Charakter wiedzy a koncepcje firmy

Pełen tekst

(1)Jan Kultys Katedra MakroekonomII. Charakter wiedzy a koncepcje finny l.. Wstęp. Teoretyczne koncepcje firmy opierają się na różnych założeniach dotyczących charakteru wiedzy, jaką dysponują firmy, Jak zauważa N.J, Foss, koncepcja firmy "jest bardzo wrażliwa na założenia w odniesieniu do wiedzy"', W tradycyjnej teorii firmy wiedza jest ogólnie dostępna, jej zdobycie nie wiąże się z kosztami. Wiedza technologiczna jest dobrem publicznym, ma charakter informacji. W teoriach kontraktowych (teoria kosztów transakcji, teorie agencji, teoria niekompletnych kontraktów), będących rozwinięciem teorii tradycyjnej istotne znaczenie przypisuje się asymetrii informacji i ryzyka oraz wprowadza się dodatkowe założenia behawioralne, takie jak: ryzyko nadużyć czy oportunizm, Te nowe elementy mają jednak głównie zastosowanie w analizie Ol'ganizacji firmy i jej relacji z otoczeniem, Zaniedbany pozostaje problem niedoskonałości wiedzy produkcyjnej, Problem ten wyraźnie jest akcentowany przez teorie przedstawiające znaczenie wiedzy ukrytej i rozproszonej w zakresie technologii i produkcji. Są to podejścia, które w zdolnościach produkcyjnych opartych na wiedzy upatrują źródeł trwałych przewag konkurencyjnych firm, W tych koncepcjach, w których wiedza produkcyjna jest dobrem publicznym, dostępnym dla wszystkich producentów, a asymetria informacji, ryzyko nadużyć i oportunizm mają znaczenie w dziedzinie organizacji wewnętrznej firmy i jej relacji z otoczeniem, firma spełnia rolę ograniczania nieprodukcyjnej pogoni za rentą przez ograniczanie kosztów agencji, skutków asymetrii informacji czy oportunizmu, W koncepcjach akcentujących wiedzę ukrytą i rozproszoną (nie będącą dobi'em publicznym) firma - jako forma instytucji - spełnia. 1 Foss N .1., Capabiliries alld tlle n,eOI)' aft/w Firm, DRUID Working Paper, Fcbnmry, 1998, www.bllsincss.auc.dk.

(2) I. Jal! Kultys. również istotną rolę. w wyzwalaniu produktywnej' pogoni za rentą (przez kreowanie i zdobywanie trudno przekazywalnej wiedzy produkcyjnej).. 2. Typy wiedzy a struktury organlJ:acjl Wiedza, kompetencje i zdolności ciągłego uczenia się uznawane są coraz za kluczowe zasoby firm i całych gospodarek, jako fundamentalne warunki przewag konkurencyjnych oraz jako czynniki mające coraz większe znaczenie we wzroście gospodarczym'. Pojęcia te używane są w wielu dziedzinach. Wynika stąd różnorodność ich znaczenia. Dlatego niektórzy autorzy, posługując się nimi, dokonują podzialów ich znaczenia ze względu na różne kryteria. A. Lam', dokonując rozróżnienia wiedzy, posługuje się dwoma jej wymiarami: epistemologicznym i ontologicznym. Pierwszy wymiar charakteryzuje sposoby ujawniania się wiedzy, i tu odróżnia się wiedzę jawną, formalną (explicit) oraz wiedzę ukrytą (laci! knowledge). Wymiar ontologiczny dotyczy umiejscowienia wiedzy, tj. ustalenia, kto jest podmiotem wiedzy. Podmiotem, nosicielem wiedzy może być jednostka bądź grupa, kolektyw. Różnice pomiędzy wiedzą jawną i ukrytą dotyczą trzech obszarów: l) możliwości szeroko rozumianego zapisania czy kodowania i mechanizmów przekazywania wiedzy. Wiedza formalna daje się łatwo zapisać przy użyciu symboli i kodów zrozumiałych ella wielu podmiotów, może być abstrahowana, kumulowana, rozumiana i przekazywana w czasie i przestrzeni, poza podmiotem wiedzącym i bez jego udziału. Może być latwo przekazywana słownie, pisemnie lub przy użyciu innych symbolicznych środków komunikowania. Jest to wiedza obiektywna. Podstawowymi jej cechami są więc latwaść komunikowania i przekazywania. Wiedza ukryta natomiast jest trudna do spisania i do przekazania. Jest to wiedza subiektywna, zawarta w zdolnościach do wykonywania pewnych dzialm\, zdobywana przez doświadczenie. Jest ukierunkowana na dzialanie, ujawnia się w praktyce. Jej przekaz w przeciwieństwie do wiedzy formalnej wymaga bliskiej interakcji podmiotów. Stanowi ona znaczną część ludzkiej wiedzy; 2) sposobów zdobywania i gromadzenia wiedzy. Wiedza formalna może być generowana i pozyskiwana przez logiczną dedukcję i przez formalne studia. Wiedza nieformalna opiera się na doświadczeniu i na dzialaniu. Zdobywana jest poprzez dzialanie w odpowiednim kontekście, w procesie uczenia się przez. częściej. 2 Nieproduktywna. pogoń. za rCnh} polega na osiiJganiu. korzyści. na podstawie asymetrii. infor~. macji, oportunistycznych zachowUJ1, czy skłonności do nadużyć. Produktywna pogOli za rentą to osiąganie korzyści w wyniku stworzenia i wykorzystania wiedzy i zdolności produkcyjnych, klóre dają. firmie trwale przewagi konkurencyjne. K. Ducatcl, Leaming and Skills in Ow KlIowledge ECOIlOllly, DRUID Working Papcrs, Fcbruary 1998. 4 A. Lam, Tacit Kl1owledge, Ol'gallizalional Lea1'lling al/d 11ll1ovatiol1: A Societal Perspective, DRUID Working Papcr, Octobcr 1998. 3.

(3) Charakter wiedzy a koncepcje firmy d ziałanie. (learning-by-doing) . W procesie zdobywania tej wiedzy istotne jest. zaangażowanie. i wielorakość doświadczenia podmiotów uczestniczących w procesie uczenia się; 3) możliwości agregowania i sposobów przywłaszczania (appropriation) wiedzy. Wiedza formalna może być łatwQ spisana, agregowana i gromadzona w sposób obiektywny oraz przywłaszczana bez udziału podmiotu wiedzącego, natomiast wiedza ukryta nie może być łatwo agregowana i gromadzona w sposób obiektywny, może być przywłaszczona i zużytkowana głównie przez bezpośrednie zastosowanie. Realizacja jej potencjału jest możliwa tylko przez zaangażowanie i współpracę z podmiotem posiadającym taką wiedzę. Wyraźne odróźnienie wiedzy jawnej, formalnej od ukrytej właściwe jest dla celów analitycznych. W rzeczywistości są to złożone formy wiedzy, gdzie elementy wiedzy jawnej dającej wyrazić się w ogólnych symbolach zmieszane są z umiejętnościami indywidualnymi możliwymi do przekazania jedynie poprzez bezpośred ni kontakt i współpracę. Wiełe sytuacji uwypukla wagę wiedzy ukrytej'. Oto niektóre z nich: złożo ność pewnych zad mi wymaga często wiełorakich umiejętności ; wiełe ludzkich d zialań opiera się na wielorakich Fizycznych umiejętnościach (dzialania sportowców, artystów oraz różne codzienne działania ludzkie nie dające się ująć w formie pewnej instrukcji, która pozwalałaby innym osobom na skopiowanie tych działmi); wiele działall gospodarczych opiera się na międzyosobowych kontaktach z klientami, konkurentami, dostawcami i z różnymi urzędnikami. Zrozumienie sposobu myślenia tych osób, ich potrzeb nie jest możliwe przy użyciu jedynie formalnych instrukcji. W wymiarze ontologicznym wiedza może mieć swój podmiot w jednostce bądż w grupie". Wiedza indywidualna umiejscowiona jest w umyśle jednostki oraz w jej fizycznych umiejętnościach. Jest posiadana przez jednostkę i może być wykorzystywana przez tę jednostkę bez udziału innych osób . .Jej istotną cechą jest więc autonomia w jej wykorzystaniu. Ze względu na poznawcze ograniczenia jednostek w zakresie gromadzeniu i przetwarzania informacji (ograniczona racjonalność) wiedza jednostki jest wyspecjalizowana i specyficzna dla danej dziedziny. Jest przenoszona razem z podmiotem ją posiadają cym, co może powodować problemy z jej utrzymaniem i gromadzeniem w danej organizacji. Wiedza grupowa, np. wiedza organizacji, firmy, jest gromadzona w regułach, procedurach, rutynach i wspólnych normach, które kierują zachowaniem, wskaz ują sposób rozwiązywania problemów oraz ksztaltują interakcje pomiędzy ezlonkami organizacji. W pewnym scnsie taka grupowa wiedza przypomina pamięć lub grupowy umysł organizacji. Może mieć charakter zasobów zgromadzonych w formic danych dostępnych dla członków organizacji lub może 5 D. Ernst, I3. Lundvall./llfol'lIIaticm Tedlllology ;/1 Tlle Lcamillg Eco1/o/ll)' - C/wllellg(!,\'!or Ocvt:lojJillg COIf/ltl'ies. DR UID Working PapcI", OCIober 1997, s. 26,. (, A. Lam. Tac;1 Kllowledge ... , s. 8..

(4) I. Jan Kultys. mieć formę strumienia wypływającego z interakcji pomiędzy członkami organizacji. Wiedza zespołowa istnieje raczej pomiędzy jednostkami niż w jednostkach. Może być albo scentralizowana albo rozproszona w ramach organizacji. Jej wartość może być większa bądź mniejsza od sumy wiedzy poszczególnych jednostek, zależnie od mechanizmu przekształcania wiedzy indywidualnej w grupową. Biorąc pod uwagę obydwa wymiary wiedzy: epistemologiczny i ontologiczny, Lam rozróżnia cztery typy wiedzy' (por. rys. l): - wiedzę umiejscowioną w umyśle jednostki (embrained) - wiedza indywidualna explicite. Zależy ona od indywidualnych zdolności poznawczych jednostki. Ma charakter formalny, abstrakcyjny i teoretyczny. Jest ogólna i łatwo przekazywalna, może być stosowana do szerokiego zakresu zjawisk. Zdobywana jest w procesie formalnej edukacji w wyniku uczenia się przez studiowanie; - wiedzę ucieleśnioną w jednostce (emboded) - wiedza indywidualna ukryta (taciI). Jest ukierunkowana na działanie, indywidualna, praktyczna (know-how). Zdobywana jest w wyniku praktycznego działania (learning-by-doing). Jest wiedzą specyficzną dla danej osoby. Uwidacznia się w działaniu w trakcie rozwiązywania konkretnych problemów. Jej tworzenie jest połączone z jej zastosowaniem; - wiedzę zapisaną (encoded) - wiedza grupowa explicite. Taka wiedza czę sto nazywana jest informacją. Przekazywana jest przy użyciu znaków i symboli. Możliwość zapisu i ujmowania ogólnymi symbolami prowadzi do jej standaryzacji i może być zastosowana przy rozwiązywaniu typowych, standardowych problemów. Pojawia się tu tendencja do szufladkowania sposobów rozwiązy wania problemów. Tworzone są pewne mechaniczne, ujednolicone i przewidywalne schematy działania organizacji. Możliwość spisania tej wiedzy pozwala na jej gromadzenie bez podmiotów ją posiadających, co w konsekwencji redukuje jej zależność od tych podmiotów. Uogólnianie indywidualnych doświad czeń i ich zapisanie ułatwia centralizację i kontrolę w organizacji. Akcentowanie takie jest typowe dla naukowego zarządzania polegającego na kontroli i standaryzacji pracy. Kodowana wiedza jest uproszczona, selektywna i częściowa, zatraca te elementy, które mają charakter praktycznych umiejętności i sądów jednostek; - wicdzę osadzoną w grupie (embedded) - wiedza grupowa ukryta. Ulokowanajest w organizacyjnych rutynach, praktykach i wspólnych normach, inaczej mówiąc w kompleksie grupowych relacji, które nie mogą być w pełni wyartykułowane, a które pozwalają funkcjonować organizacji w sposób skoordynowany. Jest więc specyficzna dla danego zespołu relacji i kontekstu. Jest organiczna i dynamiczna, wspierająca złożone schematy interakcji bez zapisanych reguł. Ten typ wiedzy opiera się na wspólnych przekonaniach i wspólnym rozumieniu otoczenia i zjawisk umożliwiającym efektywne komunikowanie. Istotne są tu więc wspólne doświadczenie, nieformalna koordynacja i komunikowanie się w two-. 7. Ibidem, s. 9..

(5) C/la rakI er. rzeniu tej wiedzy. Jest w pewnym sensie historycznie uwarunkowaua,jej generowanie i stosowanie może być ograniczone przez ustalone organizacyjne zasady i schematy relacji społecznych.. Wymiar ontologiczny. Wymiar epistemologiczny. lndywidualna Wiedza w umyśle. Jawna (c,rl'licif). Ukryta (tacif). jednosIki (em/Jm;IIed kllowlec/ge). Wiedza ucieleśniona w jednostce (embodied kllow/eelge). Grupowa Wiedza zapisana (el/col/ed kllow/ei/ge). Wiedza osadzona w grupie (cmbedded kllowlec/ge). Rys . 1. Typy wiedzy Źródlo: A. Lam, Tac;' KllolVledge ... , s. 43. Przedsiębiorstwo stanowi społeczny kontekst, w którym różne typy wiedzy kombinowane ze sobą do realizacji różnych zadatl produkcyjnych. Istnieje pewna zależność pomiędzy dominującym typem wiedzy a strukturą organizacyjną firm, czego wynikiem są różne schematy liczenia się o różnej dynamice i odmienne zdolności do innowacji . W firmach, gdzie dominuje wiedza formalna, przeważają sformalizowane struktury koordynacji i kontroli, wysoki stopień standaryzacji zadatl i ról, natomiast w firmach, w których przykłada się znaczną wagę do wiedzy praktycznej, nieformalnej , przeważają zdecentralizowane struktury organizacyjne i nieformalne mechanizmy koordynacji. Ponieważ wiedza nieformalna jest rozproszona, subiektywna i dynamiczna, nie poddająca się standaryzacji, jej mobilizacja i wykorzystanie wymaga autonomii i zaangażo wania podmiotu ją posiadającego . Opierając się na relacji pomiędzy różnymi formami organizacyjnymi i odmiennymi typami wiedzy, A. Lam wyodrębnia cztery przeciwstawne formy organizacyjne. Z każdą z nich łączy odmienny typ wiedzy dominujqcy dla danej formy organizacyjnej. Są to następujące formy (por. rys. 2.)": - profesjonalna biurokracja, w której dominuje wiedza umiejscowiona w umysłach jednostek, - mechaniczna biurokracja, w której istotne znaczenie ma wiedza zapisana, są. R Ibidem,. s. 12..

(6) lali. - operacyjna adhokracja, w której akcentowana jest wiedza ucieleśniona w jednostkach, - struktura organizacyjna typu-J' z grupową ukrytą wiedzą jako dominującą.. Podmiot wiedzy Standaryzacja wiedzy i pracy. Jednostka. Wysoka. Niska. Profe~jonaJnn. biurokracja. Operacyjna adhokracja. Grupa. Mcchanicznn biurokracja. Organizacyjna struktura typu-J. Rys. 2. Koordynacja i liczenie się a różne formy organizacyjne Żródlo: A, Lam, racil Knowledge ... , s. 45.. Profesjonalna biurokracja charakteryzuje się wysokim stopniem autonomii profesjonalnych jednostek (przykladami takich organizacji są szpitale i uniwersytety). Koordynacja osiągana jest przez standaryzację wiedzy, która z kolei jest pochodną formalnej edukacji jednostek. Podmiotami wiedzy w takiej organizacji są profesjonalne jednostki. Rozwiązywanie problemów polega w znacznej mierze na aplikacji dostępnego zasobu abstrakcyjnej wiedzy w sposób spójny i logiczny. Wykorzystanie wiedzy nieformalnej jest znacznie ograniczane w radzeniu sobie z niepewnością przy rozwiązywaniu problemów. Różnorodność problemów redukowana jest poprzez ich poszufladkowanie, wynikiem czego może być wysoki poziom specjalizacji. Wiedza w profesjonalnej biurokracji jest indywidualistyczna, hierarchiczna i podzielona ze względu na funkcje. Indywidualni eksperci mają znaczny stopiet\ swobody w zdobywaniu i stosowaniu wiedzy w zakresie swojej specjalizacji. Dosyć wyraźne rozgraniczenie zakresów specjalizacji utrudnia interdyscyplinarny przeplyw wiedzy.. Pojecie struktury organizacyjnej typu-J pochodzi od M. Aoki (I-!OI'iZOllta{ VS. Verticalll1!oro/rlle Firm, The Americnn Ecol1omic Rcvi cw, December 1986), który odróżnił dwie prl.cciwslawnc stlllklury organiZAcyjne: J i A. Typ.] (model japoński) charaklcryi'.ujc struklura zdecentralizowana, II typ A (model amcrykallski) odznacza się sce ntralizowaną struklunł 1). mafioll Structure. organizacyjną ..

(7) Charakter wiedzy a koncepcje firmy. Mechaniczna biurok.racja opiera się ną zapisanej wiedzy. Zasadą organizacji jest specjalizacja, standaryzacja i kontrola. Przykładami takich organizacji są firmy zajmujące się masową produkcją wykorzystujące zasady naukowego zarządzania. Koordynacja działań osiągana jest przez standaryzację procesów produkcji, ścisly podział pracy i nadzór. Umiejętności operacyjne i doświad czenie podlegają formalizacji i są przekształcane w obiektywną wiedzę przez kodyfikację.i instytucjonalizację. Ma to na celu redukcję niepewności w dzialaniach operacyjnych. Podmiotem wiedzy w takiej organizacji nie są osoby wykonujące operacyjne działania, lecz zarządzająca formalna hierarchia tworząca formalne reguły, procedury i standardy, w których zawiera się operacyjna wiedza. Zarządzający są odpowiedzialni za przekształcanie indywidualnej wiedzy w obiektywne reguły i procedury oraz za przepływ informacji w ramach hierarchii. Obiektywizacji wiedzy poprzez jej zapis towarzyszy utrata znacznej części wiedzy ukrytej, stąd zasób wiedzy, na którym połega mechaniczna biurokracja, jest zubożony. Proces uczenia się i zdobywania nowej wiedzy to proces formalizacji i instytucjonalizacji. Organizacje o takim kształcie dobrze radzą sobie z problemami typowymi, standardowymi, nie są dostosowane do rozwiązywania problemów nowych w zmieniającym się otoczeniu. Organizacją polegającą nie tylko na jawnej wiedzy jej członków, ale również na ich wielorakich praktycznych umiejętnościach rozwiązywania problemów jest operacyjna adhokracja. Cechuje ją organiczność, niski stopień standaryzacji wiedzy i procesu pracy. Funkcje administracyjne przenikają się z zadaniami operacyjnymi, a wiedza techniczna ze zdolnościami kierowniczymi. Członko wie takiej organizacji posiadają znaczny zakres autonomii. Przykładami takich organizacji są: agencje reklamowe, firmy konsultingowe. W takich organizacjach formalna profesjonalna wiedza odgrywa tylko ograniczoną rolę. Znaczna część działań w' rozwiązywaniu problemów opiera się na osobistych zdolnościach i wiedzy ukierunkowanej na działanie . Koordynacja działań osiągana jest przez bezpośrednie interakcje i wzajemne dostosowania jednostek pracujących w zespołach zorganizowanych wokół projektów czy problemów. Podmiotami wiedzy w takiej strukturze organizacyjnej są indywidualni eksperci, członkowie zespołów. Struktura wiedzy jest więc indywidualistyczna, ale ma również charakter kooperacyjny. Ta druga cecha wynika stąd, że działania zespołu w rozwiązywaniu problemów oparte są na współpracy i wykorzystaniu różnych doświadczel\ członków zespołu. Znaczna część wiedzy ma charakter organiczny, ukryty. Uczenie się następuje w procesie wspólnego rozwiązywania probłemu i nie zamyka się w granicach specjalizacji poszczególnych członków zespo łu. Jest dynamiczne, gdyż dokonuje się w procesie rozwillzywania coraz to nowych problemów w zmieniających się zes połach ekspertów odpowiednich do charakteru problemu. Operacyjna adhokracja jest struktunl podlegającą szybkim zmianom. Zdolność szybkiego uczenia się ma istotne znaczenie dla jej przeżycia w złożonym i dynamicznym otoczeniu. Częste zmiany stl'llktury i pl'zegl'upowaniajednostek.

(8) Jan pomiędzy różnymi zespolami mogą stwarzać problemy w pelnym wykorzystaniu i gromadzeniu ukrytej wiedzy. Wiedza taka wygenerowana w danej organizacji może być dosyć latwo przeniesiona do konkurentów, gdyż jej glównymi podmiotami są indywidualni eksperci, którzy mogą stać się czlonkami konkurencyjnych organizacji. Wynika stąd, że taka organizacja wykazuje znaczną zdolność dostosowania w dynamicznym otoczeniu, ale równocześnie jest mało stabilną formą organizacyjną.. Struktura organizacyjna typu-J swój potencjał i zdolności buduje na wiedzy umiejscowionej w ich operacyjnych strukturach, zespołowych relacjach i kulturze organizacji. Struktura ta łączy w sobie stabilność biurokracji z elastycznością i dynamiką zespołów adhokracji. Organiczna, nie hierarchiczna struktura zespolowa współdziała z hierarchiczną strukturą zarządzania. Te dwie struktury spajane są silną kulturą i wspólną tożsamością. Koordynacja działali osiągana jest przez poziomą koordynację i wzajemne dostosowania w ramach zespołów, które wzmacniane są uznawanymi wartościami i wspólnym rozumieniem reprezentującymi kulturę organizacji. Formalna hierarchia spelnia raczej funkcję integracyjną niż kontrolną. Struktura taka ułatwia interakcję wiedzy formalnej i nieformaInej, stwarzając dogodne uwarunkowania do cią głego kreowania nowej wiedzy. Podstawowymi podmiotami wiedzy w firmie-J nie są ani pojedynczy eksperci ani zarządzająca hierarchia, ale w znacznym stopniu autonomiczne zespoły obejmujące osoby spełniające różne funkcje i należące do różnych jednostek funkcyjnych w ramach organizacji. Międzyfunkcyjne zespoły integrują wiedzę z różnych dziedzin i służą jako pomosty między jednostką i organizacją. Zespół jest tą płaszczyzną, na której ma miejsce intensywna interakcja, uczenie się i dyfuzja wiedzy, i gdzie przecinają się pionowy i poziomy strumień informacji. Znaczna część procesu uczenia się dokonuje się poprzez wspólną pracę i zespołowe rozwiązywanie problemów, tak jak w operacyjnej adhokracji. Mię dzyfunkcyjna natura zespołów ułatwia jednak proces uczenia się w szerszym zakresie, wspomaga rozwój różnorodności i pokrywania się wieclzy wśród czlonków organizacji i jednostek funkcyjnych. Prowadzi to do transmisji ukrytej wiedzy w ramach organizacji, kiedy członkowie zespołów przemieszczają się między funkcyjnymi jednostkami organizacji. Formalna struktura , stanowiąc istotny mechanizm integracyjny, gromadzi ukrytą wiedzę na poziomie całej organizacji w formie operacyjnych procedur i reguł do zastosowania w przyszłości. Jednak wiedza skumulowana w formalnej hierarchii stanowi niewielką część calej bazy wieclzy tej struktury organizacyjnej. Znaczna jej część jest ulokowana w operacyjnych rutynach, sieci relacji międzyludzkich, we wspólnie uznawanych wartościach i przekonaniach wynikających ze wspólnych doświad czel!. Organizacyjna struktura typu-J zdolna jest więc do ciągłego generowania, kumulowania i dyfuzji wiedzy w procesie uczenia się przez działanie i interakcje. Jednakże stabilność jej struktury społecznej może być przyczyną pewnego.

(9) Charakler wiedzy a. konserwatyzmu, może ograniczać możliwości uczenia się tkwiące w odmienności indywidualnych doświadczeń. Reasumując, różne struktury organizacyjne znacznie różnią się pod wzglę dem możliwości generowania, kumulowania i wykorzystania ukrytej wiedzy. W strukturze mechanicznej biurokracji wiedza ukryta poddawana jest kontroli, przez co w znacznym stopniu jest niewykorzystana i eliminowana. Stąd baza wiedzy jest znacznie zubożona. W profesjonalnej biurokracji ukryta wiedza odgrywa ograniczoną rolę w rozwiązywaniu problemów i jej zakres zastosowania obejmuje pojedyncze specjalizacje. Operacyjna adhokracja stwarza dogodne warunki do tworzenia i wykorzystania ukrytej wiedzy poprzez eksperymentowanie i interakcyjne rozwiązywanie problemów, jednak jej mala stabilność utrudnia kumulowanie i zatrzymanie tej wiedzy w danej organizacji. Struktura organizacyjna typu-J stwarza dobre warunki do generowania, kumulowania, dyfuzji i zatrzymania ukrytej wiedzy w ramach organizacji. B. LundvaII i B. Johnson (1994)'" wyróżnili cztery typy wiedzy: - wiedzieć co (know whal), - wiedzieć dlaczego (know why), - wiedzieć jak (kllow how), - wiedzieć kto (know who). Te cztery typy wiedzy różnią się stopniem trudności transferu od jednego zastosowania do drugiego, od jednej osoby (grupy) do drugiej. Wiedza "wiedzieć co" odnosi się do faktów i zwykle funkcjonuje pod nazwą "informacja". Wiedza "wiedzieć dlaczego" odnosi się do praw natury i świata, ma szczególne znaczenie na przykład w rozwoju nauki i technologii. Wiedza "wiedzieć jak" obejmuje umiejętności i zdolności do różnorodnych działm\. Może odnosić się do umiejętności pracowników, zdolności biznesmenów do oceny perspektyw dla nowych produktów, umiejętności menedżerów w dziedzinie zatrudnienia itp. Wiedza ta jest rozwijana przez jednostki oraz przez grupy czy zespoły. Złożo ność zadal\ i związana z tym kooperacja pomiędzy grupami i organizacjami poszerza zakres bazy wiedzy. Zjawiska te uwidoczniają wagę wiedzy "wiedzieć kto", obejmującą znajomość tego, kto jaką wiedzę i umiejętności posiada. Wiedza taka umożliwia tworzenie odpowiednich relacji w tworzeni wyspecjalizowanych grup, zespołów czy sieci. Zdobywanie różnych typów wiedzy dokonuje się różnymi kanałami. Wiedza "wiedzieć co" i "wiedzieć dlaczego" może być pozyskiwana przez czytanie ksilłżek, artykułów, słuchanie wykładów czy korzystanie z baz danych. Może być łatwo spisywana i przenoszona w formie informacji, może być nawet sprzedawana na rynku, jeżeli istnieje rozwinięta infrastmktttra instytucjonalna. Pozostałe dwa typy wiedzy zakorzenione są praktycznym doświadczeniu i społecznych interakcjach, co określa sposoby pozyskiwania takiej wiedzy. Wiedza 111 B. Lund vnJl i n. Johnson, Tlw LC(lI'J/iJlg ECO/lOmy, Journlll or Jnuustry Studics. December 1994, vol. 1,111'. 2, s. 23--42 . Porównaj także: D. Ernsl, B. Lundvull, lJ/fol'lII11fioll .... s. 22. oruz. K. Ducalcl. Lelt,.,,;u!:: {fIul Skills ... . s. 10..

(10) Jan Kulrys "wiedzieć jak" przekazywana jest w relacji mistrz-uczeń oraz w procesie uczenia się przez działanie, Jest to zasadniczo wiedza ukJyta, Wiedza "wiedzieć kto" zdobywana jest poprzez społeczną praktykę , w odpowiednich specjalistycznych środowiskach czy też przez bieżące kontakty z klientami, kooperantami oraz różnymi instytucjami.. 3.. Wpływ załoień. dotyczqcych wiedzy na koncepcie firmy. Z przedstawionych podziałów wynika, jak różne mogą być rozumienia wiedzy, Tylko część wiedzy poddająca się zapisowi, formalizacji i obiektywizacji może być oheślana pojęciem informacji. Dokonane wyżej rozróżnienia są przydatne w rozumieniu różnic w opisie zachowań przedsiębiorstw prezentowanym przez różne teorie firmy, gdyż koncepcje firmy w znacznym stopniu zależą od za/ożeń w odniesieniu do wiedzy, Teoria produkcji wykorzystywana w tradycyjnej teorii firmy opiera się na pojęciu funkcji produkcji, w której konstruowaniu zakłada się efektywną kombinację czynników produkcji (techniczna efektywność), U podstaw tego rozumienia tkwi zalożenie, że każdy producent dysponuje odpowiednią i łatwo przekazywalną wiedzą produkcyjną, inaczej nie bylby w stanie osiągnąć technicznej efektywności. Taka istotna produkcyjna wiedza dostępna jest dla wszystkich wytwórców, To, co jest w stanie wytwarzać jeden producent, jest osiągalne również dla pozostałych, Możliwość zdobywania wiedzy produkcyjnej bez ponoszenia kosztów wyklucza sytuację, w której niektórzy z producentów byliby w stanie odnosić korzyści z posiadania lepszej wiedzy, Nie jest zatem brana pod uwagę możliwość posiadania , kreowania i wykorzystania ukrytej wiedzy, Założenie natychmiastowego łączenia czynników produkcji w proporcjach ujętych w fonnie funkcji produkcji zaniedbuje kołejny aspekt rzeczywistości produkcji, a mianowicie to, że produkcja to złożony proces rozciągnięty w rzeczywistym czasie, W procesie tym również dokonuje się heowanie i zastosowanie ukrytej wiedzy. W konsekwencji tradycyjna teoria produkcjijest teorią efektywniej alokacji dostępnych zasobów, ma charakter bezczasowej analizy i jest teorią równowagi. Teorie takie, jak: teoria kosztów transakcji , teorie agencji czy teoria niekompletnych kontraktów, które mogą być nazwane wspólnym mianem teorii kontraktowych. są rozwinięciem teorii tradycyjnej. Pojawiają się w nich nowe elementy w analizie: prawa wlasności, asymetria informacji, specyficzność zasobów, dodatkowe za łożeni a behawiorałne (oportunizm, sk łonność do nadużyć). Ogólnie mówiąc, teorie te poszukują optymalnych schematów relacji (ujętych w odpowiednie kontrakty) pomiędzy różnymi podmiotami (właści ciel-menedżer, menedżer-pracownik, kredytodawca-kJ'edytobiorca, firma ubezpieczeniowa-ubezpieczony, wlaściciele czynników produkcji), które maksymalnie ograniczają koszty agencji, skutki asymetrii informacji i oportunistycznych zachOWaJ;. Rozwiązania instytucjonalne odgrywają rolę ograniczania (eli minopojęcia.

(11) Charakter wiedzy a kOl1cepcjefirmy. I. wania) nieproduktywnej pogoni za rentą, nie biorą jednak pod uwagę tego, że te rozwiązania mogą kreować możliwości produktywnej pogoni za rentą. Kontrakty i ukształtowane przez nie relacje dostarczają takich motywacji w funkcjonowaniu firm, które zbliżają firmę do granicy możliwości produkcyjnych (technicznej efektywności)". Skupienie uwagi w analizie organizacji głównie na konflikcie interesów prowadzi do zaniedbania zagadnień związanych z problemem wiedzy produkcyjnej, takich jak: możliwość niedoskonałości wiedzy produkcyjnej (problem zdolności produkcyjnych opartych na wiedzy - capabilities) oraz możliwość niedoskonałości wiedzy dotyczącej tego, jak łączyć produkcyjną wiedzę osób czy organizacji (problem jakościowej koordynacji działań produkcyjnych)". Rola firmy sprowadzona jest głównie do uzgadniania (koordynacji) motywacji, ograniczania czy likwidowania konfliktu interesów, do czego mają służyć kontrakty. Zaniedbana pozostaje istotna rola, jaką spełniają rutyny i zdolności produkcyjne oparte na wiedzy w koordynacji działań produkcyjnych firm. Ponadto oddzielenie kosztów produkcji od kosztów transakcji i przyjęcie, że koszty produkcji nie zależą od struktury organizacyjnej skrywa sposób, w jaki wiedza produkcyjna jest tworzona i przekazywana. W teoriach tych można zauważyć pewną dychotomię w rozumieniu kosztów, koszty produkcji oddzielane są od kosztów transakcji. O. Williamson" przyjmuje, że koszty produkcji są stałe w różnych strukturach organizacyjnych (wszyscy producenci mogą korzystać z takich samych technologii i mają tę samą produkcyjną wiedzę), i skupia się na kosztach transakcji, które są kształ towane między innymi przez niedoskonałą i asymetryczną informację i oportunizm. Jakie są założenia dotyczące wiedzy w wyżej wymienionych teoriach kontraktowych? Wspólnie z teorią tradycyjną zakładają ogólną dostępność do wiedzy produkcyjnej, zaniedbują fakt, że znaczna jej część może być ukryta. Wynika z tego, że koszty produkcji wszystkich firm powinny być takie same, wszystkie będą tak samo efektywne (nie uwzględniając zróżnicowania otoczenia w jakim funkcjonują). To, że jedne firmy osiągają lepsze wyniki od innych, zajmują lepsze pozycje na rynku, może być wytłumaczone zróżnicowaniem wyposażenia firm, asymetrią i kosztami informacji dla celów kontroli, specyficznością aktywów. Wynika z tego, że teorie te nawiązują do zubożonej koncepcji wiedzy, do tej części wiedzy, która ma charakter jawny, formalny, obiektywny, poddaje się kodowaniu i może być łatwo przekazywana, to jest do informacji. Firma w takim ujęciu jest procesorem informacji, a nie procesorem wiedzy w pełnym znaczeniu. Nawet O. Williamson, który wydaje się wychoII 12. Por,: N.J. Fass, Capabilities {II/d t/w Theol'y .... s. 13. R. Langlois, N. Pass, Capabilities al/d Governance: T/re Rebirth oj Proc/uc/;oll ill tlw. Tlwory of EC01WlIlic Org(llljzatiOll, Kyklos, Fase, 2, vol. 52,1999,5.203. lJ O. Williamsoll, EkoJlomicZJ/e instytucje kapitalivllIf, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawlI. 1998..

(12) Jall dzić poza jedynie problem informacji, uwzględniając specyficzność aktywów, ograniczoną racjonalność i oportunizm , ujmuje firmę jako wiązkę dwustronnych kontraktów, a nie jako ewoluującą organi z ację opierającą się na wiedzy". Teorią firmy podkreślającą wagę jakościowej koordynacji i ograniczoność produkcyjnej wiedzy jest podejście skupiające uwagę na zdolnościach produkcyjnych opartych na wiedzy czy kompetencjach firmy. U podstaw tego ujęcia tkwi zalożenie, że jednostki czy organizacje z konieczności mają ograniczoną wiedzę w odniesieniu do tego, jak poszczególne działania należy dobrze wykonać. Główne zainteresowanie tego podejścia to zrozumienie tego, co odróżnia firmy jako organizacje kooperujących jednostek. Podejmuje ono próbę wyjaśnienia źródel odmienności firm, konkurencyjnych przewag i różnic efektywności.. Pojęcie zdolności produkcyjnych opartych na wiedzy (capabilitie.l')" wprowadzone zostało przez G. Richardsona dla określenia z konieczności ograniczonej produkcyjnej wiedzy firmy i jednostki". Zdolności te to posiadana przez grupę częściowo ukryta produkcyjna i organizacyjna wiedza, która może być wykorzystana przez czlonków zespoI u dla strategicznych celów". F. Hond" definiuje zdolności produkcyjne oparte na wiedzy jako takie zasoby, które są niematerialne i ukryte, i zawierają wiedzę, doświadczenie pracowników i menedżerów, jak również organizacyjne rutyny. Autor ten kompetencje definiuje jako organizacyjne umiejętności łączenia i odnawiania aktywów i zdolności firmy w taki sposób, że firma zdobywa i utrzymuje przewagi konkurencyjne. P. Cohendet, F. Kern, B. Mehmanpazir i F. Munier przedstawiają kompetencje jako zbiór rutyn, różnorodnych kwalifikacji, wiedzy i dodatkowych aktywów umożliwiających efektywne procedury rozwiązywania problemów". Takie kompetencje, które są podstawą trwałych przewag konkurencyjnych nazywane są kluczowymi kompetencjami"'. W powyższych definicjach zdolności produkcyjnych opartych na wiedzy i kompetencji widoczne jest znaczenie wiedzy i procesu uczenia się. Wiedza ta w znacznej części jest ukryta i rozproszona. Dlatego jej zdobywanie jest roz-. Kllowledge Coordi/lolioll . Campe/cllce Crealiollllllilllltegmfel/ Nelwork.\' ;1I GlobalisCli or Economics" 1999 , nr 23, s . 226. 14. Firms. p, Cohendcl, F. Kern, B. Mchmanl)azir. F. Municr, "Cambridge Jouro,,1. J;'l NicktÓI-lY autorzy używają zamiennie poj<;ć zdolnok i produkcyjnych opartych na wiedzy i kompetencji - capabilitie.\' i compete1/ce (por. np.: Kll owledge Coordillalioll ... , 5, 228). 16 G. Richardson, The Orgollizatioll oj buly.\'fl'y. Ecollomical Journal, ł 972, nr 82, przedruk. w: Tlle Ecollomic Nature oJlhe Firm, pod red. L. Putcrmanu, R. Kroszncnl, Cambridge Univcrsity Preso, Cambridge 1996). 17 Por,: R. LUllglois, N. Pass, Capabi/ities a"d Govel'llollce .... s. 2łl. F. '-lond, A Capabilities Perspective 011 t/w Firm, www.scw.vll.nlldcn.hond/scriptic/capabilitics.. l!;. 1996,s . 2.. Kllowledge Coordillatioll ... , s. 229. G. Hamcl, C. Prahalad, The Core Competen ce oj tlle Co/"poralioll, Harvard Busincss Rcvicw, Mny-June 1990. II). 20.

(13) Charakter wiedzy a cif)gniętym w czasie procesem uczenia się przez działanie. Rozproszenie jej sprawia, że właściwe wykorzystanie wymaga jakościowej koordynacji w trakcie wykonywania różnorodnych działań przez wiele osób. Uczenie się ma inny charakter niż aktualizacja informacji i bayesowskie dopasowywanie prawdopodobieństw czy estymacja regresji". Polega ono na tworzeniu nowych reprezen-. tacji otoczenia (które pozostaje w znacznym stopniu nieznane) oraz na zdobywaniu nowych umiejętności polegających nn badaniu i wykorzystywaniu ciągle nowych sposobności. Te reprezentacje i wyobrażenia o otoczeniu ucieleśniane są w rutynach charakteryzujących organizację. Koordynacja rozproszonej wiedzy sprowadza się do tworzenia wspólnego jej zasobu w formie zbioru faktów, modeli otoczenia, reguł i procedur znanych dla wszystkich członków organizacji. Taka koordynacja rozproszonej wiedzy jest warunkiem wstępnym koordynacji działań firmy. W większości modeli opisujących zachowania firm koordynacja rozproszonej wiedzy przyjmowana jest jako dan,a. Nie wydaje się też możliwe dokonanie jej tylko przy zastosowaniu mechanizmów koordynujących motywacje. Podstawę kreowania organizacyjnej wiedzy stanowią interakcje pomiędzy wiedzą jawną i ukrytą, które są ze sobą w relacji komplementarności". Interakcje przybierają kształt konwersji jednego typu wiedzy w drugi. Pierwszy z nich to proces socjalizacji, polegający na tym, że ukryta wiedza posiadana przez pewne jednostki jest transformowana w ukrytą wiedzę innych jednostek. Zespoły specjalistyczne, spotkania informacyjne, wspólna praca, praca w relacji mistrzuczeń, to niektóre sposoby socjalizacji wiedzy. Istotnym aspektem procesu socjalizacji jest przestrzenna bliskość osób zaangażowanych w ten proces. Kolejnym sposobem konwersji jest eksternalizacjia, polegająca na przekształ caniu pewnych kategorii wiedzy ukrytej w jawną poprzez teorie, koncepcje, modele, analogie i metafory. W ten sposób może się dokonać rozprzestrzenienie lokalnej wiedzy (istotne dla transnarodowych korporacji), Inny sposób konwersji to kombinacja, w ramach której ma miejsce przekształcenie wiedzy jawnej, zapisanej w jej inną formę, czego wynikiem są nowe kategorie wiedzy. Proces ten może dokonywać się poprzez różne kanały komunikowania w ramach firmy. Przykładem może być podział na kategorie i klasyfikacja różnych zbiorów wiedzy i tworzenie komputerowych baz danych. Internalizacja jest czwartym sposobem konwersji, gdzie wiedza jawna przekształcana jest w wiedzę ukrytą. Efektem jest nowy zasób ukrytej wiedzy. W procesie internalizacji występuje etap transmisji i etap zastosowania wiedzy. W pierwszym etapie następuje przekaz kodowanej wiedzy, w drugim praktyka i doświadczenie. Przykładem 21. p, Cohcndct, P. Llarcna, Theol'y qfthe Firm il/. Evoll/tio/U/I'Y Pcrspective: A Critical Assesz konferencji: COlltracts, "Orgalliwtiolls Wili JlIstirutiolls", Paris, Scptcmbcr. slIlell(, materiały. 17-19,1998, s. 14, 221. Nonaka.l-I. Takcuchi, T/w Kllow!edge-Crealillg COll1pally, l10w Japallese CO/1/pallies Creale IIIC DynlImie oj !lIllovatioll, Oxford, Oxford Unvcrsily Prcss, 1995, cyt. za Kllowledge Coo/'dillalioll ... , s. 231..

(14) Jall. internalizacji może być teoretyczne szkolenie, po czym następuje zastosowllnie z oceną i zatwierdzeniem zdobytej wiedzy. Interakcje pomiędzy wiedzą ukrytą i jawną za pośrednictwem różnych sposobów konwersji składają się na dynamiczną spiralę kreowania nowej wiedzy w firmie (por. rys . 3).. Do. Jawna. Ukryta. Jawna. Kombin.tcja. Internalizacja. Ukryta. Eksternalizacja. Socjalizacja. Od. Rys. 3. Sposoby konwersji wiedzy Źródło:. Knowledge Coordillatioll ... , s. 229.. Firmy podejmują różnorodne działania w celu wykonywania różnych zadań. Różne działania wymagają odpowiednich do nich zasobów. Zasoby te obejmują aktywa i zdolności produkcyjne oparte na wiedzy. Dzialania mogą być podobne lub komplementarne". Działania podobne opierają się na tych samych zdolnościach. Dzialania komplementarne skladają się na łat\cuch etapów procesu produkcyjnego i dlatego wymagają koordynacji. Zestawienie różnych stopni podobieństwa i komplementarności dzialat\ daje różnorodność typów organizowania dzialań ekonomicznych w ramach firmy, na rynku oraz w ramach różnorodnych instytucji pośrednich. Z natury zdolno ści opartych na wiedzy wynika, że są one ograniczone, specyficzne dla danej firmy. Dlatego firmy muszą się specjali zować, ponieważ w zaawansowanej technologicznie gospodarce proces produkcyjny sklada się z wielu etapów. a to wymaga wielorakich zdolności produkcyjnych. Komplementarne dzialania procesu produkcyjnego mogą charakteryzować się dużym stopniem niepodobiet\stwa i dla ich podjęcia potrzebne są odmienne zdolnośc i oparte na wiedzy posiadane przez ró żne firmy. Dlatego firmy muszą polegać na różnorodno ści form organizacyj nych dla koordynacji ich działatl. Stąd o granicach firmy mogą w istotny m stopniu decyd ować zdoln ości oparte na 2l. G. Richardson. T/Je Organiw/ioll ....

(15) Charakter wiedzy a kOllcepcjefirl1lY. I. wiedzy, a nie koszty transakcji , które są decydujące w określeniu granic firmy w teorii kosztów transakcji. Firm y zatem, rozwijając swoje zdolności oparte na wiedzy, mogą osiągać trwale przewagi konkurencyjne, będące wynikiem tego, że zdolności te są osadzo ne w organizacji jako całości, trudne do skopiowania i stąd specyficzne dla poszczególnych firm. Nie mogą być przedmiotem obrotu na rynku, mogą być rozwijane i utrwalane jedynie w procesie rozwiązywania problemów, w procesie wielostronnego uczenia się, dlatego firma to procesor wiedzy, a nie tylko procesor informacji. Z natury zdolności produkcyjnych opartych na wiedzy wynika również to, że koszty produkcji są specyficzne dla ró żnyc h firm, koszty takich samych działm\ produkcyjnych podejmowanych przez różne firmy mogą się znacznie różnić. Akumulacja kapitału wiedzy, specyficznego nie tylko dla poszczególnych osób, ale dla całych firm, reprezentowanego przez zdolności produkcyjne, trudnego do imitacji przez konkurentów może być przyczyną heterogenicznośc i firm, o siągania przez nie zróżni cowa n yc h wyników w tych samych branżach oraz zdobywania trwałych przewag konkurencyjnych. Według niektórych autorów, zdolno ściowe podej ście do firmy może być komplementarne do ujęć kontraktowych, natomiast inni uważają, że podej ście to nie da się pogodzić z teoriami kontraktowymi"'. Komplementarność tych dwóch po dejść przejawiałaby się w kilku aspektach. Wspólna wiedza ucieleś ni ona w zdolnościach produkcyjnych może znacznie modyfikować problemy agencji istotne dla podejścia kontraktowego . Wspólna wiedza dzielona przez czlonków firmy może ograniczać asymetrię informacji i w ten sposób redukować ryzyko nadużyć i koszty agencji. W ko ncepcji niekompletnych kontraktów egzekwowanie rezydualnych praw własności może prowadzić do gry typu "dylematu więźnia" w relacjach pomiędzy właścicielami (menedżerami) a pracownikami. Powtarzanie takich gier prowadzić może do równ owag w form ie norm jako składnika kultury organi zacji , które mogą być interpretowane jako organi zacyjny wymiar zdolności. Kultura organizacji, w znacznym stopniu nie poddająca się kopiowaniu, ma istotny wpływ na zdolności produkcyjne i przez to na konkurenc yjność. Ujęci e zdolnościowe poszerza zakres znaczenia specy ficzności aktywów wprowadzony przez O. Williamsona" . Oprócz specyficzności kapitululudzkiego, specyficzności miejsca, specyficzności fizycznej i przeznaczenia aktywów pojawia się specyficzność zdolnoś c i produkcyj nych opartych na wiedzy, dlatego firmy są "składnicami" specyficznej dla nich wiedzy. Podejście zdolnościowe poszerza argumentację w analizie zakresu działalI firmy. Niekorzyści ze skali i zakresu prod ukcji tIumaczone są tym, że podejmow anie przez firmę zwiększonego zakresu dzialall (a przez to działaJI coraz. :N. Por. N.J. Pass, CaplIhilities alld tlw Theory .... s. 8 i nusL. 2:' O. Williamsoll, Eko l!o micV!e illslyfllcje ... . S. 6S..

(16) I. Jall Kultys. to mniej podobnych do siebie) pociąga za sobą konieczność wykorzystywania coraz bardziej niepodobnych do siebie zdolności produkcyjnych. Jest to istotne uzupełnienie wyjaśnień niekorzyści ze skali produkcji i granic firmy, wskazujących na rosnące problemy agencji, negatywną selekcję i koszty monitorowania ze wzrostem zakresu działań firmy. Tradycyjne rozumienie wiedzy produkcyjnej jako wiedzy łatwo przekazywalnej może stwarzać problemy w dziedzinie ochrony praw własności intelektualnej. Kiedy prawa te nie są odpowiednio chronione, dążenie do tworzenia takiej wiedzy i osiągania z niej korzyści może pociągać za sobą procesy integracji pionowej i poziomej ograniczających zjawiska "jazdy na gapę". Przeciwnie, gdy wiedza produkcyjna jest wysoce specyficzna, a przez to trudna do imitacji, zakres działań podejmowanych przez firmy może być ograniczony, zawężony do działań podobnych, wymagających podobnych zdolności produkcyjnych. W podejściu zdolnościowym jako konkurencyjnym (w odróżnieniu od komplementarnego) do kontraktowego akcentowane są różnice tych dwóch ujęć. Wyraźnie akcentuje się odmienność charakteru wiedzy produkcyjnej, to, że jest ukryta, ma wymiar grupowy, jest specyficzna i nieprzekazywalna w odróżnie niu od zubożonej koncepcji wiedzy w ujęciach kontraktowych i tradycyjnym. Produkcja ma charakter procesu kreowania zasobów produkcyjnych i ich wykorzystania w odróżnieniu od optymalnej alokacji danych zasobów. Wyraź nie eksponowana jest ekonomiczna komplementarność produkcyjnych działań (zaniedbana w teoriach kontraktowych), co prowadzi do uwypuklenia teorii produkcji w rozumieniu ekonomicznej organizacji. Analiza procesu produkcyjnego ma charakter pozarównowagowy, wyraźnie uwzględnia rolę rzeczywistego czasu i znaczenie ścieżki zależności w czasie. Analiza równowagi w tradycyjnej teorii ma charakter bezczasowy.. 4.. Zakończenie. Przeprowadzone rozważania pozwalają na wyciągnięcie pewnych wniosków dotyczących zależności pomiędzy koncepcjami wiedzy a modelami firmy. Wiedza może być jawna, łatwo przekazywalna, bądź ukryta i przez to trudna do skopiowania. Podmiotem wiedzy może być jednostka bądź grupa. Istnieje pewna zależność pomiędzy dominującym typem wiedzy a strukturą organizacyjną firm. W firmach, gdzie dominuje wiedza formalna, przeważają sformalizowane ~ruktury koordynacji i kontroli, wysoki stopień standaryzacji zadml i ról, natoniiast w firmach, w których przykłada się znaczną wagę do wiedzy praktycznej, ukrytej, przeważają zdecentralizowane struktury organizacyjne i nieformalne mechanizmy koordynacji. Założenia dotyczące wiedzy w istotny sposób wpływają na kształt teoretycznych modeli firmy. W tradycyjnej teorii firmy tkwi założenie, że każdy producent dysponuje odpowiednią i łatwo przekazywalną wiedzq produkcyjną. To, co jest w stanie wytwarzać jeden producent, jest osiągalne również dla.

(17) Charakter. '. a koncepcje firmy. pozostałych, Możliwość zdobywania wiedzy produkcyjnej bez ponoszenia kosztów wyklucza sytuację, w której niektórzy z producentów byliby w stanie odnosić korzyści z posiadania pełniejszej wiedzy, Nie brana jest więc pod uwagę możliwość posiadania, kreowania i wykorzystania ukrytej wiedzy. W konsekwencji tradycyjna teoria produkcji jest teorią efektywniej alokacji dostępnych zasobów, ma charakter bezczasowej analizy i jest teorią równowagi. W teoriach kontraktowych pojawiają się nowe elementy w analizie: prawa własności, asymetria informacji, specyficzność zasobów, dodatkowe założenia behawioralne (oportunizm, skłonność do nadużyć). Teorie te poszukują optymalnych schematów relacji (ujętych w odpowiednie kontrakty) pomiędzy róż nymi podmiotami, które maksymalnie ograniczają koszty agencji, skutki asymetrii informacji i oportunistycznych zachowml. Rozwiązania instytucjonalne odgrywają rolę ograniczania (eliminowania) nieproduktywnej pogoni za rentą, nie jest brane jednak pod uwagę, że rozwiązania te mogą kreować możliwości produktywnej pogoni za rentą. Skupienie uwagi w analizie organizacji głównie na konflikcie interesów prowadzi do zaniedbania zagadnień związanych z problemem wiedzy produkcyjnej, takich jak: możliwość niedoskonałości wiedzy produkcyjnej (problem zdolności produkcyjnych opartych na wiedzy - capabilities) oraz możliwość niedoskonałości wiedzy dotyczącej tego, jak łączyć produkcyjną wiedzę osób czy organizacji (problem jakościowej koordynacji działml produkcyjnych). Wspólnie z teorią tradycyjną zakładają ogólną dostępność do wiedzy produkcyjnej, mającej charakter informacji (wiedzy, która ma charakter jawny, formalny). Firma w takim ujęciu jest procesorem informacji, a nie procesorem wiedzy w pelnym znaczeniu, dlatego koszty produkcji wszystkich firm powinny być takie same, tak samo efektywne. Zróżnicowanie wyników firm tłumaczone jest zróżnicowaniem wyposażenia firm, asymetrią i kosztami informacji dla celów kontroli, specyficznością aktywów. Teorią firmy podkreślającą wagę jakościowej koordynacji i ograniczoność produkcyjnej wiedzy jest podejście skupiające uwagę na zdolnościach produkcyjnych opartych na wiedzy czy kompetencjach firmy. U podstaw tego ujęcia tkwi założenie, że jednostki czy organizacje z konieczności mają ograniczoną wiedzę w odniesieniu do tego, jak poszczególne działania należy dobrze wykonać. Podejście to skupia się glównie na zrozumieniu tego, co odróżnia firmy jako organizacje kooperujących jednostek. Podejmuje ono próbę wyjaśnienia źródel odmienności firm, konkurencyjnych przewag i różnic efektywności. Wiedza produkcyjna w znacznej części jest ukryta i rozproszona, dlatego jej zdobywanie jest rozciągniętym w czasie procesem uczenia się przez działa nie. Rozproszenie jej sprawia, że wlaściwe wykorzystanie wymaga jakościo wej koordynacji w trakcie wykonywania różnorodnych dzialań. Firma jako instytucjonalna forma jest miejscem, gdzie kreowane są specyficzne dla niej zdolności produkcyjne oparte na wiedzy, będące źródlem jej przewag konkurencyjnych, czyli stwarza możliwość produktywnej pogoni za rentą. Taka kon-.

(18) Jall. cepcja firmy traktowych.. może być. konkurencyjna. bądź. komplemental11a wobec teorii kon-. Literatura Aoki M. t Horj'lOl!fa/ vs. Verlicallllforlnatioll Structw'e oj the Firm, The American Ecollomic Review, December 1986. Cohendet p" Llarena p" Theory oj fh e Firm in Evolutiollary Perspective: A Critical Asses~ sme1lf, mate ri a ł y z konferencji: COlllracts, "Organizatiolls aJ/d IllstitutioliS", Paris , September 17-19.1998. Ducatel K., Leamillg alld Skills ill Ih" KllolVledge Ecollomy, DRUID Working Popers, February 1998 . Emst D .. Lundvall B., In/orma/iolJ Teclmolag)' in Tlle L Cllr/tilJg EcolJom)' - ClwlLellgesfor Developillg COlllllrie.. , DRUID Working Paper, October 1997. Foss NJ .. CapabiWies alld Ihe Theory oj Ihe Firm, DRUID Worki ng Paper, Febmary 1998, www.business.auc.dk. Hamel G., Prahalad C., Tlle Competence oj the CorporatioJl, Harvard Business Review, May-June 1990. Hond F.,A Capabililies Perspecli"e olllhe Firm, 1996, www.scw.vu.n1iden.hond/scriptc/ capabilities. Kllowledge Coordillatioll, Compelence Creatioll and lnIegraleli Networks in Globalised Firms, P. Cohendet, F. Kern, B. Mehmanpazir, F. Munier, Cambridge JOllrn.1 of Economics 1999, nr 23. Lam A., radl Knowledge, Orgallizatiolllll Leaming and blllovatioll: A Sodetlll PersJlective. DRUID Working Paper, October 1998. Langlois R., Foss N., Capabi/ilies a/id Govemallce: The Rebirl" oj Prodllclio/i illllIC T/wory oj Ecollomie Orga/iiwlioll, Kyklos , vol. 52 - Fasc. 2,1999 . Lllndv.1I B., Johnson B., The Learnillg Ecollomy, Joumal of Industry Studies, December 1994. Nonakn I .. Takeuchi H., Tlle Kllowledge-Creatillg Compally, Ho\\! JapaHese Companies file DYl/amie oj bIl/Ov"liol/, Oxford University Press, Oxford 1995. Richardson G ., The Orgallizatioll oj [HdY.'ł ,ry, Eeonomical Journal , 1972, nr 82. The Ecol/omic Nature ollhe Firm, pod red. L. Putermana, R. Krosznew, Cambridge Uni versity Press, Cambridge 1996. Williamsoll O., Ekonomiczne i1lstytucje kapita liz.mu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.. The Nature ot Knowledge and COntepls ot the Firm This paper beg in, by discllssing differ. n! types of knowledge defillcd according to epistemological and ontologie al criteria, and also different organisntional struc tures !lud lhe fonns of knowlcdge pmtieular to them. In the epislemologica l dimension, the papcI' thcIl diffcrentiates belween explicit knowlcclge , forma! know!edge and tacit knowledgc . Tlte ontological dimcllsion concerns the locus ar knowledge; that is, who is its object. The objccl of knowledge may be an individual or ił group. The papcr's secoml scction disclIsses the influence of different understandings of the nature of knowledge on concepts ol' the firm. In traditional and contract theories procluctive knowledge is ex plicit. easily łnm smitted and is Q public good. Among (he problems concerning ił firm's internal and external relations nre.

(19) Charakter wiedzy a the asymmetry of informl1tion, the moral hazard, opportunism and agency costs. The appropriate modeli ing af these interrelations serves to eliminate or restrict unproductive rent seeking behaviouL Firms operating according to a type af tacit productive knowledge that is difficult to transmit and has a group dimension, evolve specific approaches to productive. capacities on a platform of knowledge und skills that becomes a saurce of competitive advantage. The firm is understood herc as a processor af knowlcdge, and as an institutional form that facilitates productive rent seeking behaviour..

(20)