Możliwe tempo wzrostu gospodarczego kraju można określić za pomocą poten-cjalnego tempa wzrostu wydajności pracy, kształtowanego przez sprawność sektora tworzącego wiedzę. W krótkim okresie zwiększenie tej sprawności nie jest moż-liwe, gdyż jego cechą zasadniczą jest opóźnienie efektów w czasie. Rozwój spo-łeczno-gospodarczy jest ściśle uzależniony od wprowadzania innowacji, które są rezultatem wiedzy. Wiele wynalazków czy pomysłów na zmiany technologiczne, menedżerskie, organizacyjne lub edukacyjne pojawia się tylko wtedy, gdy sek-tor dostarczający wiedzę otrzymuje znaczne środki. Dlatego badania i prace roz-wojowe, jako źródło innowacji technicznych i technologicznych, stanowią tę per-spektywę, z której opisuje się stan innowacyjności gospodarki. Jej bezpośrednim miernikiem jest udział w badanej zbiorowości jednostek tzw. przedsiębiorstw inno-wacyjnych. Są to przedsiębiorstwa, które w badanym okresie (najczęściej trzylet-nim) wprowadziły na rynek co najmniej jeden nowy lub istotnie ulepszony wyrób, bądź zastosowały nowy lub istotnie ulepszony proces. Określenie „nowy” oznacza, że wyroby i procesy są technicznie nowe przynajmniej z punktu widzenia wpro-wadzającego je przedsiębiorstwa.
Z badań GUS przeprowadzonych w ostatniej dekadzie XX w. w przedsiębior-stwach różnej wielkości wynikają pewne niepokojące wnioski. Korzystne tenden-cje wzrostowe obserwowane w latach 1994–1998 zostały przerwane przez nega-tywne zjawiska, takie jak:
– wyraźne zmniejszenie się efektów działalności innowacyjnej mierzonych wartością udziału produkcji sprzedanej wyrobów technicznie nowych i
zmoderni-zowanych wprowadzonych na rynek w ciągu ostatnich trzech lat w wartości pro-dukcji sprzedanej wyrobów ogółem, czyli tzw. stopnia odnowienia propro-dukcji;
– znaczący spadek nakładów na działalność innowacyjną, w tym zwłaszcza nakładów na działalność badawczo-rozwojową, stanowiącą warunek i główne źró-dło innowacji.
Główne wnioski płynące z przedstawionej w tym opracowaniu analizy można ująć następująco:
1. Szukając zależności między wielkością przedsiębiorstwa a jej innowacyj-nością, w cytowanych badaniach znajdujemy dowody na większą innowacyjność dużych przedsiębiorstw niż małych. Wśród przedsiębiorstw małych, liczących 10–49 zatrudnionych, udziały jednostek, które wprowadziły innowacje, osią-gnęły 10,7%, w grupie średnich (50–249 zatrudnionych) – 23,2%, wśród siębiorstw dużych (powyżej 250 zatrudnionych) – 54,2%, w tym wśród przed-siębiorstw największych (powyżej 1000 zatrudnionych) – 72,4%. Uzupełniające badania porównawcze Ipsos-Demoskopu z 2001 r., wprowadzające analizę mikro- przedsiębiorstw (do 5 zatrudnionych), udowodniły dodatnią zależność między wielkością firmy a jej innowacyjnością. Innowacyjność ta mierzona była nie tylko rzeczywistymi efektami – wdrażanymi innowacjami własnymi oraz sięganiem do różnych źródeł po patenty i licencje, lecz również skłonnością do innowacji. Szczególne miejsce przypisuje się współpracy z ośrodkami naukowymi, insty-tutami badawczo-rozwojowymi czy uczelniami. Wśród firm zatrudniających do 5 pracowników 6% współpracuje z jakimś ośrodkiem naukowym, w grupie większych firm – 20% podejmuje taką współpracę. W badaniach GUS ok. 90% przedsiębiorstw, które posiadały umowę o współpracy w zakresie działalności innowacyjnej z innymi jednostkami krajowymi lub zagranicznymi, to firmy inno-wacyjne.
2. Począwszy od 1994 r. w statystyce publicznej w Polsce stosuje się stan-dardy OECD, dzięki czemu możliwe stały się porównania poziomu innowacyj-ności różnych krajów. Nakłady krajowe brutto na działalność badawczą i roz-wojową należą w Polsce do najniższych wśród krajów członkowskich OECD.
Wskaźnik GERD24 na głowę ludności w Polsce jest ośmiokrotnie mniejszy niż
średnio w krajach OECD, prawie siedmiokrotnie mniejszy niż w krajach Unii Europejskiej i tylko nieco większy w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami Ameryki Łacińskiej. Wydatki na jednego badacza w Polsce są najniższe spośród wszystkich krajów OECD i czterokrotnie mniejsze niż średnio w Unii Europejskiej.
Procentowy udział nakładów na B+R w produkcie krajowym brutto w Polsce jest porównywalny ze wskaźnikiem w Hiszpanii, na Węgrzech, w Portugalii,
cji, Turcji i Meksyku. Niekorzystnie ocenić można również strukturę nakładów. W krajach wysoko rozwiniętych w nakładach na badania i rozwój przeważają środki pozabudżetowe. W Japonii np. działalność ta w ok. 80% jest finansowana przez przedsiębiorstwa. W Polsce dominuje finansowanie budżetowe, które sta-nowi prawie 2/3 ogółu nakładów. Z takimi krajami, jak Meksyk, Islandia, Tur-cja i Portugalia, Polska należy do krajów o najwyższym udziale środków pocho-dzących z budżetu państwa w nakładach krajowych brutto na działalność B+R.
3. Potencjał badawczy Polski mierzony liczbą zatrudnionych w działalności B+R plasuje Polskę na nieco wyższej pozycji, niż omawiane wcześniej mierniki. Zajmuje ona 9. miejsce wśród krajów OECD. Zbliżonym zasobem dysponuje Hiszpania i Holandia. 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 0,32 0,22 0,29 0,35 0,28 0,30 0,27 0,30 0,30 0,26 0,30 0,30 1,08 0,87 0,86 0,90 0,74 0,78 0,74 0,73 0,74 0,68 0,72 0,65 0,758 0,644 0,573 0,554 0,467 0,478 0,464 0,435 0,441 0,426 0,424 0,347
udział wydatków ogółem na naukę udział wydatków budżetowych na naukę udział wydatków pozabudżetowych na naukę
%
P
KB
Rys. 5. Udział w PKB wydatków na naukę w Polsce w latach 1991–2002.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS i KBN.
Działalność B+R prowadzi w Polsce 860 jednostek, z których większość należy do sektora przedsiębiorstw. Są to głównie jednostki małe, 62% z nich zatrudnia do 50 pracowników. Mimo dużej liczebności skupiają jednak tylko 8,5% ogól-nej liczby pracowników badawczo-rozwojowych. Jednostki średnie w 230 orga-nizacjach zatrudniają prawie 30% wszystkich pracowników B+R. W tej kategorii wielkości zatrudnia się najwięcej (55,7%) wszystkich pracowników naukowo-badaw-czych w sektorze przedsiębiorstw. Najmniej liczna kategoria wielkości dotyczy
dużych jednostek (powyżej 250 osób), w których zatrudnienionych jest ponad 62% ogółu pracowników sfery B+R i prawie 70% pracowników naukowo-badawczych.
4. Ocena ogólnej innowacyjności województwa małopolskiego, zajmującego drugie miejsce w Polsce, świadczy albo o jego wysokiej pozycji, albo też o niskiej pozycji pozostałych regionów. Niska na ogół innowacyjność kraju skłania raczej do wyboru drugiej konkluzji.
Przewaga województwa mazowieckiego pod prawie każdym względem prze-kłada się na wysokie bezpośrednie wskaźniki innowacyjności tego województwa. Wielokrotnie niższe nakłady na badania i rozwój w województwie małopolskim, niskie nakłady na 1 zatrudnionego w działalności B+R, trzykrotnie niższa war-tość aparatury badawczo-rozwojowej, niższe niż przeciętne w kraju wynagrodze-nia pracowników sfery badawczo-rozwojowej nie tylko usprawiedliwiają efekty województwa (ustępujące mazowieckiemu), lecz także świadczą o niezłym wyko-rzystaniu potencjału badawczo-rozwojowego, mimo jego skromności. Niepokoi brak w województwie inwestycji powiększających bazę B+R, wyraźnie rozwijaną w innych regionach.
Jeśli zatrudnienie w B+R uznać za ważny element innowacyjności, to tendencję wzrostową tego personelu w województwie o 19,4% należy ocenić pozytywnie. Warto jednak dodać, że w zatrudnieniu wojewódzkiej sfery badawczo-rozwojowej obserwuje się niekorzystne tendencje stagnacyjne. Wzrasta udział pracowników naukowo-badawczych mających więcej niż 60 lat i nie dostrzega się zwiększonego dopływu młodych kadr.
5. W OECD stosuje się podział B+R na trzy typy działalności: badania pod-stawowe, badania stosowane i prace rozwojowe. Proporcje między typami dzia-łalności różnią się w zależności od dyscypliny, kraju i okresu. W obrębie tej samej dyscypliny w różnych krajach rozwijają się badania podstawowe, stosowane lub prace rozwojowe. Koszty prac rozwojowych są na ogół znacznie wyższe od badań stosowanych i podstawowych. Dlatego w większości krajów OECD najwięcej wydaje się na prace rozwojowe, a mniej na pozostałe typy działalności. Polska przeznacza na badania stosowane i rozwój najmniejszą część łącznych wydatków na B+R wszystkich krajów OECD (z wyjątkiem Meksyku). W 2002 r. na badania podstawowe w Polsce przeznaczono 40% wszystkich nakładów, a w województwie małopolskim 47,3%. Badania stosowane pochłaniają w Polsce 25,7%, w wojewódz-twie małopolskim 17,5%, a prace rozwojowe odpowiednio 35,5% i 35,2%. Struk-turę tę można więc ocenić jako mniej nowoczesną w województwie niż w kraju.
Powyższe podsumowanie wskazuje na skalę zaniedbań i szans rozwojowych potencjału innowacyjnego w Polsce i województwie małopolskim, zwłaszcza w zakresie finansowania działalności badawczo-rozwojowej. Finansowanie to powinno być nakierowane głównie na pozyskiwanie środków pozabudżetowych. Na świecie firmy traktują innowacje jako dźwignię rozwoju oraz warunek
pozy-cji konkurencyjnej na międzynarodowych rynkach. Stąd w strukturze nakładów na innowacje udział środków przeznaczonych na działalność badawczo-rozwojową ponoszonych przez przedsiębiorstwa jest największy. Działalność badawczo-roz-wojowa jest szczególnie wrażliwa na niekorzystne zmiany koniunktury gospo-darczej. Mając trudności finansowe, firmy ograniczają przede wszystkim nakłady na badania i rozwój. Niepewna i stale zmieniająca się sytuacja gospodarcza nie zachęca też do działalności B+R tych przedsiębiorstw, które takiej działalności dotychczas nie prowadziły. Wszystko to wpływa niekorzystnie na proces moder-nizacji gospodarki i miejsce Polski w świecie.
Polskiej gospodarce potrzebne jest pobudzanie postaw proinnowacyjnych wszystkich podmiotów gospodarczych, zwłaszcza obszaru MŚP, które w warun-kach polskich odznaczają się niskim poziomem innowacyjności. Warunkiem speł-nienia tego postulatu jest tworzenie sieci powiązań między różnymi podmiotami uczestniczącymi w szeroko pojmowanej działalności innowacyjnej. Równie ważne jest ułatwianie dostępu do kapitału (w tym funduszu kapitału ryzyka) i realizacji wspólnych przedsięwzięć badawczo-rozwojowych.
Literatura
Dean T., Brown R., Bamford C., Differences in Large and Small Firm Responses to
Envi-ronmental Context: Strategic Implications from Corporative Analysis of Business Formations, „Strategic Management Journal” 1998, vol. 19.
Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, G. Niedbalska, I. Kudrycka, J.
Isa-jew, B. Rejn, GUS, Warszawa 1999.
Dobiegała-Korona B., Innowacje jako czynnik kreujący wartość firmy, niepublikowany raport nt. innowacyjności przedsiębiorstw, SGH, Warszawa 2000.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS,
Warszawa 2002.
Foyn F., Community Innovation Survey 1997/1998, Statistics in focus, Eurostat 1999, theme 9–2/1999.
Francik A., Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria specjalna:, Monografie, Kraków 2002, nr 158.
Frascati Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Standard Practis for Surveys of Research and Experimental Development, OECD
1994.
Galbraith J.K., American Capitalism: The Concept of Countervailing Power, Boston 1952.
Ileczko B., Niektóre elementy współczesnej wiedzy o innowacjach na tle piśmiennictwa
zachodniego, PWN, Warszawa–Łódź 1982.
Innovation and Structural Change in Post-socialist Countries: A Quantitative Approach,
Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Tchnological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/
Eurostat 1997.
Porter L.W., Where is the Organization Man? „Harvard Business Review”1963, nr 41. Poznański K., Intensywność badań w przemyśle, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1979,
nr 4.
Rejn B., Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) – nakłady, efekty, Zakład Badań Staty-styczno-ekonomicznych, GUS i PAN, Warszawa 2002, z. 281.
Rozluźnić gorset akumulacji, rozmowa z J. Kotowicz-Jawor, „Nowe Życie Gospodarcze”
1998, nr 23.
Simon H., Tajemniczy mistrzowie. Studia przypadków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Smallbone D., Innovation, SME and Regional Development, referat na VIII konferencję nt. Rola ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w rozwoju regionalnym i promocji
małych i średnich przedsiębiorstw, SOOIPP, Kiekrz 1997.
Special Issue on New Science and Technology Indicators, STI Review, OECD, Paryż
2001, nr 27.
Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.
Wskaźniki innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, materiały niepublikowane,
Ipsos--Demoskop, Warszawa 2001.
Zachowania człowieka w organizacji, t. 2, red. W.E. Scott, L.L. Cummings, PWN,
War-szawa 1983.
Zienkowski L., System rachunków narodowych (SRN), t. 1, GUS, Warszawa 1996.
The Innovativeness of the Małopolskie Voivodship
In this article, the authors present the results of their research into the innovativeness of the Małopolskie Voivodship. They verify the assertion of a direct link between the size of a company and its ability to innovate. Their main focus is on the SME sector. Making the assumption that in the research-development-implementation triad that underpins macroeconomic innovation processes each of these three factors is of equal importance, the authors assess them to compare the innovativeness of Małopolska’s SMEs with that of SMEs in the rest of Poland.