Katedra Ubezpieczeń
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
EKONOMICZNE ZNACZENIE OPŁAT
LIKWIDACYJNYCH DLA ZAKŁADÓW UBEZPIECZEŃ
NA ŻYCIE
1. Wprowadzenie
Ryzyko wynikające z rezygnacji z umów ubezpieczenia na życie z ubezpiecze-niowym funduszem kapitałowym (UFK) ma duże znaczenie z wielu powodów, nie tylko naukowych. Z jednej strony masowe rezygnacje mogą zagrażać płynności finansowej zakładów ubezpieczeń na życie i wymuszać przedwczesną sprzedaż aktywów. Unijni regulatorzy w ostatnim badaniu Quantitative Impact Study (QIS5) przeprowadzonym w ramach Solvency II [Dyrektywa Parlamentu Euro-pejskiego… 2009] zidentyfikowali rezygnację jako jeden z głównych czynników ryzyka w ubezpieczeniach na życie, w ramach ryzyka underwritingu opisywanego w nowym systemie wypłacalności Solvency II. Polski organ nadzoru także reko-menduje polskim zakładom ubezpieczeń na życie przeprowadzanie wzorcowych testów stresu w odniesieniu do ryzyka rezygnacji z umów ubezpieczenia [Wyko-rzystanie testów stresu… 2009, s. 85]. Na niektórych rynkach (np. w Niemczech) tylko połowa umów ubezpieczenia jest utrzymywana do końcowego terminu [Prestele 2006], a wyniki badań dowodzą, że ryzyko rezygnacji (lapsów) jest jednym z najważniejszych rodzajów ryzyka związanego z produktami ubezpie-czeniowymi z UFK [Kochanski 2010, s. 29]. Z drugiej strony masowe rezygnacje stanowią ważny problem społeczny, gdyż ich konsekwencją jest najczęściej stoso-wanie przez zakłady ubezpieczeń opłat likwidacyjnych, których istota nie jest zrozumiała dla beneficjentów umów ubezpieczenia i wywołuje dużo emocji oraz problemów dla rynku ubezpieczeniowego [Ubezpieczenia… 2012].
Wymienione wyżej powody sprawiły, że celem prezentowanego artykułu jest odpowiedź na pytanie, jakie jest uzasadnienie stosowania opłat likwidacyjnych przez zakłady ubezpieczeń na życie.
2. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia na życie
z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Ubezpieczenia na życie z UFK stanowią produkt finansowy umożliwiający realizację dwóch podstawowych celów: 1) zabezpieczenia na wypadek realizacji ryzyka osobowego (biometrycznego), tj. przedwczesnej śmierci lub/i niepełno-sprawności i niezdolności do pracy oraz 2) długoterminowej inwestycji, szcze-gólnie w kontekście celu emerytalnego. Realizacja tego ostatniego jest nierzadko wzmacniana przez politykę fiskalną państwa, co ma miejsce także w Polsce. Z dostępnych danych międzynarodowych wynika, że obecnie największe znaczenie w ubezpieczeniach na życie ma właśnie ich cel oszczędnościowy (inwestycyjny). Okazuje się bowiem, że 85% z 2,4 biliona dolarów światowej składki przypisanej brutto z umów ubezpieczenia na życie pochodzi z produktów z elementem inwestycyjnym [Understanding… 2012, s. 21–22].
W literaturze przedmiotu wymienia się kilkanaście rodzajów ubezpieczeń na życie, od czysto ochronnych, przez ochronno-inwestycyjne, do czysto inwestycyj-nych [Understanding… 2012, s. 21; Stroiński 2003; Łyskawa 1998; Doan 1995]. Umowy ubezpieczenia na życie z UFK oferowane w Polsce, ze względów praw-nych, zawsze obejmują oba elementy konstrukcyjne. Jednocześnie ustawodawca nie wprowadził żadnych wymagań co do stosunku między realizacją funkcji ochronnej i funkcji inwestycyjnej (por. [Romanowski 2013, s. 17 i nast.]). Poziom obecności / wzajemnej relacji tych dwóch elementów jest pozostawiony woli stron umowy i w praktyce zróżnicowany.
3. Rodzaje opłat stosowanych w umowach ubezpieczenia na życie
z UFK i ich uzasadnienie
Specyfika kosztów ponoszonych przez zakłady ubezpieczeń na życie zawiera-jące umowy ubezpieczenia na życie z UFK będzie zależna od wielości podmiotów biorących udział w tworzeniu wartości tego produktu. Aby operator umowy ubez-pieczenia na życie z UFK, czyli ubezpieczyciel, mógł ten produkt profesjonalnie przygotować, a następnie go sprzedać i obsługiwać, musi zaangażować aż osiem grup podmiotów, tj. beneficjentów umów ubezpieczenia (klientów), zakład ubez-pieczeń, pośredników ubezpieczeniowych (lub inne kanały dystrybucji), firmę zarządzającą aktywami, podmiot przygotowujący fundusze inwestycyjne / kapita-łowe, bank będący depozytariuszem / powiernikiem, a także organy nadzoru / regu-latorów i akcjonariuszy zakładu ubezpieczeń. Współpraca z każdym z podmiotów wymaga zawarcia wielu umów i wywiązywania się z określonych obowiązków. Do umów tych możemy zaliczyć: umowę ubezpieczenia, umowę pośrednictwa
ubezpieczeniowego, umowy zarządzania aktywami i umowę powierniczą z bankiem. Wynikają z nich obowiązki generujące różne koszty. Ponadto zakład musi wypełniać obowiązki wobec organu nadzoru i regulatora, nie zapominając także o swoich właścicielach.
Łańcuch wartości przy tworzeniu umowy ubezpieczenia na życie z UFK obejmuje bardzo wiele podmiotów zawierających różne umowy i generujących różne koszty, które muszą być pokryte przez odpowiednie opłaty (por. [Straub 2011]). Przedstawiono je na rys. 1 wraz z uproszczonymi relacjami między tymi kategoriami. Zakład ubezpieczeń na życie Klient Bank depozytariusz Akcjonariusze Obow iązki r egulac yjne Koszt k apitał u regula cyjnego Za rz ąd za ją cy akty wa m i Tw ór ca FI/ FK Tw ór ca F I/ FK Tw ór ca F I/ FK Organ nadzoru/ regulator Umowa pośrednictwa Umowa pośrednictwa Pośrednik/ kanały dystrybucji Umowa ubezpieczenia Umowa powiernicza Umowa o zarządzanie aktywami O bo w ią zk i w ob ec ak cjo na riu sz y Ko sz t k ap ita łu Opłata administracyjna i transakcyjna Opłata z tytułu zarządzania i transakcyjna Opłata za ryzyko Opłata dystrybucyjna Opłata dystrybucyjna
Rys. 1. Podmioty, umowy, obowiązki i opłaty w ubezpieczeniach na życie z UFK
Źródło: opracowanie własne.
Zarówno w teorii, jak i w praktyce ubezpieczeniowej spotyka się wiele rodzajów opłat stosowanych w umowach ubezpieczenia na życie z UFK1.
Najpełniejszy wykaz opłat przedstawiła Polska Izba Ubezpieczeń w najnowszej Rekomendacji dobrych praktyk informacyjnych dotyczących ubezpieczeń na
1 Szerzej zob. [Rozporządzenie Ministra Finansów… 2009, § 14; Ubezpieczenia… 2012,
życie związanych z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi [2013]. Opłaty zostały w niej podzielone na [Rekomendacja… 2013, s. 6–7]:
– opłaty związane z zarządzaniem inwestycją (z tytułu zarządzania inwestycją klienta, zawarte i pobierane w wycenie jednostki lub z wartości rachunku),
– opłaty związane z prowadzeniem umowy ubezpieczenia (z tytułu administro-wania ubezpieczeniem),
– opłaty dystrybucyjne (z tytułu zawarcia ubezpieczenia), – opłaty transakcyjne (z tytułu operacji zleconych przez klienta), – opłaty za ryzyko (z tytułu świadczonej ochrony ubezpieczeniowej).
Podsumowując, wszystkie przychody (opłaty) zakładu ubezpieczeń powinny służyć osiąganiu podstawowych celów zakładu ubezpieczeń, a więc zapewnieniu bieżącego (wypłata świadczeń i pokrycie kosztów działalności ubezpieczeniowej) i długookresowego funkcjonowania (tworzenie rezerw techniczno-niowych i innych, np. kapitałowych) oraz osiąganiu zysków. Składka ubezpiecze-niowa jest nie tylko jego podstawowym przychodem, ale również zobowiązaniem do ponoszenia określonych kosztów, np. wypłacenia odpowiedniego świadczenia ubezpieczeniowego w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku ubezpie-czeniowego [Lisowski 2001, s. 245–246].
4. Rola opłaty likwidacyjnej w umowie ubezpieczenia na życie
z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym
Wysokie koszty początkowe związane z zawarciem umowy ubezpieczenia na życie z UFK pokrywane są przez ubezpieczycieli z zastosowaniem trzech podsta-wowych metod. Pierwszą z nich jest zastrzeżenie pobierania opłaty likwidacyjnej w razie rozwiązania przez ubezpieczającego umowy przed upływem założonego, minimalnego okresu inwestycji, tzw. metoda back-end loading (BEL) [Hallman i Hamilton 1994, s. 175–176]. Drugą metodą jest stosowanie opłaty początkowej, tzw. front-end loading (FEL). W przypadku ubezpieczeń na życie z UFK w pierw-szym roku umowy ubezpieczenia mamy do czynienia zazwyczaj ze znacznym ujemnym wynikiem finansowym wynikającym z poniesienia wysokich kosztów początkowych (akwizycji, administracyjnych oraz rezerw techniczno-ubezpie-czeniowych), które nie są pokryte przez wpłacaną składkę. Klienci towarzystw ubezpieczeniowych oczekują jednak wysokiej alokacji wpłacanej składki od początku trwania umowy ubezpieczenia. Dlatego obecnie najczęściej stosuje się technikę nazywaną actuarial funding (AF). „Metoda actuarial funding umoż-liwia ubezpieczycielom na życie zredukowanie wielkości tworzonych rezerw unit-linked poprzez ich pomniejszenie o przyszłe opłaty (w szczególności opłatę za zarządzanie), które zakład ubezpieczeń pobierze w kolejnych latach z aktywów
funduszu. Opłaty te są odzwierciedlone w tworzonej rezerwie już w momencie alokacji wpłaconej składki. Ważne jest, aby pamiętać, że actuarial funding może być stosowany wyłącznie do tych umów ubezpieczenia, w których jest przewi-dziana opłata za wykup (i tylko w okresie obowiązywania tej opłaty). Ponadto kluczowym warunkiem jest, aby wartość utworzonych rezerw nie była w żadnym czasie niższa niż wartość wykupu” [Florczak 2013, s. 36].
Ogólnie ubezpieczyciel dysponuje więc trzema równoważnymi metodami rozli-czenia początkowego deficytu umowy ubezpierozli-czenia. Amortyzacja deficytu jest skoncentrowana w początkowym okresie ubezpieczenia albo jest równomiernie rozłożona na referencyjny okres umowy, bądź też jest przeniesiona na późniejszy okres wzrostu aktywów UFK. Wszystkie omówione metody (techniki) mają podobny sens ekonomiczny, tj. sprawiedliwe rozliczenie początkowego deficytu ubezpieczenia spowodowanego wysokimi kosztami początkowymi i są w pełni uzasadnione zarówno z ekonomicznego, jak i aktuarialnego punktu widzenia. Inne są jednak konsekwencje ich stosowania. W przypadku metod AF i BEL konieczne jest stosowanie opłaty likwidacyjnej, natomiast w przypadku metody FEL opłata ta nie jest stosowana [Wiśniewski 2012, s. 33–34].
Umowa ubezpieczenia na życie z UFK, choć powszechnie zaliczana do ubez-pieczeń na życie, ma swoją wyraźną specyfikę. Odróżniają ją zarówno odmienne źródła ryzyka (znaczne ograniczenie dla ubezpieczyciela konsekwencji zbyt szyb-kiej śmierci osoby ubezpieczonej), jak i możliwość inwestowania w różnorodne instrumenty dostępne na rynku kapitałowym. W konsekwencji występują w niej odmienne techniki underwritingu, podobne do badania zdolności finansowej ubez-pieczającego do zapłaty składki w przyszłości (przy składce regularnej). Wynika to z tego, że podstawowym zagrożeniem dla ubezpieczyciela oferującego umowy ubezpieczenia na życie z UFK jest brak zdolności ze strony ubezpieczającego do pokrycia nierozliczonych kosztów początkowych w trakcie trwania umowy. Innym ważnym elementem oceny osób przystępujących do takiej umowy jest ocena ich świadomości co do podejmowanego ryzyka inwestycyjnego, ponieważ inwestycje w UFK są dokonywane na ryzyko ubezpieczającego i mają charakter długoter-minowy.
Uprawnienie ubezpieczyciela do żądania zwrotu kosztów związanych z daną umową ubezpieczenia wynika z elementarnej zasady sprawiedliwości. W szcze-gólności chodzi zaś o sprawiedliwość retrybutywną, która odnosi się do sprawie-dliwej wymiany przez sprawiedliwe umowy, a nie sprawiedliwość dystrybutywną polegającą na redystrybucji dóbr na korzyść biednych [Sowada 2013, Arystoteles 1956]. W konsekwencji koszty funkcjonowania ubezpieczyciela czy narzut na sprawiedliwy zysk powinny zostać rozłożone na wszystkich ubezpieczonych, którzy podpisali stosowną umowę, zarówno tych, którzy będą z niej korzystać przez kilkanaście lat, jak i tych, którzy korzystają z niej tylko przez kilkanaście
miesięcy (ale mogli korzystać dalej i osiągnąć cele przypisane inwestycyjnym ubezpieczeniom na życie z UFK). Odnosi się to w szczególności do wysokich kosztów związanych z zawarciem umowy ubezpieczenia z UFK, a także kosztów związanych z jej likwidacją. W kontekście zasady sprawiedliwości stosowanie przez ubezpieczyciela w umowach ubezpieczenia z UFK opłaty likwidacyjnej zapewnia udział ubezpieczających, którzy krótko wykonywali umowę, w pokryciu tych dwóch ww. kategorii kosztów zakładu ubezpieczeń, tak aby nie był zmuszony przerzucać tych kosztów na pozostałych ubezpieczających.
Uprawnienie ubezpieczyciela do żądania zwrotu kosztów początkowych zwią-zanych z zawarciem umowy ubezpieczenia na życie z UFK oraz z jej rozwią-zaniem jest więc odzwierciedleniem zasady sprawiedliwości obejmującej zagad-nienie możliwości (lub jej braku) uprzywilejowania jednej grupy ubezpieczających (rezygnujących z umowy na wczesnym etapie) kosztem innych ubezpieczających (preferujących długoterminowe inwestowanie) i będących świadomymi tego faktu na podstawie przekazanych przez sprzedawcę informacji. Państwo także stosuje podobne do opłaty likwidacyjnej instrumenty do żądania zwrotu kosztów: pozwalając na uszczuplenie dochodów budżetowych (dając zachęty podatkowe – pomniejszenie podstawy opodatkowania (IKE) czy pomniejszenie podatku docho-dowego o kwotę wpłaconą na IKZE), chce to uszczuplenie (koszt) odzyskać, jeżeli cel, jaki chciało wspierać, nie został zrealizowany2.
Charakter, istotę i cel stosowania opłat likwidacyjnych można rozpatrywać z różnych punktów widzenia: prawnego, ekonomicznego, finansowego, aktuarialno--ubezpieczeniowego, społecznego i aksjologicznego (zob. tabela 1).
Tabela 1 Różne ujęcia opłaty likwidacyjnej
Ujęcie Istota
Prawne
Jest opłatą pobieraną przez ubezpieczycieli z tytułu dokonania na wniosek ubezpieczającego częściowej albo całkowitej wypłaty wartości rachunku ubezpieczającego bądź też rozwiązania umowy przed upływem założonego okresu jej obowiązywania i zwykle stanowi ona określony w ogólnych warunkach ubezpieczenia procent wartości tegoż rachunku
Ekonomiczne Jest instrumentem pokrywającym normalne koszty początkowe związane z zawarciem umowy ubezpieczenia na życie z UFK oraz ewentualnie koszty związane z jej likwidacją
Finansowe Stanowi jeden z głównych czynników wpływających na rentowność zakła-dów ubezpieczeń na życie (pokrywanie poniesionych faktycznie kosztów)
2 W przypadku rezygnacji z inwestycji w IKE przed osiągnięciem 60 roku życia oszczędzający zobowiązany jest do pokrycia podatku od zysków kapitałowych.
Ujęcie Istota
Aktuarialno--ubezpieczeniowe
Jest narzędziem zarządzania ryzykiem przedwczesnego rozwiązania umów ubezpieczenia na życie z UFK z przyczyn leżących po stronie ubezpiecza-jącego, w szczególności instrumentem kontroli i prewencji przeciwko nad-miernym lapsom oraz czynnikiem finansowania ich negatywnych skutków Społeczne Jest narzędziem zwiększania świadomości klientów w odniesieniu do roli długoterminowej inwestycji Aksjologiczne
Jest narzędziem przeciwdziałającym uprzywilejowaniu jednej grupy ubez-pieczonych (członków wspólnoty ryzyka) rezygnujących z umowy ubezpie-czenia na życie z UFK przed czasem kosztem drugiej grupy ubezpieczonych (członków wspólnoty ryzyka) dotrzymujących warunków umowy ubezpie-czenia na życie z UFK i inwestujących długoterminowo
Źródło: opracowanie własne.
5. Kwestia konieczności pobierania opłat przez ubezpieczycieli
5.1. Wprowadzenie
W kontekście kosztów ponoszonych przez ubezpieczyciela oferującego umowy ubezpieczenia na życie z UFK należy zauważyć, że pobierane opłaty w pierwszej kolejności mają na celu pokrycie tych kosztów, a także umożliwienie ubezpie-czycielowi wypracowanie rozsądnego zysku oczekiwanego przez akcjonariuszy. Pokrycie kosztów ponoszonych przez ubezpieczyciela za pomocą pobieranych przez niego opłat ma istotne znaczenie przede wszystkim w kontekście bezpie-czeństwa jego gospodarki finansowej, od którego zależy możliwość wywiązania się ze zobowiązań ubezpieczyciela wobec całej wspólnoty ubezpieczonych, którzy są jego klientami.
Powszechność ubezpieczeń oraz ich znaczenie ekonomiczne i społeczne zarówno dla członków wspólnoty ubezpieczeniowej, jak i dla całego społeczeń-stwa powodują, że państwo aktywnie włącza się w działania gwarantujące bezpie-czeństwo prowadzonej przez zakłady ubezpieczeń działalności. Dlatego też bardzo istotnym elementem prawidłowego prowadzenia działalności ubezpieczeniowej jest odpowiednia gospodarka finansowa zakładu ubezpieczeń. Głównym jej zada-niem jest zachowanie stałej wypłacalności, posiadanie stałej płynności finansowej oraz pokrycie odpowiednimi aktywami rezerw techniczno-ubezpieczeniowych [Sangowski 1994, s. 160]. To oznacza, że na władzach zakładów ubezpieczeń ciążą różnorakie obowiązki, z których zagwarantowanie spełnienia odpowied-nich wymogów kapitałowych (wypłacalnościowych), zarówno przy rozpoczy-naniu działalności, jak i przy jej kontynuowaniu, ma chronić interes wszystkich
ubezpieczonych, natomiast obowiązek dążenia do wypracowywania zysku przez ubezpieczyciela ma na celu ochronę akcjonariuszy i pozostałych interesariuszy (pracowników, organów podatkowych, pośredników ubezpieczeniowych itd.).
5.2. Wymogi kapitałowe (kodeks spółek handlowych i inne przepisy) Powstanie przedsiębiorstwa wymaga wyposażenia go w minimalny poziom kapitału zakładowego (podstawowego) przez udziałowców założycieli. Jego wysokość jest zależna od skali ryzyka, jakie podejmują właściciele. W przypadku przedsiębiorstw niefinansowych poziom ten reguluje kodeks spółek handlowych3,
natomiast w przypadku przedsiębiorstw finansowych, ze względu na zaufanie społeczne, którym powinny być obdarzone, poziom ten jest znacznie wyższy i regulowany odrębnymi ustawami. Instytucja finansowa ma szansę istnieć tak długo, jak długo otoczenie darzy ją zaufaniem. Zaufanie wiąże się z możliwo-ścią sprostania wymaganiom w zakresie wypłacalności i płynności finansowej, czyli możliwości terminowego realizowania zobowiązań, i znajduje swój wyraz w konieczności uzyskania zezwolenia na tę działalność i objęciu jej nadzorem państwa. Zakłady ubezpieczeń traktowane są jak podmioty mające istotne znaczenie publiczne ze względu na charakter prowadzonej działalności, wielkość lub liczbę zatrudnionych pracowników i należą do grupy jednostek zaintereso-wania publicznego4. Utrzymywanie przez zakład ubezpieczeń dostosowanego
do skali prowadzonej działalności poziomu kapitałów własnych jest wymuszane niejako „od dołu” zarówno przez regulacje prawne (przez wymóg posiadania środków własnych w wysokości nie niższej niż margines wypłacalności i nie niższej niż kapitał gwarancyjny), jak i klientów zakładu ubezpieczeń (wpływa on na wizerunek przedsiębiorstwa jako instytucji stabilnej finansowo). Z kolei ze względu na wymagania właścicieli oraz menedżerów, kierujących się m.in. rentownością i kosztem kapitału oraz określonymi możliwościami jego szybkiego podwyższania, wielkość kapitałów własnych ograniczana jest także „od góry” [Lisowski 2010, s. 64].
5.3. Kapitał regulacyjny i wymogi ustawowe dotyczące gospodarki finansowej
Jak już wspomniano, podstawowym zadaniem gospodarki finansowej jest utrzymywanie ustawowych wymogów wypłacalności dotyczących
prowa-3 Dla spółek akcyjnych wynosi 100 tys. zł [Ustawa z dnia 15 września 2000 r. …, art. 308 § 1].
4 Szczegółowy wykaz jednostek zainteresowania publicznego określony został w polskich
przepisach w art. 2 ust. 4 Ustawy z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym.
dzenia działalności ubezpieczeniowej (tzw. kapitału regulacyjnego). W przy-padku obowiązującego obecnie sytemu opartego na współczynnikach stałych (Solvency I) wymogi te obejmują m.in. [Metodologia analizy… 2004, s. 44]:
1) posiadanie środków własnych w wysokości nie niższej niż margines wypła-calności oraz kapitał gwarancyjny,
2) posiadanie kapitału zakładowego w wysokości nie niższej niż maksymalna wysokość minimalnych kapitałów gwarancyjnych w odniesieniu do wszystkich grup ubezpieczeń, w przypadku których zakład ubezpieczeń prowadzi działalność,
3) posiadanie odpowiednio zdywersyfikowanego portfela lokat charakteryzu-jącego się wysokim stopniem bezpieczeństwa przy odpowiednim stopniu rentow-ności i płynrentow-ności,
4) pokrycie prawidłowo ustalonych rezerw techniczno-ubezpieczeniowych zakładu ubezpieczeń aktywami spełniającymi warunki walutowości, dywersyfi-kacji, zapadalności oraz terytorialności,
5) zakaz ustalania stawek ubezpieczeniowych poniżej kosztów świadczenia ochrony ubezpieczeniowej5,
6) odpowiednie wykształcenie i doświadczenie zawodowe członków zarządu zakładu ubezpieczeń,
7) konieczność wyliczania lub opiniowania wysokości rezerw przez aktu-ariuszy,
8) konieczność korzystania z usług doradcy inwestycyjnego w przypadku prowadzenia ubezpieczeń na życie z UFK,
9) prowadzenie w sposób prawidłowy i rzetelny ksiąg rachunkowych i sporzą-dzanie na ich podstawie prawidłowo i rzetelnie sprawozdań finansowych.
Nowy system wypłacalności (Solvency II) oparty na ryzyku, który wejdzie w życie 1 stycznia 2016 r., również przypisuje kluczową rolę kapitałowi regula-cyjnemu.
5.4. Pozostałe wymogi
Bardzo ważną kwestią w przypadku prowadzenia działalności przez zakłady ubezpieczeń jest posiadanie odpowiedniego kapitału ekonomicznego. Ponieważ rzeczywiste straty ubezpieczeniowe mogą być wyższe niż strata oczekiwana, ubez-pieczyciel na życie powinien utrzymywać pewien bufor kapitału, który pokryłby straty nieoczekiwane, ratując zakład od problemów finansowych. Kapitał ten,
5 Składkę ubezpieczeniową ustala się w wysokości, która powinna co najmniej zapewnić
wykonanie wszystkich zobowiązań z umów ubezpieczenia i pokrycie kosztów wykonywania dzia-łalności ubezpieczeniowej zakładu ubezpieczeń. Zakład ubezpieczeń jest obowiązany gromadzić odpowiednie dane statystyczne w celu ustalania na ich podstawie składek ubezpieczeniowych i rezerw techniczno-ubezpieczeniowych (zob. [Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. …, art. 18]).
dostarczony przez akcjonariuszy, nazywany jest kapitałem ekonomicznym [Doff 2007, s. 25–31]. Innymi warunkami prawidłowego prowadzenia działalności ubez-pieczeniowej jest prowadzenie odpowiedniej i rzetelnej ewidencji, rachunkowości ubezpieczeniowej, sprawozdawczości finansowej oraz zarządczej.
6. Podsumowanie
Stosowana przez zakłady ubezpieczeń na życie opłata likwidacyjna co do zasady nie ma stanowić źródła dodatkowego zysku. Jej istotą jest dążenie do pokrycia wysokich kosztów początkowych ponoszonych przez ubezpieczyciela w związku z zawarciem umowy ubezpieczenia na życie z UFK oraz ewentualnie kosztów związanych z rozwiązaniem umowy (likwidacją polisy) [Jiang 2010; Milhaud, Loisel i Maume-Deschamps 2011, s. 6]. Brak uprawnienia ubezpie-czycieli do żądania zwrotu ww. kosztów powodowałby przerzucenie wyłącznie na ubezpieczyciela całego ryzyka związanego z przedwczesnym wygaśnięciem umowy ubezpieczenia na życie z UFK z przyczyn leżących po stronie ubezpiecza-jącego i tym samym zachwianie równowagi kontraktowej w zakresie ryzyka pono-szonego przez strony tej umowy. Dodatkową konsekwencją braku uprawnienia ubezpieczyciela do żądania zwrotu tych kosztów byłaby konieczność po stronie ubezpieczyciela, dążącego w sposób oczywisty do pokrycia poniesionych, a nie pokrytych kosztów, obciążenia zaistniałym deficytem ubezpieczających, którzy nie wycofali się z inwestycji przed upływem założonego okresu, przez zastoso-wanie innej konstrukcji opłat (np. zwiększenie opłat pobieranych cyklicznie przez cały okres obowiązywania umowy).
Kwestia przedwczesnej likwidacji umów ubezpieczenia na życie z UFK to nie tylko zagadnienie nurtujące zakłady ubezpieczeń, ale również regulatorów euro-pejskich. Badania wpływu wymagań kapitałowych Solvency II przeprowadzone przez CEIOPS6 pokazały, że ryzyko rezygnacji z umów ubezpieczenia na życie
z UFK z przyczyn leżących po stronie ubezpieczającego jest dla ubezpieczycieli jednym z głównych czynników wpływających na wysokość wymagań kapitało-wych opartych na ryzyku i determinuje wysokość tych wymagań w 50% [Kiesen-bauer 2011, s. 2]. W jednym z najnowszych opracowań The Geneva Association – najważniejszego na arenie międzynarodowej ubezpieczeniowego think-tanku – czytamy, że ustawodawcy powinni być szczególnie ostrożni co do zorientowanej na klienta liberalizacji warunków przedterminowej rezygnacji z umów ubezpieczenia z elementem inwestycyjnym. Prawdopodobieństwo masowych rezygnacji, mających
6 Obecnie Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych
negatywny wpływ na cały rynek kapitałowy, rośnie bowiem za każdym razem, gdy regulatorzy i/lub organy nadzoru [Haefeli i Ruprecht 2012, s. 30]:
– wprowadzają wymóg minimalnego poziomu wartości wykupu (sumy należnej ubezpieczonemu w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy ubezpieczenia),
– ograniczają prawo ubezpieczyciela do dokonywania oceny ryzyka przed każdorazowym zawarciem umowy ubezpieczenia na życie,
– ograniczają warunki stosowania tzw. opłat likwidacyjnych. Literatura
Arystoteles [1956], Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, PWN, Warszawa. Doan O. [1995], Ubezpieczenia życiowe, Poltext, Warszawa.
Doff R. [2007], Risk Management for Insurers. Risk Control, Economic Capital and Solvency II, Risk Books, London.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekura-cyjnej (Solvency II).
Florczak W. [2013], Actuarial Funding, „Miesiecznik Ubezpieczeniowy”, maj.
Haefeli D., Ruprecht W. [2012], Surrenders in the Life Insurance Industry and Their Impact on Liquidity, The Geneva Association, Geneva.
Hallman G.C., Hamilton K.L. [1994], Personal Insurance: Life, Health and Retirement, American Institute for CPCU, Pennsylvania.
Jiang S. [2010], Voluntary Termination of Life Insurance Policies: Evidence from the U.S. Market, „North American Actuarial Journal”, vol. 14, nr 4.
Kiesenbauer D. [2011], Main Determinants of Lapse in the German Life Insurance Indu-stry, Fakultät für Mathematik und Wirtschaftswissenschaften, Universitӓt Ulm, Ulm. Kochanski M. [2010], Solvency Capital Requirement for German Unit-Linked Insurance
Products, The Geneva Association, Geneva.
Lisowski J. [2001], Zagadnienia finansowe w ubezpieczeniach [w:] Ubezpieczenia gospo-darcze, red. T. Sangowski, Poltext, Warszawa.
Lisowski J. [2010], Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.
Łyskawa K. [1998], Ubezpieczenia z funduszem inwestycyjnym, „Biuletyny Prawo, Ubez-pieczenia, Reasekuracja”, nr 11.
Metodologia analizy finansowej zakładów ubezpieczeń, wersja II [2004], red. E. Wanat--Połeć, Departament Analiz Systemu Ubezpieczeniowego, Warszawa.
Milhaud X., Loisel S., Maume-Deschamps V. [2011], Surrender Triggers in Life Insurance: What Main Features Affect the Surrender Behavior in a Classical Economic Context? „Bulletin Français D’Actuariat”, vol. 11, nr 22.
Prestele A. [2006], Storno in der Lebensversicherung: Einflussfaktoren, Auswirkungen, Gegenmassnahmen, VDM Verlag Dr. Muller, Saarbrücken.
Rekomendacja dobrych praktyk informacyjnych dotyczących ubezpieczeń na życie zwią-zanych z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi [2013], Polska Izba Ubezpie-czeń, Warszawa.
Report on National Measures Regarding Disclosure Requirements and Professional Requirements for Unit-Linked Life Insurance Products, which Are Additional to the Minimum Requirements of the CLD and IMD [2009], CEIOPS-DOC-20/09, CEIOPS, Frankfurt.
Romanowski M. [2013], Umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym w świetle przepisów Kodeksu cywilnego i projektowanych w tym zakre-sie zmian [w:] Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym – ich rola, wartość, dobre praktyki, red. M. Szczepańska, „Wiadomości Ubezpiecze-niowe”, nr specjalny 3.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 grudnia 2009 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji, Dz.U. nr 226, poz. 1825.
Sangowski T. [1994], Gospodarka finansowa kapitałami i rezerwami ubezpieczyciela [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, cz. 1, red. A. Wąsiewicz, Branta, Bydgoszcz. Sowada Ch. [2013], Łączenie solidaryzmu z wolnością w ubezpieczeniach zdrowotnych,
Scholar, Warszawa.
Straub M. [2011], Unit-linked Life Insurance: Cost Drivers, Hidden Payments, and the Tax-Deferral Argument, „CFA Institute Conference Proceedings Quarterly”, vol. 28, nr 4.
Stroiński E. [2003], Ubezpieczenia na życie. Teoria i praktyka, Poltext, Warszawa. Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Raport Rzecznika
Ubezpieczonych [2012], Urząd Rzecznika Ubezpieczonych, Warszawa. Understanding Profitability in Life Insurance [2012], „Sigma”, nr 1. Unit-linked Insurance. A General Report [2000], Munich RE, Munchen.
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. nr 94, poz. 1037. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. nr 124, poz. 1151. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach
uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, Dz.U. nr 77, poz. 649.
Wiśniewski M. [2012], Wartość wykupu polis życiowych z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, nr 2.
Wykorzystanie testów stresu w procesie nadzoru nad zakładami ubezpieczeń, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, www.knf.gov.pl (dostęp: 1.05.2010).
