2/1999.. 11 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS, Warszawa 2002, s. 36.. L.W. Porter, E.G. Lawler, Właściwości struktur organizacyjnych a postawy wobec pracy i zachowania w pracy [w:] Zachowania człowieka w organizacji, t. 2, red. W.E. Scott i L.L. Cummings, PWN, Warszawa 1983, s. 409. 12. 13. L.W. Porter, Where is the Organization Man? „Harvard Business Review” 1963, nr 41, s. 61.. Zdaniem E. Stawasza od lat 70. stało się bezsporne, że właśnie małe, przedsiębiorcze firmy wykazują największą aktywność innowacyjną. Zob. E. Stawasz, op. cit., s. 5. 14. k_730.indb 66. 1/16/08 1:57:16 PM.

(5) Innowacyjność w województwie małopolskim. 67. ności działania, co jest szczególnie ważne dla procesów innowacyjnych. Obniża jednak poziom satysfakcji z pracy, a to z pewnością nie pomaga wdrażanym innowacjom. Pojawia się też opinia, że wielkość jest czynnikiem drugorzędnym lub pośrednio wpływającym na zachowania innowacyjne. Drugorzędnym, ponieważ może np. utrudniać obieg informacji i komunikację interpersonalną, a nieistotnym, gdyż zdaniem niektórych badaczy większy wpływ na zachowania ma przynależność do grupy niż sama wielkość organizacji. Poza dyskusją pozostaje rosnąca rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju gospodarczym. Zdaniem wielu badaczy małe przedsiębiorstwa najefektywniej wykorzystują wiedzę naukową i środki finansowe15. Dzięki wykorzystaniu atutu wielkości, wiążącej się z adaptacyjnością, elastycznością, bliskością rynku i szybkością działania, mogą one wchłaniać i tworzyć innowacje w szybszym tempie niż mniej ruchliwe duże przedsiębiorstwa. Małe firmy powstają w otoczeniu wielkich firm; wykorzystując ich możliwości, zajmują się tą produkcją (często bardzo nowoczesną), której nie mogą i nie powinny realizować duże organizacje ze względu na skalę. Małe firmy mogą nie tylko wkraczać w nisze technologiczne czy sfery produkcji nieopłacalnej, lecz także korzystać z „przeoczeń” dużych firm, ukierunkowanych na problemy strategiczne. W dziedzinie badań, zwłaszcza podstawowych, skierowanych na nowe produkty i technologie, odgrywają one niewielką rolę w porównaniu z dużymi. Wykazują zaś nad nimi wyraźną przewagę w dziedzinach, w których występują innowacje ukierunkowane na potrzeby rynku. Bliskość rynku i kontakt z klientem sprawiają, że reakcja innowacyjna na potrzeby rynku jest szybka, a innowacje mają charakter głównie popytowy. Oznacza to, że w małych przedsiębiorstwach przeważają innowacje, których źródłem są kontakty z klientem, „ukryta” (cicha) wiedza pracowników oraz ludzie spoza organizacji mający z nią kontakty nieformalne. Potencjalny konflikt między tymi poglądami ma głębokie uwarunkowania kulturowe. Rozbieżność pomiędzy kulturą funkcjonalną a kulturą klienta jest wyraźnie widoczna w dużych firmach, w których pracownicy zainteresowani są głównie sprawami profesjonalnymi. W małych organizacjach relacje zwrotne z klientami są natomiast łatwiejsze i częstsze, łatwiej zatem połączyć w nich nastawienia funkcjonalno-rynkowe. Ich sukces opiera się na kompetencjach technologicznych, innowacyjności i – zdaniem H. Simona – nie zależy od szczęścia czy sprzyjających okoliczności. Autor uznaje „odrobienie lekcji z innowacyjności” za podstawowy warunek stania się liderem na jakimś rynku16.. 15 K. Poznański, Intensywność badań w przemyśle, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1979, nr 4, s. 457–560. 16. k_730.indb 67. H. Simon, op. cit., s. 121.. 1/16/08 1:57:16 PM.

(6) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 68. Rozważania na temat zależności innowacyjności od rozmiarów organizacji można podsumować wnioskiem: małe organizacje mają potencjalne zdolności do podejmowania aktywności innowacyjnej, które można doskonalić. Nie wystarczą one jednak do sukcesu innowacyjnego, musi im bowiem towarzyszyć w równym stopniu silna skłonność do zmian. 3. Ocena innowacyjności małych firm w Polsce w świetle niektórych badań Opinia o większej innowacyjności dużych przedsiębiorstw w Polsce, wynikająca z badań statystycznych w latach 1989–2000, może prowadzić do niesłusznego wniosku, że mniejsze organizacje nie mają takiego znaczenia, jakie przypisuje się im w gospodarce. Istnienie i powstawanie (start-up firms) małych przedsiębiorstw jest warunkiem koniecznym przemian ustrojowych w Polsce. Zapewniają one zrównoważony rozwój, przyspieszają procesy zmian strukturalnych, dają miejsca pracy i, z czasem, stają się – przynajmniej niektóre z nich – większe, a więc potencjalnie bardziej innowacyjne. Firmy rozpoczynające działalność są ważnym źródłem innowacji, które nie zawsze bywają rejestrowane. Na początku działalności rozwój firmy dokonuje się w wyniku realizacji pomysłów dotyczących wszystkich dziedzin funkcjonowania. Ponadto mniejsze firmy podejmują niekiedy aktywność w obszarach, w których popyt jest niepewny, ryzyko wysokie, a procedury funkcjonowania i zastosowane technologie niesprawdzone. Z dotychczasowych badań wynika, że w sektorze MŚP w miarę wzrostu wielkości firmy rośnie jej innowacyjność. Istnienie tej zależności próbowano potwierdzić w sondażu przeprowadzonym na obszarze Małopolski17. Badaniom poddano 64 firmy, w tym 55 należało do sektora prywatnego, a 9 do publicznego. Poziom innowacyjności określano na podstawie liczby wdrażanych zmian z zakresu techniki, organizacji, zarządzania personelem, zdobywania nowych rynków zbytu i współpracy z nauką. W grupie przedsiębiorstw zatrudniających do 5 osób znalazły się tylko 4 firmy prywatne. W jednej z nich odnotowano najwyższą innowacyjność, w jednej – dużą, imitowaną, w dwóch – opartą na pomysłach pracowników. Mała liczebność nie upoważnia do żadnych konkluzji. Firm zatrudniających 5–50 pracowników było 41, w tym 36 prywatnych. Najwyższą inowacyjnością wykazywała się 1/3 firm prywatnych i 2 publiczne, 8 organizacji miało wysoką innowacyjność imitowaną, z tego tylko 1 należała do sektora publicznego. Połowa firm (16) opierała swoją inno-. A. Francik, Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, Kraków 2002, nr 158. 17. k_730.indb 68. 1/16/08 1:57:17 PM.

(7) Innowacyjność w województwie małopolskim. 69. wacyjność na pomysłach pracowników, w tym 2 reprezentowały sektor publiczny. Brak innowacyjności wykazały 3 firmy prywatne. Przedstawione dane upoważniają do ostrożnego potwierdzenia hipotezy o wzroście skłonności do zmian w miarę powiększania się organizacji. Dane te skłaniają też do rozszerzania obszaru badań i poszukiwania innych czynników wpływających na zachowania organizacji. Mniejsza innowacyjność niewielkich firm wiąże się z małymi możliwościami posiadania zaplecza badawczo-rozwojowego. Zrozumiałe, że małe przedsiębiorstwa nie mają takich warunków (kwalifikacje, finanse, zaplecze technologiczne) jak duże do prowadzenia własnych badań. W 1997 r. własne zaplecze badawczo-rozwojowe w Polsce miało 10,7% wszystkich firm, z czego większość należała do sektora publicznego18. Udział firm z zapleczem badawczo-rozwojowym w grupie małych przedsiębiorstw kształtował się na poziomie 2,3%, przy czym większość z nich należała do sektora prywatnego. Wśród średniej wielkości przedsiębiorstw bazę B+R posiadało 7,5% firm. Były to głównie firmy sektora publicznego. W dużych przedsiębiorstwach udział ten wynosił 30%, a w bardzo dużych (powyżej 1000 pracowników) osiągnął 53,3%. W latach 1998–2000 działalność B+R w grupie przedsiębiorstw zatrudniających 10–49 osób prowadziło ok. 3,4% firm, w tym blisko ¾ (71%) stanowiły podmioty czyniące to w sposób okazjonalny. Współpracę w zakresie działalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami podejmowało 7,2% firm, 1,9% z jednostkami PAN, 11,3% z branżowymi jednostkami B+R, 7,9% ze szkołami wyższymi, a 3,4% z instytucjami zagranicznymi. W 2001 r. Ipsos-Demoskop przeprowadził badania innowacyjności losowo wybranych przedsiębiorstw w Polsce19. Objęto nimi 347 firm zatrudniających do 5 osób oraz 483 firmy powyżej 5 pracowników (tabela 1). Innowacyjność została dla potrzeb badania zdefiniowana jako zdolność istniejąca w danej firmie do tworzenia nowych produktów. Przejawem tej zdolności – otwartości na wprowadzanie innowacji było: – wykorzystywanie planowania strategicznego, – tworzenie specjalnego budżetu na cele badawczo-rozwojowe, – współpraca z ośrodkiem naukowym, instytutem badawczym lub uczelnią.. 18 Zob. G. Niedbalska, Polish Innovation Surveys: Current Status and Analysis of Results [w:] Innovation and Structural Change in Post-Socialist Countries: A Quantitative Approach, Kluwer Academic Publ., Dordrecht 1999, s. 261–289.. Wskaźniki innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, materiały niepublikowane, Ipsos-Demoskop, Warszawa 2001. 19. k_730.indb 69. 1/16/08 1:57:17 PM.

(8) k_730.indb 70. %. 8 3. 22. liczba. 28 10. 106. 15. 6. 21. 72. 5. %. 17. liczba. Firmy korzystające z patentów, licencji, know-how. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki innowacyjności…. Firmy zatrudniające do 5 osób: Polska (345 firm) Województwo małopolskie (35 firm) Firmy zatrudniające powyżej 5 osób: Polska (483 firmy). Wyszczególnienie. Firmy wykorzystujące planowanie strategiczne. 48. 10. 10. liczba. 10. 3. 3. %. Własne patenty, licencje, know-how. Tabela 1. Ocena niektórych mierników innowacji w małych i średnich firmach. 63. 13. 3. 5. 17 10. %. liczba. Środki na prace B+R. 0. 20. 96. 6. %. 0. 21. liczba. Współpraca z innymi jednostkami. 70. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 1/16/08 1:57:18 PM.

(9) Innowacyjność w województwie małopolskim. 71. Bezpośrednim wskaźnikiem innowacyjności zastosowanym w badaniu była liczba zgłaszanych patentów. Uznano, że kultura innowacyjności staje się warunkiem koniecznym pojawienia się innowacji, a wprowadzenie konkretnej innowacji jest efektem tej kultury. Założono, że mogą istnieć przedsiębiorstwa o dużym potencjale innowacyjnym, które jednak nie wprowadzają innowacji. Ponieważ wyniki badań rzadko dotyczą najmniejszych firm, liczących do 5 zatrudnionych, warto przedstawić je w sposób pełny (tabela 1). W badaniach najmniejszych firm przeważały zakłady osób fizycznych (208 z 347 badanych), zajmujące się handlem (112 firm) i usługami (80 firm), osiągające obroty powyżej 100 tys. zł (104 firmy). 151 przedsiębiorstw miało swoje siedziby w niewielkich miastach (do 20 tys. mieszkańców). Spośród wszystkich badanych firm tylko 31 prowadziło określoną formę wymiany z zagranicą, a w 3 z nich odnotowano udział kapitału zagranicznego. Firmy zatrudniające powyżej 5 osób reprezentowane były przede wszystkim przez organizacje średniej wielkości (48 z 74 badanych), prowadzące wszystkie rodzaje działalności ujmowanej w EKD. Najwięcej firm prowadziło działalność usługową (22) i przemysłową (17). Były wśród nich spółki prawa handlowego (27), zakłady osób fizycznych (14) i przedsiębiorstwa państwowe (13). Prawie połowa podejmowała wymianę z zagranicą, a tylko w 5 zarejestrowano obecność kapitału zagranicznego. Firmy miały swoje siedziby (proporcjonalnie) w miastach wszystkich kategorii wielkości. W badanych firmach planowanie długookresowe, dotyczące okresu powyżej 5 lat, podejmowały przede wszystkim firmy duże (powyżej 250 zatrudnionych). Odsetek firm tej grupy wynosił prawie 40%, przy poniżej 20% w firmach mniejszych. W najmniejszych przedsiębiorstwach (do 5 zatrudnionych) tylko 28 badanych firm (8%) wykorzystywało planowanie strategiczne (tabela 2). Oznacza to, że 92% badanych firm nie planowało przedsięwzięć na dłuższe okresy. Interesujące było również to, że 307 firm nie prowadziło żadnej wymiany handlowej z zagranicą, natomiast w grupie przewidującej długookresowe funkcjonowanie 36% firm importowało i (lub) eksportowało swoje produkty. Były to głównie firmy należące do przemysłu. Spośród 31 organizacji podejmujących wymianę z zagranicą, najwięcej prowadzących planowanie strategiczne zajmowało się równocześnie eksportem i importem (36%). Firmy planujące swoją przyszłość ulokowane były w różnych branżach, z przewagą przemysłu i najmniejszą reprezentacją w budownictwie (5%). Ich formy prawne to – w kolejności według liczebności – spółdzielnie, zakłady osób fizycznych i inne (po ok. 10%). Biorąc pod uwagę obroty, większość z nich mieściła się w średniej kategorii najmniejszych przedsiębiorstw (30–100 tys. zł).. k_730.indb 71. 1/16/08 1:57:18 PM.

(10) k_730.indb 72. Ogółem Rodzaj dzialalności: – przemysł – budownictwo – handel – usługi – rolnictwo – firma wielobranżowa – inna działalność Forma prawna: – spółka prawa handlowego – spółka cywilna – zakład (osoby fizyczne) – spółdzielnia – inne Obrót (w zł): – poniżej 30 000 – 30 001–100 000 – powyżej 100 000 – odmowa odpowiedzi. Wyszczrgólnienie. 5 1 8 6 3 2 3. 1 5 19 1 2 4 6 8 9. 27. 80. 208. 10 20. 46 37 104 158. 9 16 8 6. 10 10. 9. 6. 4. 14 5 7 8 7 9 10. 2 1 6 8. 0 1. 8. 4. 3. 2 0 1 7 5 1 1. 4 3 6 5. 0 5. 4. 5. 11. 6 0 1 9 11 5 3. % 5. liczba 17. liczba 29. % 8. Firmy korzystające z patentów, licencji i know-how. Planowanie strategiczne wzrostu. 36 22 112 80 43 22 30. 347. Liczba badanych przedsiębiorstw. 1 2 2 5. 0 0. 2. 4. 3. 2 1 3 1 1 2 0. liczba 10. 2 5 2 3. 0 0. 1. 5. 1. 6 5 3 1 2 9 0. % 3. Własne patenty, licencje, know-how. Tabela 2. Charakterystyka innowacyjności firm liczących do 5 zatrudnionych w 2001 r.. 1 2 7 6. 0 0. 10. 4. 3. 6 2 0 0 5 3 1. 2 5 7 4. 0 0. 5. 5. 11. 17 9 0 0 11 14 3. Firmy przeznaczające środki własne na B+R liczba % 17 5. 3 3 7 6. 0 5. 12. 2. 2. 3 0 1 1 12 1 4. 7 8 7 6. 0 25. 6. 3. 8. 9 0 1 1 27 5 13. Współpraca z ośrodkami naukowymi, instytutami badawczymi, uczelniami liczba % 21 6. 72. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 1/16/08 1:57:19 PM.

(11) k_730.indb 73. 9 12 7 1 1 4 21. 1 3 1. 151. 118 76. 11 9 11 307. 3. 39 35. 0. 0 2 2. 33 8 3. 5 6. 0 11 0 5. 0 1 0 15. 9 11 36 7. 6 9. 2. 7 7. 3. 10 9. 6. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki innowacyjności…. Wielkość miasta z siedzibą małej firmy: – poniżej 200 000 mieszkańców – 20 000–200 000 – powyżej 200 000 Wymiana z zagranicą: – eksport – import – eksport i import – brak współpracy Obecność kapitału zagranicznego: – tak Województwo: – mazowieckie – małopolskie 0 1. 1. 2 0 3 6. 5 2. 3. 0 3. 33. 18 0 27 2. 4 3. 2. 3 1. 1. 2 2 4 9. 4 7. 8. 8 3. 33. 18 22 36 3. 3 9. 5. 3 0. 0. 8 0. 0. 18 22 27 5. 3 13. 4 10 2 2 3 15. 5. 8. Innowacyjność w województwie małopolskim 73. 1/16/08 1:57:20 PM.

(12) k_730.indb 74. Ogółem Rodzaj działalności: – przemysł – budownictwo – rolnictwo – firma wielobranżowa – inna działalność Forma prawna: – spółka prawa handlowego – spółka cywilna – zakład (osoby fizyczne) Obrót (w zł): – poniżej 30 000 – 30 001–100 000 – powyżej 100 000 – odmowa odpowiedzi Wielkość miasta z siedzibą średniej firmy: – poniżej 200 000 mieszkańców – 20 001–200 000 – powyżej 200 000. Wyszczególnienie. 86 100 33. 8 1 2 5 3. 6 0 2. 10 1 2 7 6. 7 3 6. 0 0 1 1. 100 100 71 50. 0 1. 1. 1. 80. 0. 75. 3. 4. 1. 1 0 1 0 0. 0 17. 14. 0 1. 0. 0 0 1 0. 0. 10 0 0 14 17. 0. 1. 1 0 0 0 0. 0. 50. 17 0 20 0 0. 0 17. 0. 0 0 14 0. 0. 0. 50. 17 0 0 0 0. 50 001–100 000 liczba % 1 6. Wysokość nakładów (w zł). 20 001–50 000 liczba % 2 13. 0. 0. 2. 67 100 60 50 100. 4 2 3 1 0. 5 2 5 2 1. Liczba badanych przedsiędo 20 tys. biorstw liczba % 16 11 69. 0 1. 0. 0 0 0 1. 0. 1. 0. 0 0 0 1 0. 0 17. 0. 0 0 0 17. 0. 25. 0. 0 0 0 50 0. 100 001–500 000 liczba % 1 6. Tabela 3. Środki przeznaczone na prace badawczo-rozwojowe w 2001 r. w małych firmach (do 5 pracowników). 0 1. 0. 0 0 0 1. 1. 0. 0. 0 0 1 0 0. liczba 1. 0 17. 0. 0 0 0 17. 10. 0. 0. 0 0 20 0 0. % 6. Odmowa odpowiedzi. 74. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 1/16/08 1:57:21 PM.

(13) k_730.indb 75. – eksport. 2. 2 1. 2. 11. 8. 2. 0. 1. 1. 16. 9. 4. 1. 100. 100. 69. 89. 50. 0. 50. 0. 0. 2. 1. 0. 1 0. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki innowacyjności…. – małopolskie. – mazowieckie. Województwo:. – nie. Obecność kapitału zaganicznego:. – brak wymiany. – eksport i import. – import. Wymiana z zagranicą:. 0. 0. 13. 11. 0. 0. 50. 0. 0. 1. 0. 1. 0. 0. 0. 0. 6. 0. 25. 0. 0. 0 0. 1. 0. 1. 0. 0. 0 0. 6. 0. 25. 0. 0. 0 0. 1. 0. 0. 0. 0. 0 0. 6. 0. 0. 0 100. Innowacyjność w województwie małopolskim 75. 1/16/08 1:57:21 PM.

(14) 76. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. Kolejnym miernikiem innowacyjności poddanym analizie była liczba wykorzystanych patentów, licencji i know-how. W firmach najmniejszych tylko 5% badanych (17 firm) korzystało z gotowych rozwiązań. Ich struktura według rodzaju działalności budzi zdziwienie, ponieważ najczęściej po tego rodzaju innowacje sięgały firmy funkcjonujące w rolnictwie (11%) i usługach (9%) oraz nie dysponujące kapitałem zagranicznym. W tej grupie przedsiębiorstw najwięcej firm było spółkami prawa handlowego, osiągającymi obroty powyżej 100 tys. zł i zlokalizowanymi w największych aglomeracjach. Ich wymiana z zagranicą dotyczyła tylko importu. W firmach średnich i dużych z patentów i licencji korzystało 15% badanych organizacji. Znaczący odsetek podejmujących trud wdrożeń patentowych i licencyjnych stanowiły firmy o obrocie powyżej 5 mln zł, mające swoje siedziby w dużych miastach (21%), z obecnością kapitału zagranicznego (32%). Korzystanie z patentów i licencji jest wskaźnikiem otwartości na innowa cyjność. Można było zatem oczekiwać, że firmy korzystające z patentów kreują własne rozwiązania i prowadzą prace badawczo-rozwojowe. 3% badanych mikroprzedsiębiorstw (10 firm) podejmowało własne próby poszukiwania nowych rozwiązań. Były to firmy wielobranżowe i przemysłowe, które – wraz z rolniczymi – należały do większości firm przeznaczających środki własne na badania i rozwój. Przeważały wśród nich spółki prawa handlowego, o obrotach sięgających do 100 tys. zł. Firmy opracowujące własne projekty prowadziły w większości eksport i import oraz miały udziały kapitału zagranicznego. Wśród firm średnich i dużych średnio 10% posiadało własne patenty bądź sprzedawało opracowane przez siebie licencje lub know-how. Większość z nich należała do grupy największych (powyżej 250 osób) i o obrotach powyżej 1 mln zł. Działały one w miastach o największej liczbie mieszkańców, prowadziły wymianę z zagranicą i dysponowały kapitałem zagranicznym. W wielu ocenach innowacyjności (m.in. w badaniach GUS oraz cytowanych wcześniej za G. Niedbalską) dowiedziono, że współpraca z innymi przedsiębiorstwami, ośrodkami naukowo-badawczymi i uczelniami sprzyja zdolności i skłonności innowacyjnej. Z badanych 347 najmniejszych firm tylko 21 prowadziło taką współpracę (6% firm). Były to głównie firmy z obszaru rolnictwa (27%), przemysłu i innej, niesprecyzowanej działalności, osiągające obroty wszystkich wymienionych poziomów. Najwięcej przedsiębiorstw tej grupy funkcjonowało w dużych aglomeracjach i prowadziło wszystkie formy współpracy z zagranicą, nie mając udziałów kapitału zagranicznego. Znacznie więcej firm podejmowało współpracę w grupie średnich i dużych organizacji. 20% tych przedsiębiorstw nawiązało stałe kontakty z ośrodkiem naukowym, instytutem badawczym bądź uczelnią. Współpraca ta dotyczyła najczęściej modernizacji i opracowania nowych technologii (21%), badania jakości produktu oraz konsultacji i doradztwa.. k_730.indb 76. 1/16/08 1:57:22 PM.

(15) Innowacyjność w województwie małopolskim. 77. Własne badania i rozwój prowadziło 16 firm mikro (5%), reprezentujących głównie spółki prawa handlowego, przemysłu i rolnictwa, osiągające obroty powyżej 100 tys. zł i zlokalizowane w dużych miastach (tabela 3). Większość firm, mających własną bazę badawczo-rozwojową, wskazywała najniższy przedział przeznaczanego na ten cel kapitału (do 20 tys. zł rocznie). Większe nakłady ponosiły tylko firmy przemysłowe. Wysokość tych nakładów nie była zależna od obrotów. Firmy przeznaczające środki na B+R osiągały obroty ujęte w pierwszej i drugiej kategorii (do 100 tys. zł rocznie) i nie były związane z kapitałem zagranicznym. Prace badawczo-rozwojowe w większych firmach prowadziło średnio 13% badanych jednostek zlokalizowanych we wszystkich kategoriach wielkości miast. Większość z nich działała w branży przemysłowej i rolniczej, najmniej w handlu i usługach. Środki na prace B+R przeznaczały głównie przedsiębiorstwa państwowe i spółki prawa handlowego, o obrotach powyżej 5 mln zł, prowadzące wymianę z zagranicą. Podobnie jak w firmach mikro, wysokość środków wynosiła najczęściej do 20 tys. zł, przy czym istniała spora grupa przedsiębiorstw (17%), która wydawała na cele B+R ponad 1 mln zł rocznie. Przedstawione wyniki badań pokazują, że stopień innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, mierzony różnymi wskaźnikami, pozostaje na niskim poziomie. Jest on jednak w każdym przypadku zależny od wielkości firmy. 4. Sfera badawczo-rozwojowa jako podstawa oceny innowacyjności kraju Jednym z bardzo ważnych wskaźników oceny poziomu innowacyjności jest wielkość nakładów na działalność innowacyjną, czyli wszelkich wydatków bieżących i inwestycyjnych, poniesionych w roku sprawozdawczym na wszystkie prace zakończone sukcesem (tzn. wdrożeniem innowacji) i nie zakończone (kontynuowane i przerwane). Jest to tzw. budżet innowacji20. Obejmują one: – prace badawcze i rozwojowe (B+R) związane z opracowaniem nowych i ulepszonych produktów i procesów, wykonane przez własne zaplecze rozwojowe lub nabyte od innych jednostek, – zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw (licencji, praw patentowych, ujawnień know-how itp.), – oprogramowanie (koszty zakupu, opracowania i adaptacji), – zakup i montaż maszyn i urządzeń oraz budowę i rozbudowę budynków służących wdrażaniu innowacji, – szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną, Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Tchnological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat 1997. 20. k_730.indb 77. 1/16/08 1:57:22 PM.

(16) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 78. – marketing dotyczący nowych i ulepszonych produktów, – pozostałe przygotowania do wprowadzenia innowacji technologicznych (procedury, normy, dokumentacja, teksty końcowe). Udział prac B+R w ogólnych nakładach na innowacje wyniósł w 2000 r. 12,7% (w 1999 r. 18,6%). W krajach zachodnioeuropejskich najważniejszym czynnikiem działalności innowacyjnej jest własna baza badawczo-rozwojowa. W ramach szeroko pojętej działalności innowacyjnej mieści się węższe pojęcie działalności badawczo-rozwojowej (B+R), rozumianej jako systematycznie prowadzone prace twórcze, podjęte w celu zwiększenia zasobu wiedzy, jak również znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy. Obejmuje ona badania podstawowe i stosowane oraz prace rozwojowe21. Miernikiem charakteryzującym skalę prowadzonej działalności badawczo-rozwojowej jest odniesienie nakładów na tę działalność do wielkości produktu krajowego brutto (PKB). Głównymi podmiotami finansującymi działalność B+R są przedsiębiorstwa i budżet państwa, z niewielkim udziałem zagranicy. W tabeli 4 wskazano miejsce Polski w świecie i scharakteryzowano strukturę tych nakładów. Z danych zawartych w tej tabeli widać, że Polska znajduje się na jednej z ostatnich pozycji w rankingu nakładów na B+R. Gorszy wskaźnik miała w 1995 r. Portugalia, która jednak zwiększyła nakłady w 2000 r. do 0,76% PKB, co spowodowało przesunięcie Polski na ostatnie miejsce w analizowanych krajach. Skorelowane z relacjami krajowymi nakłady na 1 mieszkańca dowodzą zlej sytuacji naszego kraju. Wskaźnik ten jest prawie trzykrotnie większy w Czechach, ok. 13 razy większy w Finlandii, prawie 10 razy większy w Niemczech, średnio 7 razy większy w Unii Europejskiej i prawie 8 razy – w krajach OECD. Inna też jest struktura nakładów w Polsce. W większości krajów, oprócz Portugalii, Węgier i Rosji, badania i rozwój finansowane są głównie przez przedsiębiorstwa. W Polsce cały ciężar wspomagania badań i rozwoju spoczywa na budżecie państwa. Podmioty gospodarcze zajmujące się działalnością B+R zaliczane są do sektorów: przedsiębiorstw, instytucji rządowych i samorządowych oraz sektora prywatnych instytucji niedochodowych. Według klasyfikacji SRN sektor przedsiębiorstw obejmuje22: – jednostki instytucjonalne prowadzące prace B+R, zaliczone w PKD do działu 73, nie będące jednostkami budżetowymi, a więc placówki PAN, jednostki badawczo-rozwojowe wraz z zakładami doświadczalnymi, – przedsiębiorstwa, – prywatne szkoły wyższe. 21 Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, G. Niedbalska, I. Kudrycka, J. Isajew, B. Rejn, GUS, Warszawa 1999, z uwzględnieniem późniejszych aktów normatywnych. 22. k_730.indb 78. L. Zienkowski, System rachunków narodowych (SRN), t. 1, GUS, Warszawa 1996.. 1/16/08 1:57:22 PM.

(17) k_730.indb 79. 0,69 1,01 1,29 2,31 0,81 1,34 1,74 2,26 0,57 2,51 2,73 0,73 1,00 1,81 2,11 0,79. 1995 0,70 1,35 3,31 2,15 0,90 – 1,94 2,46 0,76 2,76 – 0,82 1,03 1,86 2,21 1,09. 2000 47,2 125,2 431,4 467,3 123,4 243,6 396,0 483,1 78,1 745,1 688,3 66,5 201,1 351,0 409,2 –. 1995 64,3 192,8 807,4 499,6 174,2 – – 613,2 127,2 – – 77,1 239,9 418,2 502,0 –. 2000. Nakłady na 1 mieszkańca (w USD (PPP)). Nakłady krajowe na działalność B+R w odsetkach w latach 1999 i 2000 w tym finansowane przez: Ogółem przedsiębudżet zagranicę biorstwa 100,0 32,6 63,4 1,8 100,0 51,2 44,5 3,1 100,0 66,9 29,2 3,0 100,0 54,1 36,9 7,0 100,0 48,9 40,8 5,6 100,0 69,2 22,2 6,7 100,0 42,6 31,8 15,8 100,0 65,7 32,0 2,1 100,0 21,3 69,7 5,3 100,0 68,2 27,3 – 100,0 67,5 26,9 3,1 100,0 37,8 49,5 10,6 51,3 5,1 100,0 44,0 100,0 56,0 34,5 – 100,0 63,1 29,6 – 100,0 32,9 54,8 12,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Main Science and Technology Indicators, OECD 2001, nr 2 oraz B. Rejn, Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) – nakłady, efekty, Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych, GUS i PAN, Warszawa 2002, z. 281.. Polska Czechy Finlandia Francja Hiszpania Irlandia Kanada Niemcy Portugalia Stany Zjednoczone Szwajcaria Węgry Włochy Unia Europejska OECD Rosja. Kraj. Relacje do PKB (w %). Tabela 4. Nakłady na działalność B+R w wybranych krajach w latach 1995 i 2000. Innowacyjność w województwie małopolskim 79. 1/16/08 1:57:23 PM.

(18) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 80. Według klasyfikacji OECD jednostki prowadzące działalność badawczo-rozwojową ujęte są w 3 następujące grupy23: – jednostki badawczo-rozwojowe pracujące na rzecz sektora przedsiębiorstw i w znacznym stopniu finansowane przez przedsiębiorstwa, – przedsiębiorstwa produkcyjne prowadzące działalność B+R, – inne jednostki instytucjonalne, prowadzące prace B+R na rzecz tego sektora, zajmujące się problematyką naukowo-techniczną i produkcyjno-doświadczalną. Z podziału tego sektora na jednostki o różnej wielkości według liczby zatrudnionych można wysnuć wnioski o skłonności do innowacji wśród mniejszych i średnich jednostek. Badając sektor MŚP, ograniczamy go zwykle do przedsiębiorstw. Rozszerzając te analizy na pozostałe jednostki zajmujące się działalnością B+R, uzyskujemy pełniejszy obraz wpływu rozmiarów organizacji na innowacyjność. Zatrudnienie w poszczególnych grupach jednostek B+R przedstawiono w tabeli 5 (według klasyfikacji OECD). Wielkość zatrudnienia jest pośrednią miarą zróżnicowania potencjału badawczego. Działalność B+R prowadzi łącznie 860 jednostek, z tego 240 to jednostki badawczo-rozwojowe. W sektorze przedsiębiorstw istnieje 151 jednostek badawczo-rozwojowych i 388 w przedsiębiorstwach. Prawie jednakowa liczba jednostek tego typu funkcjonuje w sektorze prywatnym i państwowym. Z ogółu 860 jednostek 533 (62%) przypada na przedsiębiorstwa małe, liczące do 5 zatrudnionych. W sektorze przedsiębiorstw same przedsiębiorstwa stanowią 89,4% (347) wszystkich jednostek. Zatem w tym sektorze dominują organizacje małe, zatrudniające do 50 osób, stanowiące w 91,7% własność prywatną. Sektor rządowy reprezentuje 79 jednostek, co stanowi 41,4% ogółu. Sektor szkolnictwa wyższego ma 18 małych jednostek zajmujących się B+R, z czego większość stanowi własność prywatną (58,3%). Sektor instytucji niedochodowych ma 15 jednostek. Wszystkie jednostki tego sektora zatrudniają do 50 osób, a biorąc pod uwagę wielkość zatrudnienia całego sektora (17 osób), widać, że są to głównie organizacje jednoosobowe. Jednostki małe (do 50 osób) skupiały tylko 8,5% ogólnej liczby pracowników prowadzących prace badawczo-rozwojowe oraz zaledwie 6,7% ogólnej liczby pracowników naukowo-badawczych. Największe zatrudnienie przypada w tej grupie na sektor przedsiębiorstw. Jednostek zajmujących się działalnością B+R sklasyfikowanych jako średnie (51–250 osób) było 230 (26,7% wszystkich). Sektor przedsiębiorstw tej wielkości obejmował 106 jednostek, z których 38 należało do grupy przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R. Większość tych jednostek, w przeciwieństwie do najFrascati Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Standard Practis for Surveys of Research and Experimental Development, OECD 1994. 23. k_730.indb 80. 1/16/08 1:57:24 PM.

(19) Innowacyjność w województwie małopolskim. 81. mniejszych, jest własnością państwową. Najwięcej jednostek w tej grupie (50,8%) należy do sektora rządowego. Sektor szkolnictwa wyższego ma 27 jednostek tej wielkości, w tym 23 są własnością publiczną. Zatrudnia on 4% (1660 osób) ogółu pracowników naukowo-badawczych we wszystkich kategoriach wielkości. Udział ten w mniejszych jednostkach (do 50 osób) wynosi 0,3% (118 osób). Potencjał osobowy badań i rozwoju jest więc skupiony w szkołach wyższych. W sektorze szkolnictwa wyższego w grupie największych jednostek koncentrowało się 95,7% ogółu zatrudnienia i 95,4% ogółu pracowników naukowo-badawczych. Mniejsze szkoły wyższe zajmują się działalnością B+R marginesowo, skupiając swoje wysiłki na działalności dydaktycznej. Na podkreślenie zasługuje fakt, że przedsiębiorstwa małe (do 50 osób) stanowią ok. 4/5 ogólnej liczby przedsiębiorstw prowadzących działalność B+R oraz skupiają 45% ogółu pracowników działalności badawczo–rozwojowej, zatrudnionych we wszystkich przedsiębiorstwach prowadzących taką działalność. Niewiele większy udział (47,2%) mają przedsiębiorstwa średnie. Przedsiębiorstwa małe zatrudniają też największą liczbę pracowników naukowo-badawczych (46,2%, tj. 1607 osób) w porównaniu z pozostałymi kategoriami przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa średnie obejmują tylko 9,8% wszystkich przedsiębiorstw badawczo-rozwojowych, ale skupiają nieco większy odsetek ogółu zatrudnionych niż firmy małe (47,2% w relacji do 45% w małych przedsiębiorstwach) i nieco mniejszy w grupie pracowników naukowo-badawczych. Warto poszerzyć przedstawioną analizę o kierunki działalności sektora przedsiębiorstw i zastanowić się nad ich zróżnicowaniem według rozmiarów przedsiębiorstw. W grupie przedsiębiorstw zatrudniających do 50 pracowników, która obejmuje w 82,7% przedsiębiorstwa, najwięcej jednostek prowadzi działalność produkcyjną. W grupie przedsiębiorstw średnich (50–250 pracowników), w której przedsiębiorstwa są w mniejszości (35,8%), a przeważają jednostki badawczo-rozwojowe, dominuje również produkcja maszyn i urządzeń, wyrobów chemicznych, farmaceutycznych i pojazdów mechanicznych. W sektorze rządowym 79 jednostek zatrudnia do 50 osób, 97 – od 50 do 250 osób i 15 – powyżej 250 osób. Najwięcej jednostek w grupie pierwszej (do 50 osób) zajmuje się naukami przyrodniczymi (54,4%), a zwłaszcza naukami technicznymi (20,3%). Ponadto duża grupa jednostek prowadzi badania w dziedzinach społeczno-humanistycznych. W drugiej grupie wielkości przedsiębiorstw aż 82,5% jednostek sklasyfikowano w naukach przyrodniczych. Podobnie jak w pierwszej grupie (do 50 osób), najwięcej jednostek zajmuje się naukami technicznymi (22,7%) i medycznymi (13,4%). Nauki społeczno-humanistyczne obejmują 13,4% udział ogółu jednostek. W grupie największych jednostek 100% zajmuje się naukami przyrodniczymi, w tym 26,7% przypada na nauki medyczne.. k_730.indb 81. 1/16/08 1:57:24 PM.

(20) k_730.indb 82. w tym: – jednostki badawczo-rozwojowe Sektor przedsiębiorstw w tym : – jednostki badawczo-rozwojowe – przedsiębiorstwa Własność państwowa Własność prywatna. Ogółem. Sektor gospodarki OECD Rodzaje jednostek Formy własności. 89,4 2925. 63,5. 91,7 2084 50,3. 347. 167. 254. 2576. 1729. 48,3. 73. 17,8. 45,0. 14,3. 25,1. 78,0 4660. 11,4. 421. 2617. 45,4. 109. 11,4. 13,8. 1164. 1318 53,1. 17,3. 1607 46,2. 872. 2482 25,3. 1415. 21. 85. 38. 68. 106. 110. 7,6. 32,3. 9,8. 45,0. 1 745 42,1. 8 611 59,6. 3 066 47,2. 7 289 60,3. 19,6 10 356 55,7. 45,8 12 343 53,6. 828 37,8. 4 665 61,1. 1 527 43,9. 3 966 62,5. 5 493 55,9. 6 906 55,8. 2. 11. 3. 10. 13. 21. 0,7. 4,2. 0,8. 6,6. 2,4. 8,8. 7,8. 6 121. –. 3 253 22,5. 509. 3 062 25,3. 3 571 19,2. 8 084 35,1. 9,9. –. –. 1 647 21,6. 342. 1 504 23,7. 1 847 18,8. 4 066 32,8. Jednostki instytucjonalne o ogólnej liczbie zatrudnionych poniżej 50 51–250 powyżej 251 Zatrudnieni w B+R Zatrudnieni w B+R Zatrudnieni w B+R w tym w tym w tym Jednostki Jednostki Jednostki ogółem naukowoogółem naukowoogółem naukowo-badawczy -badawczy -badawczy liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % 533 62,0 6677 8,5 3717 6,7 230 26,7 22 835 28,9 13 744 24,9 97 11,3 49 413 62,6 37 713 68,4. Tabela 5. Zatrudnieni w działalności B+R według ogólnej liczby zartudnionych w jednostce w 2000 r.. 82. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 1/16/08 1:57:25 PM.

(21) k_730.indb 83. 15. Sektor prywatnych instytucji niedochodowych. 100,0. 58,3. 10,8. 15,8. 81,0. 40,4. 41,4. 32,1. 6,6. 0,2. 0,3. 41,8. 8,1. 10,1. 10,0. 17 100,0. 45. 73. 118. 262. 888. 733. 1883. 7. 38. 64. 102. 105. 543. 100,0. 6,3. 0,2. 0,3. 30,3. 9,0. 10,1. 479 10,2. 1126. Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit.. 7. – własność prywatna. 11. 18. Sektor szkolnictwa wyższego:. – własność publiczna. 17. 36. 79. 26. – pozostałe jednostki. – jednostki B+R. – placówki PAN. Sektor rządowy:. –. 4. 23. 27. 4. 42. 51. 97. –. 33,3. 22,5. 23,7. 19,0. 47,2. 63,0. 3,6. 4,0. –. –. 195 28,5. 1465. 1660. 365 58,2. 5054 46,1. 5402 74,7. 50,8 10 820 57,5. –. 189. 1 300. 1 489. 241. –. 31,2. 3,9. 4,3. 69,7. 2 940 48,6. 6 762 60,9. 3 582 76,0. –. 1. 68. 69. –. 11. 4. 15. –. –. –. –. 2 562 42,4. 650 13,8. 3 211 28,9. –. 8,3. –. –. –. –. –. –. –. –. 66,7 39 279 96,2 32 277 95,9. 60,5 39 721 95,7 32 655 95,4. –. 5 023 45,8. 12,4. 5 023 15,2. 1 098 32,5. 7,9. 4,9. Innowacyjność w województwie małopolskim 83. 1/16/08 1:57:26 PM.

(22) 84. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 79 małych jednostek rządowych stanowi 41,4% wszystkich. Najwięcej jednostek rządowych (50,8%) to instytucje zatrudniające od 50 do 250 osób. Udział największych instytucji stanowi 7,9% ogółu. Jeśli odnieść analizę do zatrudnienia, to największy jego udział przypada na jednostki średnie, zgodnie z przewagą ilościową tych jednostek. Wszystkie największe jednostki zajmują się naukami przyrodniczymi. Jest to jedyna grupa, w której nie przeważają nauki techniczne. Zatrudnienie i liczba jednostek rozkłada się prawie równo na nauki medyczne, leśne, rolnicze i weterynaryjne oraz techniczne. Dużych jednostek nie ma w naukach społeczno-humanistycznych, chociaż nauki te zajmują ważne miejsce w działalności małych i średnich jednostek. 5. Próba oceny innowacyjności Małopolski Biorąc pod uwagę różnorakie mierniki ocen innowacyjności, województwo małopolskie, a zwłaszcza aglomeracja krakowska, jest drugim, liczącym się ośrodkiem w Polsce. Potencjał badawczy tego województwa jest jednak 3–5 razy mniejszy niż województwa mazowieckiego. Na ogólną liczbę 860 jednostek badawczo-rozwojowych w Polsce ponad 45% przypada na przedsiębiorstwa (388). W Małopolsce funkcjonuje 65 jednostek B+R, w tym 25 w przedsiębiorstwach (tabela 6). W porównaniu z innymi województwami małopolskie nie jest obszarem przodującym pod tym względem. W województwie mazowieckim działa 258 jednostek (w tym 63 w przedsiębiorstwach), co stanowi 30% ogółu jednostek w Polsce. Małopolskę wyprzedza również województwo śląskie ze 108 jednostkami (12,6% ogółu), w tym 55 w przedsiębiorstwach (rys. 1). Nakłady wewnętrzne na działalność B+R są w województwie małopolskim wysokie w relacji do innych województw. Według tego kryterium województwo małopolskie jest na drugim miejscu (9,2%) po mazowieckim, które konsumuje ponad 45% nakładów ogółem w kraju (rys. 2). Nakłady na 1 zatrudnionego są w województwie małopolskim mniejsze od średniej krajowej (49,5 tys. zł w relacji do 60,8 tys. zł) i przodującego województwa mazowieckiego (80,1 tys. zł). Biorąc pod uwagę ten wskaźnik, województwo małopolskie wyprzedzają województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i łódzkie. Nakłady te w województwie małopolskim stanowią 82,3% średnich nakładów na 1 zatrudnionego w Polsce. W województwie mazowieckim kwota ta osiąga 131,9% w stosunku do średnich nakładów krajowych. Interesujący jest natomiast fakt, że nakłady na 1 zatrudnionego w przedsiębiorstwach w Polsce są prawie dwa razy większe niż średnie nakłady na 1 zatrudnionego w sferze badawczo-rozwojowej (tabela 7).. k_730.indb 84. 1/16/08 1:57:26 PM.

(23) k_730.indb 85. w tys. zł. %. 7,3. 30,0 2 163 839,6 45,1 32,6 1 994 295,2 43,5. 258 273. 63. 2,9. 25. 203 348,3. 30 888,9. 4,2. 0,6. 437 434,2 9,1 496 519,9 10,8. 7,6 9,7. 65 81. 758 496,0 15,8. 45,1. 100,0 4 796 053,8 100,0 100,0 4 582 734,7 100,0. %. ogółem. 388. 860 838. liczba. Jednostki. 143,3. 80,1. 92,1. 49,5. 116,7. 60,8. na jednego zatrudnionego (w tys. zł) % w tys. zł. razem %. w tys. zł. budynki %. 0,7. 1 707,9. 72 100,4 76 227,4. 149 834,5. 3,8. 53 513,8. 1 850 911,5 46,5 312 928,1 1 714 912,8 44,7 279 382,4. 29 181,0. 365 333,8 9,2 420 292,5 11,0. 574 873,4 14,4 183 662,6. 1 707,9. 51 121,2 49 183,4. 6,6. 38 037,5. 38,4 227 197,9 37,6 198 801,6. 0,2. 8,9 10,3. 22,5 138 162,4. 6,7. 40,2 40,5. 0,3. 9,0. 24,4. 15 476,3. 85 730,2 80 580,8. –. 20 979,2 27 044,0. 45 460,2. 6,2. 34,4 32,1. –. 8,4. 18,3. 3 981 457,6 100,0 814 596,2 100,0 565 638,8 100,0 248 957,4 100,0 3 840 342,1 100,0 742 392,6 100,0 491 325,7 100,0 251 066,9 100,0. w tys. zł. inwestycyjne maszyny i urządzenia w tys. zł %. Źródło: opracowanie na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003, 2004.. Polska 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa Małopolska 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa Mazowieckie 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa. Wyszczególnienie. Nakłady wewnętrzne bieżące. Tabela 6. Nakłady krajowe na działalność B+R w latach 2000 i 2002. Innowacyjność w województwie małopolskim 85. 1/16/08 1:57:27 PM.

(24) k_730.indb 86. 100,0 100,0 45,1 30,0 32,6 7,3 7,6 9,7 2,9. 258 273 63. 65 81 25. %. 860 838 388. liczba. 437 434,2 496 519,9 30 888,9. 2 163 839,6 1 994 295,2 203 348,3. 4 796 053,8 4 582 734,7 758 496,0. w tys. zł. 9,1 10,8 0,6. 45,1 43,5 4,2. 100,0 100,0 15,8. %. Nakłady ogółem. 92,1. 49,5. 143,3. 80,1. 116,7. 60,8. w tys. zł. 82,3. 131,9. 100,0. %. Nakłady na 1 zatrudnionego. 72,9. 126,4. 86,9. w tys. zł. 83,9. 145,4. 100,0. %. Nakłady na 1 pracownika naukowo-badawczego. 49,5 47,3. 40,1 37,0. 38,5 38,8. 20,8 17,5. 25,1 28,0. 24,9 25,7. podstostawowe sowane. 29,8 35,2. 34,8 35,1. 36,6 35,5. prace rozwojowe. Nakłady wewnętrzne na badania (w %). Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003, 2004.. Polska 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa Mazowieckie 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa Małopolska 2000 2002 w tym przedsiębiorstwa. Wyszczególnienie. Jednostki. Tabela 7. Nakłady krajowe na działalność B+R w latach 2000 i 2002. 86. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 1/16/08 1:57:27 PM.

(25) Innowacyjność w województwie małopolskim. 87. Nakłady na 1 pracownika naukowo-badawczego w działalności B+R, osiągające średnio w Polsce kwotę niemal 87 tys. zł, wynoszą w województwie małopolskim ok. 73 tys. zł, co w skali kraju oznacza 6. miejsce, po podkarpackim, mazowieckim, wielkopolskim, łódzkim i śląskim. W województwie małopolskim na 1 pracownika badawczo-rozwojowego przypada 83,9% średnich nakładów w kraju, w województwie podkarpackim kwota ta stanowi 166,9% tej wartości.. Pomorskie 41 (42). Zachodniopomorskie 17 (20). Lubuskie 12 (14). Warmińsko-mazurskie 12 (14). Kujawsko-pomorskie 38 (43) Wielkopolskie 82 (83). Dolnośląskie 61 (63). Łódzkie 63 (64). Podlaskie 8 (7). Mazowieckie 258 (250). Lubelskie 27 (31). Opolskie Śląskie Świętokrzyskie 11 (16) 16 (19) 108 (114) Małopolskie Podkarpackie 41 (50) 65 (75). W nawiasach podana została liczba jednostek w 1998 r. (Polska = 955) poniżej 15 15–49 50–100 powyżej 100. Rys. 1. Liczba jednostek instytucjonalnych w sferze działalności B+R według województw w latach 1998 i 2000 Źródło: B. Rejn, op. cit., s. 88.. Największe nakłady w województwie małopolskim przeznacza się na nauki techniczne (38,4% ogółu nakładów województwa w relacji do 49,8% w Polsce), a w następnej kolejności na matematyczno-fizyczne i medyczne (po 11%) oraz chemiczne i nauki o Ziemi (po ok. 10%). Nauki społeczno-humanistyczne pochłaniają 7,9% nakładów w województwie małopolskim (7,1% w Polsce). Ze względu na nakłady bieżące i inwestycje województwo małopolskie plasuje się na drugim miejscu po województwie mazowieckim (rys. 3). Warto dodać, że struktura tych nakładów w województwie małopolskim różni się od struktury Polski i Mazowsza. Nakłady na maszyny i budynki są w nich stosunkowo równo rozłożone, podczas gdy w województwie małopolskim nie ma nakładów na budynki. Oznacza to brak inwestycji powiększających obszar B+R.. k_730.indb 87. 1/16/08 1:57:28 PM.

(26) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 88. 4,3% (3,8%). 1,2% (1,1%). 1,4% (2,3%). 0,8% (0,5%). 2,6% (3,4%) 45,1% (43,1%). 7,0% (6,1%). 0,8% (0,8%). 6,1% (6,2%) 6,5% (6,7%) 0,9% 8,1% (0,9%) (8,7%). 3,1% (3,3%) 0,4% (0,7%). 9,1% (9,3%). 2,6% (3,2%). W nawiasach podano odsetek nakładów w 1998 r. (Polska = 100) 0–2% 2–5% 5–10% powyżej 10%. Rys. 2. Struktura terytorialna nakładów wewnętrznych na działalność B+R według województw w latach 1988 i 2000 Źródło: B. Rejn, op. cit., s. 89.. Nakłady bieżące na działalność badawczo-rozwojową w Polsce w 2002 r. wyniosły 3 840 342,1 tys. zł, z czego 38,8% przypada na badania podstawowe, 25,7% na badania stosowane, a 35,5% na prace rozwojowe. Województwo małopolskie zajmuje według kryterium nakładów 2. miejsce w Polsce po województwie mazowieckim z kwotą 420 292,5 tys. zł. Najwięcej przeznacza się w nim na badania podstawowe – 47,3%, następnie na rozwój – 35,2% i badania stosowane – 17,5%. Aż 46,5% wszystkich nakładów pochłania województwo mazowieckie; 9,2% udział Małopolski świadczy o skali różnic. Różnice te potwierdzają też dane dotyczące zatrudnienia. Na ponad 120 tys. osób zatrudnionych w działalności B+R najwięcej przypada na województwo mazowieckie (rys. 4). W województwie małopolskim zatrudnia się niemal połowę pracowników województwa mazowieckiego (ok. 28% ogółu zatrudnienia w B+R w Polsce). Jeśli uznać zatrudnienie w sferze badawczo-rozwojowej za ważny element innowacyjności, to tendencję wzrostową personelu badawczo-rozwojowego należy ocenić korzystnie. W skali kraju liczba tej grupy działalności wzrosła w stosunku do 1995 r. o 4,7%, a w województwie mazowieckim zmniejszyła się prawie o 10%. Optymizmem napawa wzrost o 19,4% liczby tego typu pracowników w województwie małopolskim. Jednak wzrost ten, po przeliczeniu. k_730.indb 88. 1/16/08 1:57:29 PM.

(27) Innowacyjność w województwie małopolskim. 89. na czas pracy poświęcony wyłącznie na działalność B+R, jest pozorny. W rzeczywistości faktyczne zatrudnienie w sferze badawczo-rozwojowej zmalało. W omawianej grupie zatrudnionych w Polsce pracuje 54 326 kobiet, co stanowi 43,2% ogółu. Taki sam odsetek kobiet pracuje w województwie małopolskim. Stanowią one 12,4% ogółu kobiet zatrudnionych w tej działalności w Polsce. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie na 1 zatrudnionego w sferze B+R wynosi w Polsce 2631 zł. Województwo małopolskie zajmuje według tego kryterium dopiero 8. miejsce ze średnim wynagrodzeniem 2573 zł (97,8% wynagrodzenia w Polsce). Województwa wyprzedzające pod tym względem Małopolskę, a więc mazowieckie, śląskie, dolnośląskie, świętokrzyskie, opolskie, wielkopolskie, miały wyższe niż przeciętne wynagrodzenie w kraju.. 4,5% (2,3%). 2,1% (5,4%). 3,0% (2,7%). 2,0% (1,2%) 1,5% (0,5%). 2,0% (7,2%) 38,4% (32,9%). 10,4% (6,0%). 10,5% (11,9%). 5,0% (3,1%) 0,8% 6,2% (1,0%) (11,1%). 0,4% (0,7%) 8,9% (8,9%). 1,8% (1,3%). 2,6% (3,8%). W nawiasach podano odsetek nakładów w 1998 r. (Polska = 100) 0–2%. 2–5%. 5–15%. powyżej 15%. Rys. 3. Struktura terytorialna nakładów inwestycyjnych na działalność B+R według województw w latach 1998 i 2000 Źródło: B. Rejn, op. cit., s. 89.. Struktura zatrudnionych według wieku w działalności badawczo-rozwojowej jest we wszystkich województwach podobna. W województwie małopolskim 34,6% pracowników jest w wieku poniżej 39 lat, 55% mieści się w największej grupie wiekowej 40–59 lat i 10,4% w grupie powyżej 60 lat. Najmniej liczna najstarsza grupa wiekowa wykazuje tendencję wzrostową (ok. 3% wzrostu w stosunku do 1995 r.).. k_730.indb 89. 1/16/08 1:57:30 PM.

(28) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 90. Świadczy to o zjawisku pewnej stagnacji zatrudnienia i ograniczonego dopływu młodej kadry pracowników. Stan bazy naukowo-badawczej województwa małopolskiego decyduje w dużym stopniu o efektach tej sfery, a także wywiera wpływ na zachowania innych podmiotów gospodarczych. Silna baza powinna promować postawy innowacyjne i zachęcać przedsiębiorstwa, zwłaszcza małe i średnie, do sięgania po produkty B+R. Aparatura naukowo-badawcza zaliczona do środków trwałych osiąga w Polsce wartość 2 931 892,3 tys. zł, a stopień jej umorzenia wynosi ponad 70% (tabela 8). Stopień umorzenia waha się od 58,4% w województwie podkarpackim do 77,6% w dolnośląskim. Prawie 40% wartości brutto aparatury badawczo-rozwojowej ma województwo mazowieckie. Małopolskie z ok. 12% ogólnej wartości aparatury dysponuje oprzyrządowaniem ponad 3-krotnie niższym niż województwo mazowieckie. Poziom umorzenia środków trwałych tej sfery jest zbliżony do średniej krajowej i województwa mazowieckiego. Wartość środków trwałych w jednostkach instytucji badawczo-rozwojowych osiąga w Polsce poziom 5 527 156 tys. zł. Województwo małopolskie kwotą 527 650,2 tys. zł zajmuje pod tym względem 3. pozycję po mazowieckim i śląskim. Wartość brutto środków trwałych w województwie mazowieckim sięga 60,4% całości tych środków w Polsce.. 5,5% (5,0%). 2,4% (2,9%). 1,9% (1,6%) 1,1% (1,7%). 3,9% (3,8%). 1,3% (1,0%). 28,1% (29,6%). 8,6% (8,9%). 7,6% (7,3%). 7,0% (7,0%) 1,6% 9,3% (1,4%) (8,8%). 0,9% (1,2%) 12,4% (11,7%). 5,5% (5,4%). 3,0% (2,6%). W nawiasach podano odsetek nakładów w 1998 r. (Polska = 100) 1–4%. 4–8%. 8–12%. powyżej 12%. Rys. 4. Struktura terytorialna zatrudnionych w działalności B+R według województw w latach 1998 i 2000 Źródło: B. Rejn, op. cit., s. 88.. k_730.indb 90. 1/16/08 1:57:31 PM.

(29) k_730.indb 91. 69,0 74,0. 68,1 73,4. 66,7 73,1. 2 931 892,3 100,0 3 525 221,4 100,0 1 149 109,1 39,2 1 404 382,3 39,8 354 131,8 12,1 417 053,9 11,8. 0,85. 1,39. 0,65. 155. 391. 120. 17 232 14,0. 15 613 12,4. 33 486 27,2. 35 259 28,1. 122 987 100,0. 125 614 100,0. liczba zatrudnionych. 119,4. 90,1. 104,7. ogółem (1995 = 100). Zatrudnienie w działalności B+R. Żródło: opracowanie własne na podstawie: B. Rejn, op. cit. oraz danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS, Warszawa 2000, 2001, 2002, 2003, 2004.. Polska: 2000 r. w tys. zł w% 2002 r. w tys. zł w% Województwo mazowieckie: 2000 r. w tys. zł w% 2002 r. w tys. zł w% Województwo małopolskie: 2000 r. w tys. zł w% 2002 r. w tys. zł w%. Wyszczególnienie. Aparatura zaliczona do środków Nakłady na działalność B+R trwałych w 2002 r. stopień umorzenia relacja do PKB na 1 mieszkańca wartość brutto (w %) brutto (w %) (w zł). Tabela 8. Aparatura naukowo-badawcza, nakłady na działalność B+R oraz zatrudnienie w jednostkach instytucjonalnych działalności B+R w latach 2000 i 2002. Innowacyjność w województwie małopolskim 91. 1/16/08 1:57:31 PM.

(30) 92. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. Wracając do badań innowacyjności najmniejszych przedsiębiorstw (do 5 zatrudnionych), przeprowadzonych przez Ipsos-Demoskop, można poszerzyć charakterystykę innowacyjności województwa o elementy nie tylko związane z działalnością badawczo-rozwojową. Wśród 35 badanych przedsiębiorstw w Małopolsce wyłącznie w jednym wykorzystywane jest planowanie strategiczne, w dwóch – licencje i patenty, w jednym powstają własne rozwiązania i tylko jedno prowadzi działalność B+R, przeznaczając na nią do 20 tys. zł rocznie, a więc najmniejszą badaną kwotę. Ze względu na te mierniki województwo małopolskie niewiele różni się od mazowieckiego. W obydwu porównywanych województwach firmy ponoszące nakłady na działalność badawczo-rozwojową przeznaczają najmniejszą kwotę z proponowanych w badaniach (do 20 tys. zł). Mała liczebność badanych firm nie pozwala na uogólnienia, choć dane zawarte w tabelach 1 i 2 wskazują, że warunki do innowacyjnych działań w województwie nie są optymalne. 6. Podsumowanie i wnioski Możliwe tempo wzrostu gospodarczego kraju można określić za pomocą potencjalnego tempa wzrostu wydajności pracy, kształtowanego przez sprawność sektora tworzącego wiedzę. W krótkim okresie zwiększenie tej sprawności nie jest możliwe, gdyż jego cechą zasadniczą jest opóźnienie efektów w czasie. Rozwój społeczno-gospodarczy jest ściśle uzależniony od wprowadzania innowacji, które są rezultatem wiedzy. Wiele wynalazków czy pomysłów na zmiany technologiczne, menedżerskie, organizacyjne lub edukacyjne pojawia się tylko wtedy, gdy sektor dostarczający wiedzę otrzymuje znaczne środki. Dlatego badania i prace rozwojowe, jako źródło innowacji technicznych i technologicznych, stanowią tę perspektywę, z której opisuje się stan innowacyjności gospodarki. Jej bezpośrednim miernikiem jest udział w badanej zbiorowości jednostek tzw. przedsiębiorstw innowacyjnych. Są to przedsiębiorstwa, które w badanym okresie (najczęściej trzyletnim) wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony wyrób, bądź zastosowały nowy lub istotnie ulepszony proces. Określenie „nowy” oznacza, że wyroby i procesy są technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Z badań GUS przeprowadzonych w ostatniej dekadzie XX w. w przedsiębiorstwach różnej wielkości wynikają pewne niepokojące wnioski. Korzystne tendencje wzrostowe obserwowane w latach 1994–1998 zostały przerwane przez negatywne zjawiska, takie jak: – wyraźne zmniejszenie się efektów działalności innowacyjnej mierzonych wartością udziału produkcji sprzedanej wyrobów technicznie nowych i zmoderni-. k_730.indb 92. 1/16/08 1:57:32 PM.

(31) Innowacyjność w województwie małopolskim. 93. zowanych wprowadzonych na rynek w ciągu ostatnich trzech lat w wartości produkcji sprzedanej wyrobów ogółem, czyli tzw. stopnia odnowienia produkcji; – znaczący spadek nakładów na działalność innowacyjną, w tym zwłaszcza nakładów na działalność badawczo-rozwojową, stanowiącą warunek i główne źródło innowacji. Główne wnioski płynące z przedstawionej w tym opracowaniu analizy można ująć następująco: 1. Szukając zależności między wielkością przedsiębiorstwa a jej innowacyjnością, w cytowanych badaniach znajdujemy dowody na większą innowacyjność dużych przedsiębiorstw niż małych. Wśród przedsiębiorstw małych, liczących 10–49 zatrudnionych, udziały jednostek, które wprowadziły innowacje, osiągnęły 10,7%, w grupie średnich (50–249 zatrudnionych) – 23,2%, wśród przedsiębiorstw dużych (powyżej 250 zatrudnionych) – 54,2%, w tym wśród przedsiębiorstw największych (powyżej 1000 zatrudnionych) – 72,4%. Uzupełniające badania porównawcze Ipsos-Demoskopu z 2001 r., wprowadzające analizę mikroprzedsiębiorstw (do 5 zatrudnionych), udowodniły dodatnią zależność między wielkością firmy a jej innowacyjnością. Innowacyjność ta mierzona była nie tylko rzeczywistymi efektami – wdrażanymi innowacjami własnymi oraz sięganiem do różnych źródeł po patenty i licencje, lecz również skłonnością do innowacji. Szczególne miejsce przypisuje się współpracy z ośrodkami naukowymi, instytutami badawczo-rozwojowymi czy uczelniami. Wśród firm zatrudniających do 5 pracowników 6% współpracuje z jakimś ośrodkiem naukowym, w grupie większych firm – 20% podejmuje taką współpracę. W badaniach GUS ok. 90% przedsiębiorstw, które posiadały umowę o współpracy w zakresie działalności innowacyjnej z innymi jednostkami krajowymi lub zagranicznymi, to firmy innowacyjne. 2. Począwszy od 1994 r. w statystyce publicznej w Polsce stosuje się standardy OECD, dzięki czemu możliwe stały się porównania poziomu innowacyjności różnych krajów. Nakłady krajowe brutto na działalność badawczą i rozwojową należą w Polsce do najniższych wśród krajów członkowskich OECD. Wskaźnik GERD24 na głowę ludności w Polsce jest ośmiokrotnie mniejszy niż średnio w krajach OECD, prawie siedmiokrotnie mniejszy niż w krajach Unii Europejskiej i tylko nieco większy w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami Ameryki Łacińskiej. Wydatki na jednego badacza w Polsce są najniższe spośród wszystkich krajów OECD i czterokrotnie mniejsze niż średnio w Unii Europejskiej. Procentowy udział nakładów na B+R w produkcie krajowym brutto w Polsce jest porównywalny ze wskaźnikiem w Hiszpanii, na Węgrzech, w Portugalii, Gre24. k_730.indb 93. Gross Domestic Expenditure on R & D, czyli nakłady krajowe brutto na B+R.. 1/16/08 1:57:32 PM.

(32) Anna Francik, Andrzej Sokołowski. 94. cji, Turcji i Meksyku. Niekorzystnie ocenić można również strukturę nakładów. W krajach wysoko rozwiniętych w nakładach na badania i rozwój przeważają środki pozabudżetowe. W Japonii np. działalność ta w ok. 80% jest finansowana przez przedsiębiorstwa. W Polsce dominuje finansowanie budżetowe, które stanowi prawie 2/3 ogółu nakładów. Z takimi krajami, jak Meksyk, Islandia, Turcja i Portugalia, Polska należy do krajów o najwyższym udziale środków pochodzących z budżetu państwa w nakładach krajowych brutto na działalność B+R. 3. Potencjał badawczy Polski mierzony liczbą zatrudnionych w działalności B+R plasuje Polskę na nieco wyższej pozycji, niż omawiane wcześniej mierniki. Zajmuje ona 9. miejsce wśród krajów OECD. Zbliżonym zasobem dysponuje Hiszpania i Holandia. 1,2. 1,08. 1,0. % PKB. 0,8 0,758 0,6. 0,87 0,86 0,644. 0,90 0,74. 0,573 0,554. 0,4 0,2 0,32. 0,22. 0,29. 0,35. 0,78. 0,74. 0,73. 0,74. 0,68. 0,72. 0,467 0,478 0,464 0,435 0,441 0,426 0,424 0,28. 0,30. 0,27. 0,30. 0,30. 0,26. 0,65. 0,347. 0,30 0,30. 0,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 udział wydatków ogółem na naukę. udział wydatków budżetowych na naukę udział wydatków pozabudżetowych na naukę. Rys. 5. Udział w PKB wydatków na naukę w Polsce w latach 1991–2002. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS i KBN.. Działalność B+R prowadzi w Polsce 860 jednostek, z których większość należy do sektora przedsiębiorstw. Są to głównie jednostki małe, 62% z nich zatrudnia do 50 pracowników. Mimo dużej liczebności skupiają jednak tylko 8,5% ogólnej liczby pracowników badawczo-rozwojowych. Jednostki średnie w 230 organizacjach zatrudniają prawie 30% wszystkich pracowników B+R. W tej kategorii wielkości zatrudnia się najwięcej (55,7%) wszystkich pracowników naukowo-badawczych w sektorze przedsiębiorstw. Najmniej liczna kategoria wielkości dotyczy. k_730.indb 94. 1/16/08 1:57:33 PM.

(33) Innowacyjność w województwie małopolskim. 95. dużych jednostek (powyżej 250 osób), w których zatrudnienionych jest ponad 62% ogółu pracowników sfery B+R i prawie 70% pracowników naukowo-badawczych. 4. Ocena ogólnej innowacyjności województwa małopolskiego, zajmującego drugie miejsce w Polsce, świadczy albo o jego wysokiej pozycji, albo też o niskiej pozycji pozostałych regionów. Niska na ogół innowacyjność kraju skłania raczej do wyboru drugiej konkluzji. Przewaga województwa mazowieckiego pod prawie każdym względem przekłada się na wysokie bezpośrednie wskaźniki innowacyjności tego województwa. Wielokrotnie niższe nakłady na badania i rozwój w województwie małopolskim, niskie nakłady na 1 zatrudnionego w działalności B+R, trzykrotnie niższa wartość aparatury badawczo-rozwojowej, niższe niż przeciętne w kraju wynagrodzenia pracowników sfery badawczo-rozwojowej nie tylko usprawiedliwiają efekty województwa (ustępujące mazowieckiemu), lecz także świadczą o niezłym wykorzystaniu potencjału badawczo-rozwojowego, mimo jego skromności. Niepokoi brak w województwie inwestycji powiększających bazę B+R, wyraźnie rozwijaną w innych regionach. Jeśli zatrudnienie w B+R uznać za ważny element innowacyjności, to tendencję wzrostową tego personelu w województwie o 19,4% należy ocenić pozytywnie. Warto jednak dodać, że w zatrudnieniu wojewódzkiej sfery badawczo-rozwojowej obserwuje się niekorzystne tendencje stagnacyjne. Wzrasta udział pracowników naukowo-badawczych mających więcej niż 60 lat i nie dostrzega się zwiększonego dopływu młodych kadr. 5. W OECD stosuje się podział B+R na trzy typy działalności: badania podstawowe, badania stosowane i prace rozwojowe. Proporcje między typami działalności różnią się w zależności od dyscypliny, kraju i okresu. W obrębie tej samej dyscypliny w różnych krajach rozwijają się badania podstawowe, stosowane lub prace rozwojowe. Koszty prac rozwojowych są na ogół znacznie wyższe od badań stosowanych i podstawowych. Dlatego w większości krajów OECD najwięcej wydaje się na prace rozwojowe, a mniej na pozostałe typy działalności. Polska przeznacza na badania stosowane i rozwój najmniejszą część łącznych wydatków na B+R wszystkich krajów OECD (z wyjątkiem Meksyku). W 2002 r. na badania podstawowe w Polsce przeznaczono 40% wszystkich nakładów, a w województwie małopolskim 47,3%. Badania stosowane pochłaniają w Polsce 25,7%, w województwie małopolskim 17,5%, a prace rozwojowe odpowiednio 35,5% i 35,2%. Strukturę tę można więc ocenić jako mniej nowoczesną w województwie niż w kraju. Powyższe podsumowanie wskazuje na skalę zaniedbań i szans rozwojowych potencjału innowacyjnego w Polsce i województwie małopolskim, zwłaszcza w zakresie finansowania działalności badawczo-rozwojowej. Finansowanie to powinno być nakierowane głównie na pozyskiwanie środków pozabudżetowych. Na świecie firmy traktują innowacje jako dźwignię rozwoju oraz warunek pozy-. k_730.indb 95. 1/16/08 1:57:33 PM.

(34) 96. Anna Francik, Andrzej Sokołowski. cji konkurencyjnej na międzynarodowych rynkach. Stąd w strukturze nakładów na innowacje udział środków przeznaczonych na działalność badawczo-rozwojową ponoszonych przez przedsiębiorstwa jest największy. Działalność badawczo-rozwojowa jest szczególnie wrażliwa na niekorzystne zmiany koniunktury gospodarczej. Mając trudności finansowe, firmy ograniczają przede wszystkim nakłady na badania i rozwój. Niepewna i stale zmieniająca się sytuacja gospodarcza nie zachęca też do działalności B+R tych przedsiębiorstw, które takiej działalności dotychczas nie prowadziły. Wszystko to wpływa niekorzystnie na proces modernizacji gospodarki i miejsce Polski w świecie. Polskiej gospodarce potrzebne jest pobudzanie postaw proinnowacyjnych wszystkich podmiotów gospodarczych, zwłaszcza obszaru MŚP, które w warunkach polskich odznaczają się niskim poziomem innowacyjności. Warunkiem spełnienia tego postulatu jest tworzenie sieci powiązań między różnymi podmiotami uczestniczącymi w szeroko pojmowanej działalności innowacyjnej. Równie ważne jest ułatwianie dostępu do kapitału (w tym funduszu kapitału ryzyka) i realizacji wspólnych przedsięwzięć badawczo-rozwojowych. Literatura Dean T., Brown R., Bamford C., Differences in Large and Small Firm Responses to Environmental Context: Strategic Implications from Corporative Analysis of Business Formations, „Strategic Management Journal” 1998, vol. 19. Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, G. Niedbalska, I. Kudrycka, J. Isajew, B. Rejn, GUS, Warszawa 1999. Dobiegała-Korona B., Innowacje jako czynnik kreujący wartość firmy, niepublikowany raport nt. innowacyjności przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2000. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS, Warszawa 2002. Foyn F., Community Innovation Survey 1997/1998, Statistics in focus, Eurostat 1999, theme 9–2/1999. Francik A., Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria specjalna:, Monografie, Kraków 2002, nr 158. Frascati Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Standard Practis for Surveys of Research and Experimental Development, OECD 1994. Galbraith J.K., American Capitalism: The Concept of Countervailing Power, Boston 1952. Ileczko B., Niektóre elementy współczesnej wiedzy o innowacjach na tle piśmiennictwa zachodniego, PWN, Warszawa–Łódź 1982. Innovation and Structural Change in Post-socialist Countries: A Quantitative Approach, Kluwer Academic Publ., Dordrecht 1999.. k_730.indb 96. 1/16/08 1:57:34 PM.