• Nie Znaleziono Wyników

Utopia i antyutopia (geneza, źródła, intencje)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Utopia i antyutopia (geneza, źródła, intencje)"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

a c t a u n i v e r s i t a t i s l o d z i e n s i s FOLIA LITTERARIA 25, 1989 _________ W i t o l d P a m i e u a k i UTOPIA I ANTYUTOPIA ( g e n e z a , ź r ó d ł a , I n t e n c j e ) P o d j ę t a p r o b l e m a t y k a j e s t k o n t y n u a c j ą r o z w a ż a ń z a p o c z ą t k o w a -n y c h w a r t y k u l e " U t o p i z m w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j k o ń c a XXX w i e - KU 1 l a t d w u d z i e s t y c h “ ' i d o t y c z y n a d a l n i e t y l e u t o p i i j a k o g a -t u n k u l i -t e r a -t u r y d y d a k -t y c z n e j , c o r a c z e j u t o p i i j a k o z j a w i s k a s z e r s z e g o , p o z a l i t a r a c k i e g o , j a k o s p e c y f i c z n e g o s y s t e m u m y ś l o w e -g o , s p e c y f i c z n e j m e n t a l n o ś c i i w y o b r a ź n i o r a z w i z j i ś w i a t a k r e o -w a n e g o z g o d n i e z ty m s y s t e m e m . H i s t o r y k a l i t e r a t u r y z o c z y w i -s t y c h powodów z a j m o w a ć b ę d z i e j e d n a k p r z e d e w s z y s t k i m m i e j s c e u - t o p i i ( u t o p i z m u , n y ś l i u t o p i j n e j ) w u t w o r z e l i t e r a c k i m , w k a ż d y m u t w o r z e , w p r o c e s i e h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i m , w h i s t o r i i l i t e r a t u r y o k r e ś l o n e g o n a r o d u ' , w o s o b o w o ś c i t w ó r c ó w ( t a k ż e o d b i o r c ó w ) , w 3 i c h ż y c i u . We w s p o m n i a n e j p u b l i k a c j i z d e f i n i o w a l i ś m y p o j ę c i e ( o b e c n i e j e d y n i e j e u z u p e ł n i a m y ) n a j o a r d z i e j z n a n e j i p o p u l a r n e j u t o p i i p o z y t y w n e j , j a k o w i z j ę z n y ś l o n e j , p o w s t a ł e j j e d y n i e w w y o o r a ź n i t w ó r c y ( t w ó r c ą m oże b y ć r ó w n i e ż c a ł y n a r ó d ) , n i e p o -t w i e r d z o n e j p r a k -t y k ą , c h o ć m o ż l i W e j , z d a n i e m j e j a u t o r a i n i e -1 W. P a r n i e w s k i , Utopizm w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j końca XXX w. i l a t d w u d z i e s t y c h (Zarys prob le m u ), " Ac ta U n i v e r s i t a t i s L o d z i e n s i s " . F o l i a L i t t e r a r i a 22, t98ä, s . 129-142. 2 ï a k z e w t w ór cz ości ludowej ( b a ś n i a c h , p o da n i a c h, l e g e n d a d i ) , k t ó r e na t r w a l e w esz ły do l i t e r a t u r y , l i t e r a t u r y zaś r o s y j s k i e j w s z c z e g ó l n o ś c i .

^ Typ duchowy u t o p i s t y j e s t dosé w s z e c h st r on n i e i i n t e r e s u j ą c o sc h a r a k -teryzowany w jednym z rozdzi ałów st udium R. R u y e r a , L ’u t o p i e e t u t o -p i a s , P a r i s 1950.

(2)

j e d n o k r o t n i e w s p i e r a n e j t e o r i a m i n a u k o w y m i , d o s k o n a ł e j r z e c z y w i -s t o ś c i z i e m -s k i e j , m a t e r i a l n e j b ą d ź p o z a m a t e r i a l n e j , z a w s z e a l -t e r n a -t y w n e j w s t o s u n k u d o t e g o , c o p r a w d z i w e , n i e d o s k o n a ł e , n a -m a c a l n e ^ . Т а к w i ę c u t o p i ą p o z y t y w n ą , w n a s z y m D r z e k o n a n i u , b ę d z i e n i e t y l k o I d e a l n a s t r u k t u r a p a ń s t w a p l a t o ń s k i e g o , s ł o w i a n o f i l s k i i - d e a ł R o s j i ( " i d e a l n a u t o p i a d o s k o n a ł e g o u s t r o j u " * ) , s c j e n t y s t y c z - n o - t e c h n i c z n a w i z j a M a j a k o w s k i e g o , a l e i o o w s t a ł e n a g r u n c i e d o -c i e k a l i o n t o l o g i -c ż n y -c h i d e e p l a t o ń s k i e ( w i e c z n e , n i e z m i e n -n e , d o s k o -n a ł e w z o r y r z e c z y , b y t y i d e a l n e ) , c h r z e ś c i j a ń s k i e K r ó -l e s t w o B o że w i e c z n e j s z c z ę ś l i w o ś c i , p i ę k n y , h a r m o n i j n y i d o s k o -n a ł y ś w i a t " m i s t y c z n e j r e a l n o ś c i " 6 w c z e s n e g o A l e k s a n d r a B ł o k a . W s z y s t k o t o p r z e c i e ż j e s t " m i e j s c e m , k t ó r e g o n i e m a " - o u t o p o s . U t o p i a p o z y t y w n a m a , j a k w i a d o m o , s w ó j n e g a t y w n y o d p o w i e d n i k - c z a r n ą w i z j ę r z e c z y w i s t o ś c i . Z j a w i s k o t o t o w a r z y s z y n i e t y l k o u t o p i i l i t e r a c k i e j , b ę d ą c " p a r o d y s t y c z n y m o d w r ó c e n i e m motywów w ł a - ś c i w y c n t e m u g a t u n k o w i " 7 , a l e r ó w n i e ż s z e r z e j r o z u m i a n e j u t o p i i s p o ł e c z n e j , j a k o z j a w i s k u p o z a l i t e r a c k i e m u . A n t y u t o p i a w k a r y k a -t u r a l n y s p o s ó b w y j a s k r a w i a w a d y a k t u a l n i e i s t n i e j ą c y c h i n s t y t u -c j i , s y s t e m ó w s p o ł e -c z n y -c h , j e d n o s t k i l u d z k i e j b ą d ź u k a z u j e w r ó w n i e p r z e s a d n y s p o s ó b k a t a s t r o f a l n e s k u t k i w p r o w a d z o n y c h w ż v - c i e t e o r i i ( z a s a d ) u t o p i i p o z y t y w n e j . R ó w n i e ż n a n a j w y ż s z y c h p o z i o m a c h u o g ó l n i e ń ( m o ż e w ł a ś n i e o d t e g o n a l e ż a ł o b y r o z p o c z y n a ć r o z w a ż a n i a o u t o p i z m i e , j a k o ż e p r a w -d o p o -d o b n i e t u c h y b a z n a j d u j ą s i ę j e g o p r a ź r ó d ł a i p r a w z o r y ) r a - c j o n a l n y c n c z y m i s t y c z n y c h , o b o k w i z j i b y t ó w i d e a l n y c h mamy r ó w -n i e ż i c h o d w r o t n o ś ć - a n t y w z o r y , b y t y k o s z m a r n e . Obok o d w i e c z -n e j z a s a d y k o s m i c z -n e j - d o b r a , i s t n i e j e d r u g a r ó w n o r z ę d n a z a s a d a ( p i e r w i a s t e k ) - z ł o . Obok ś w i a t a h a r m o n i i i ł a d u - c h a o s . O bok r a j u i n i e b a - g e h e n n a , s z e o l , p i e k ł o , k r ó l e s t w o s z a t a n a . Owe t o p o s y z ł a ( j a k i d o o r a ) o d n a j d z i e m y w m i t o l o g i i , e s c h a t o l o g i i 4 .

Mianem u t o p i i c it re śl a s i ę zazwyczaj t o , co naszym zdaniem j e s t jedy-nie jedna 2 j e j lic znych odmian, a mianowicie u t op ia społe cz na-prospekty wna> umiejscowiona w swiec ie materialnym, ziemskim w c za sie przyszłym, kiedy to nowy, całkowicie odmienny od dotychczas i s t n i e j ą c y c h , układ stosunk<4? spo łe-cznych zapewni mieszkańcom sz c z ę ś li w ą , bezk onfliktowa e g z y ste n c ję .

5 M. B i e r d i a j e w , Russkaja i d i e j a , P a r i s 1971, s . 42.

6 Z. B a r a ń s k i , Z zagadnień twórczości Aleksandra Błoka, " S l a v i - ca W ra tis la v ie n si a " 1969, t . 1, s. 11.

(3)

__________ Utopi_a__l anty wtopi a _ _______________ _ 93_ 8 w s z y s t k i c h c h y b a r e l i g i i , w f i l o z o f i i ( n p . w m a n i h e i z m l e ) i o - c z y w i ś c i e w l i t e r a t u r z e . W a r t o p r z y o k a z j i z w r ó c i ć u w a gą n a p e w no p o k r e w i e ń s t w o u t o -p i i n e g a t y w n y c h z p o z y t y w n y r r i . J e s t t o “p o k r e w i e ń s t w o - j a k z a -uw a ż a j a r z y S z a c k i - s p o s o b ó w w i d z e n i a ś w i a t a . I t u , i t u many d o c z y n i e n i a z e ( św i a t e m b i a ł o - c z a r n y m , c h o c i a ż w a r t o ś c i u l e g a j ą o d -w r ó c e n i u i b i a ł e s t a j e s i ę c z a r n y m , a c z a r n e b i a ł y m " ^ . I d e a ł y n i e s ą b o w i e m j e d n o l i t e . " T o , c o j e d n y m w y d a j e s i ę z b a w i e n n e , 'd l a d r u -g i c h p ę d z l e z a p o w i e d z i ą k a t a s t r o f y . T o , c o p o c i ą g a j e d n y c h , d r u - g i c n m oże o d p y c h a ć [ . . . ] S ny l u d z k o ś c i o w y s p i e s z c z ę ś l i w e j n i e s ą [ . . . ] s n a m i o j e d n e j i t e j s a m e j U t o p i i . Tak sa m o n i e ma i n i e o y ł o s p o ł e c z e ń s t w a t a k z ł e g o , k t ó r e p r z y n a j m n i e j n i e k t ó r y m n i e w y d a w a ł o u y s i ę n a j l e p s z y m z e ś w i a t ó w " 1 0 . D a l e k i e o d i d e a ł u b y ł o \ p a ń s t w o p r u s k i e . N i e k t ó r z y n a t o m i a s t z u p e ł n i e n i e d o s t r z e a a l i j e g o p r z e r a ż a j ą c y c h r e a l i ó w . F r y d e r y k H e g e l w s w e j a p o t e o z i e p a ń -s t w a p a t e t y c z n i e g ł o -s i ł , i ż p a ń s t w o “ j e s t b o s k ą i d e ą i s t n i e j ą c ą n a z i e m i " i n a k a z y w a ł c z c i ć t o p a ń s t w o “ j a k o p r z e j a w b o s k o ś c i " 11 R o s j a d l a j e d n y c h b y ł a n a j o k r u t n i e j s z y m w i ę z i e n i e m n a r o d ó w , i n n y m w y d a w a ł a s i ę n a t o m i a s t n a j s z c z ę ś l i w s z ą z e s z c z ę ś l i w y c h w y s p . H r a - o i a A l e k s a n d e r B e n c k e n d o r f p i s a ł : " P r z e s z ł o ś ć R o s j i b y ł a g o d n a p o d z i w u , j e j t e r a ź n i e j s z o ś ć j e s t w i ę c e j n i ż w s p a n i a ł a , c o z a ś t y c z y s i ę p r z y s z ł o ś c i , t o o r z e w y ż s z y o n a w s z v s t k o , c o m o że n a k r e -ś l i ć s o o i e n a j ś m i e l s z a f a n t a z j a ” ' ~ . W u t o p i a c h k o m u n i s t y c z n y c h ( k o m u n i z m u t o p i j n y ) l i k w i d a c j a w ł a s n o ś c i p r y w a t n e j i e g a l i t a r y z m m a j ą m oc u s z c z ę ś l i w i a n i a . D l a n r z e c i w n i k ó w k o m u n i z m u t e w ł a ś n i e z a ł o ż e n i a p r o g r a m o w e p r o w a d z ą d o t o t a l i t a r y z m u , m a r a z m u , z a s t o j u i n ę d z y ; d o c a ł k o w i t e g o u b e z w ł a s n o w o l n i e n i a j e d n o s t k i i z n i e w o -l e n i a j e j u m y s ł u . P a n a c e u m n a w s z y s t k i e b o l ą c z k i ś w i a t a z n a j d u j ą p r z e c i w n i c y k o m u n i z m u w p r y w a t y z a c j i ś r o d k ó w p r o d u k c j i , k o n k u r e n -c j i i -c a ł k o w i t e j w o l n o ś -c i j e d n o s t k i . S k r a j n i e i d e a l n a w i z j a ś w i a t a i s k r a j n i e c z a r n y j e g o o b r a z С

Zob. J . T i s c h n e r . Labirynt schorowanej w o l i , "Tygodnik Pow-szechny" 1986, n r 31, s. 1.

9

j . S z а с к i , Spotkanie z u t o p ią , Warszawa 1980, s . 168. Tamże, s, 168-169.

Cyt. za : J . Ź у с i d s к i , Ucieczka ovl ra c jo n a l n o ś c i , "Typ.odnik Powszechny" 1986, n r 35, s. 2.

12

(4)

w y s t ę p u j ą p r z e d e w s z y s t k i m w u t o o i i l i t e r a c k i e j . B ę d ą t o z j e d -n e j s t r o -n y ( ż e p r z y p o m -n i m y , t y l k o -n a j p i e r w k l a s y c z n e w z o r c e z a c h o -d n i e j u t o p i i i a n t y u t o p i i ) « " R z e c z p o s p o l i t a " ( P o l i t e i a ) P l a t o n a , • U t o p i a " ( U t o p i a ) T h o m a s a M o r u s a , "Nowa A t l a n t y d a " ( N e w A t l a n t i s ) F r a n c i s a B a c o n a , " M i a s t o s ł o r f c a " ( C i v i t a s s o l l e ) T om m asa C a m p a n e l -l i , “ Rok 2 4 4 0 " ( L ' a n 2 4 4 0 ) L o u i s a H e r d e r a , "W r o k u 2000" ( L o o k -i n g u a c k w a r d 2 0 0 0 - 1 8 8 7 ) E d u a r d a B e l l a m y e g o , " W i e ś c i z n i k ą d " ( N e w s f r o m N o w h e r e ) W i l l i a m a M o r r i s a , " L u d z i e j a k b o g o w i e " (Men l i k e G o d ś ) G e o r g e ' a W e l l s a , " P o d r ó ż d o I k a r l i " ( L e v o y a g e e n I c a r i e ) é t i e n n e C a b e t a c z y d r u g a c z ę ś ć " M i k o ł a j a D o ś w i a d c z y r f - s k i e g o p r z y p a d k ó w ” , 'i d r u g i e j z a ś ; "Nowy w s p a n i a ł y ś w i a t " ( B r a v e New W o r l d ) A l d a u s a H a u x l e y ' a , I I I k s i ę g a " P o d r ó ż y G u l i w e r a " ( G u l -l i v e r ' s t r a v e -l s ) J o n a t h a n a S w i f t a , " R ok 1 9 84 " ( 1 9 8 4 ) G e o r g e ' a O r -w e l l a , c z a r n e w i z j e S t a n i s ł a w a I g n a c e g o W i t k i e w i c z a ( " P o ż e g n a n i e j e s i e n i " , " O n i " , " M a t k a " , " N i e n a s y c e n i e " ) u k a z u j ą c e g r o ź n e kon-s e k w e n c j e u p a d k u e u r O D ö j s k i e j c y w i l i z a c j i i r e w o l u c j i s p o ł e c z -n y c h - l e w a c k i r e w o l u c j o -n i z m , o k r u c i e ń s t w a d y k t a t u r y i t e r r o r u , t ę p i e n i e w s z e l k i e j i n d y w i d u a l n o ś c i , a z w ł a s z c z a ś r o d o w i s k a i n t e -l i g e n c j i 1 -l u d z i s z t u k i , j a k o o ś r o d k ó w z ł a " p a ł k i m i ę d z y s z p r y -c h a m i w o z u , k t ó r y w i e z i e l u d z k o ś ć w k i e r u n k u p e ł n e j a u t o m a t y z a - c j i “ 1 3 . R o s y j s k a u t o p i a l i t e r a c k a , c h o ć j e j p o c z ą t k i s ą z n a c z n i e p ó ź -n i e j s z e , n i e u s t ę p o w a ł a m i e j s c a ( w b r e w t w i e r d z e n i o m A l e k s a n d r a Ś w i ę t o c h o w s k i e g o ' 4 ) t e m u g a t u n k o w i l i t e r a t u r y z a c h o d n i o e u r o p e j -s k i e j . W p r o c e s i e r o z w o j u r o s y j s k a l i t e r a t u r a u t o p i j n a , swymi ko-r z e n i a m i s i ę g a j ą c a f o l k l o r u , m i t u i b a ś n i , w y p r a c o w a ł a z c z a s e m ( p o c z ą t k o w o w z n a c z n e j m i e r z e p o d p r z e m o ż n y m w p ły w e m u t o p i i o b -c e j ) s z e r e g t r w a ł y -c h w ą t k ó w t e m a t y c z n y c h i c e c h s t r u k t u r a l n y c h g a t u n k u . W XIX i XX w. o b s e r w u j e m y j u ż n a w e t n i e k i e d y o d d z i a ł y -w a n i e r o s y j s k i e j u t o p i i n a u t o p i ę z a c h o d n i o e u r o p e j s k ą , a t a k ż e c o r a z c z ę s t s z e z j a w i s k o ( p o d q o n i e z r e s z t ą j a k i g d z i e i n d z i e j ) p r z e ł a m y w a n i a ow y c h n a j t r w a l s z y c h c e c h i s c h e m a t ó w u t o o i i 15 13 Cyt. z a : H. D u b o w i k , P o l s k i e u t o p i e l i t e r a c k i e ( Z a ry s p ro -b l e m a t y k i ; , "Ze szyty Naukowe WSP w Bydgoszczy" 1985, F i l o l o g i a r o s y j s k a 18, • . 80.

14

л

A. Ś w i ę t o c h o w s k i , U to pie w rozwoju h is t o ry c z n y m , War-szawa 1910.

15 0 u t o p i i r o s y j s k i e j doby romantyzmu p i s z e S . G o l d g a r t w a r -t y k u l e : R osyjska u t o p i a romantyczna (Weltman i Odojewski) , [w :] S t u d i a r u

(5)

-2 " p r e h i s t o r i ą " r o s y j s k i e j u t o p i i l i t e r a c k i e j w i ą ż ą s i ę u t w o -r y K i l k u p i s a -r z y d o b y s e n t y m e n t a l i z m u i k l a s y c y z m u " Num a, c z y -l i Rzym k w i t n ą c y " (Num a i i i P r o c w i e t a j u s z c z i j Rim - 1768 ) i " K a d - mos i H a r m o n i a " (Kadm i G a r m o n i j a - 17 86 ) M i c h a ł a C h i e r a s k o w a , " P r z y g o d y T e m i s t o k l e s a " ( P r i k l u c z e n i j a F i e m i s t o k ł a - 176 3) F i o d o -r a E m i n a , " K p i a r z , c z y l i b a ś n i e s ł o w i a ń s k i e " ( P i e r i e s m i e s z n i k , i i i s ł a w i e n s k i j e s k a z k i - 1 7 6 6 - 1 7 6 8 ) M i c h a ł a C z u ł k o w a . Z d a n i e m n i e k t ó r y c n o a d a c z y , p i e r w s z ą " p r ó b k ą u t o n i i " b y ł u t w ó r " P o d r ó ż d o Z i e m i O f i r s k i e j " ( P u t i e s z e w s t w i j e w z i e m l u O f i r s k u j u - 17 86 ) M i c h a ł a S z c z e r b a t o w a . Za t a k ą p r ó b k ą u z n a j e s i ę r ó w n i e ż " S e n * ( S o n - 18 19 ) A l e k s a n d r a U ł y b y s z e w a . W i ek XIX j e s t w i e k i e m r o z k w i t u r o s y j s k i e j u t o p i i l i t e r a c -k i e j ' 6 . F i o d o r B u ł h a r y n w sw y c h " P r a w d o p o d o b n y c h b a j k a c h " ( P r a w - d o p o d o b n y j e n i e b y l i c y - 1 82 4 ) k r e ś l i w i z j ę s z c z ę ś l i w e g o ś w i a t a p r z y s z ł o ś c i (XXIX w . ) , w k t ó r y m p o k o n a n e z o s t a ł y p r z e z c z ł o w i e k a d z i ę k i p o s t ę p o w i n a u k o w o - t e c h n i c z n e m u w s z y s t k i e t r u d n o ś c i s t w a -r z a n e p -r z e z n a t u -r ę . W r o k u 1 B4Q, p r z e s z ł o d w a d z i e ś c i a l a t p r z ó d f a n t a s t y c z n o - n a u - Kowymi p o w i e ś c i a m i J u l e s ' a V e r n e ' a , u k a z u j e s i ę u t o p i a "Rok 4338" ( 4 3 3 8

go d ) W łod zim ierza

O d o j e w s k i e g o , u k a z u j ą c a R o s j ę p r z y s z ł o ś c i j a k o p i e r w s z ą p o t ę g ę ś w i a t a p o d w z g l ę d e m o r q a n i z a c j i i t e c h n i k i , p a ń s t w o o i d e a l n y m u s t r o j u , w z ó r d o n a ś l a d o w a n i a d l a r e s z t y ś w i a -t a , z n a j d u j ą c e g o s i ę ( p o z a C h i n a m i ) w s t a d i u m b a r b a r z y ń s t w a . To w z o r o w e p a ń s t w o z a m i e s z k u j ą (w k r y s z t a ł o w y c h p a ł a c a c h ) s z c z ę ś l i w i l u d z i e , r z ą d z e n i p r z e z o f i a r n y c h a l t r u i s t ó w " m i n i s t e r s t w a z g o -d y " . W " s w e j k o n c e p c j i z ł o t e g o w i e k u a u t o r u t o p i i d ą ż y - z d a -n i e m S t e l l i G o l d g a r t - d o s h a r m o -n i z o w a -n i a s z c z ę ś c i a o s o b i s t e g o i p o ż y t k u s p o ł e c z n e g o , d o b r a j e d n o s t k i i o g ó ł u " ! 7 U t r z y m u j e o n à r ó w n i e ż , ż e “ Rok 4 3 3 8 " z a l i c z y ć m o ż n a d o w y b i t n y c h o s i ą g n i ę ć u - t o p i i , a z a r a z e m

do

“ n a j o a r d z i e j a m b i t n y c h d z i e ł s c i e n c e f i c -t i o n " ’ 6 . D u ż e w a r t o ś c i l i t e r a c k i e ma r ó w n i e ż u t o p i a B u ł h a r y n a . I d l a t e g o m. i n . o b a u t w o r y c i e s z ą s i ę z a i n t e r e s o w a n i e m n i e t y l

-sy c yst yc z ne epoki romantyzmu. P race krakowskiego o środka sl a w i st y c z n e g o po-świecone VII Międzynarodowemu Kongresowi Sl awist ów w Warszawie w roku 1973, Wrocław 1973, s . 4*5-52.

16 K ra tk a ja l i t i e r a t u r n a j a e n c y k ł o p i e d i j a , t . 8, Moskwa 1975, s . 821 (au-t o r h a s ł a - Ł. N. Czer(au-tkow), / Zob. (au-tamże, t . 7, s . 885.

57 S. G o 1 d g a r t . Rosyjska u t o p i a . . . , s . 49.

18

(6)

k o w K o s j i . "W p o r ó w n a n i u z n i e c o p ó ź n i e j s z y m i k s i ą ż k a m i K u r t a L a s s w i t z a - p i s z e A n d r z e j N i e w i a d o w s k i - u t w o r y B u ł h a r y n a i O d o -j e w s k i e g o o d z n a c z a j ą s i ę n i e b a g a t e l n y m i w a r t o ś c i a m i l i t e r a c k i m i i - c o c i e k a w s z e - w y w i e r a j ą z n a c z ą c y w p ły w n a p o w s t a n i e H i s t o r i i 19 p r z y s z ł o ś c i Adama M i c k i e w i c z a “ N i e c o w c z e ś n i e j , w r o k u 1 8 3 3 p o w s t a j e w i z j a i d e a l n e g o p a ń -s t w a A l e k -s a n d r a W e i t m a n a - "R ok 3 44 8 " ( 3 4 4 8 g o d ) . U m i e j s c a w i a j e a u t o r n a d M orze m C z a r n y m i z a l u d n i a z b i o r o w o ś c i ą s ł o w i a ń s k ą ; g r e -c k ą i b i z a n t y j s k ą , n a j o a r d z i e j j a k o b y w a r t o ś c i o w ą z d a n i e m W e i t -m a n a - w k u l t u r z e e u r o p e j s k i e j . D o m i n u j ą w s z e l a k o S ł o w i a n i e . " W e l t m a n , z a j a d ł y a p o l o g e t a S ł o w i a ń s z c z y z n y , p ó ź n i e j s z y w y z n a w c a s w o i s t e j o d m i a n y i d e o l o g i i s ł o w i a n o f i l s t w a i p a n s l a w i z m u , t w ó r c a a b s u r d a l n y c h w r ę c z t e o r i i p r z o d u j ą c e j r o l i S ł o w i a n w d z i e j a c h E u -r o p y z a l u d n i a p a ń s t w o p r z y s z ł o ś c i S ł o w i a n a m i " . S t o l i c a u t o o i j -n e j k r a i -n y - "R zym s ł o w i a ń s k i " z d a j e s i ę " s t a n o w i ć r e a l i z a c j ę s t a -2 o r o r u s k i c h k o n c e p c j i Moskwy - t r z e c i e g o Rzymu" ' . W e l t m a n i O d o j e w s k i s ą e n t u z j a s t a m i p o s t ę p u d z i e j o w e g o . W i a-r a w p o s t ę p n a u k o w y , t e c h n i c z n y , e k o n o m i c z n y i s p o ł e c z n y b ę d z i e i p ó ź n i e j c o r a z c z ę t s z y m motyw em u t o p i i r o s y j s k i e j i r a d z i e c k i e j ( c h o ć z a w s z e żyw a b ę d z i e r ó w n i e ż u t o p i a r e t r o s p e k t y w n a - s i ę g a -j ą c a d o i d e a ł ó w " R u s i o d c h o d z ą c e j " , w i e j s k i e j , p a t r i a r c h a l n e j ) . Do u t o p i i p o s t ę p u , u t o p i i p r o s p e k t y w n e j z a l i c z y ć m o ż n a z p e w n o -ś c i ą "Na K s i ę ż y c u " ( N a Ł u n i e - 1 8 9 3 ) i " S n y o z i e m i i n i e b i e " ( G r i e z y o z i e m i e i n i e b i e - 1 8 9 5 ) K o n s t a n t e g o C i o ł k o w s k i e g o - i - l u s t r a c j ' i j e g o t e o r i i k o s m o n a u t y c z n y c h . P r z e c z u c i a z b l i ż a j ą c y c h * s i ę z m a g a ń r e w o l u c y j n y c h w y r a ż a j ą p o w i e ś c i u t o p i j n e " C z e r w o n a G w i a z d a " ( K r a s n a j a Ż w i e z d a - 1 9 0 8 ) i “I n ż y n i e r M e n n i " ( I n ż e n i e r M e n n i - 1 9 1 3 ) p r z y s z ł e g o p r z y v ô d c y P r o l e t k u l t u , w s p ó ł t w ó r c y t e o -r i i " c z y s t e j k u l t u -r y p -r o l e t a -r i a c k i e j " - A l e k s a n d r a B o g d a n o w a - 4 a - l i n o w s k i e g o . P i e r w s z a z n i c h j e s t w i z j ą s p o ł e c z e ń s t w a k o m u n i s t y -c z n e g o n a M a r s i e . Uo p i e r w s z y c h u t o p i i r a d z i e c k i c h z a l i c z a s i ę z a z w y c z a j “ K r a j G o n g u r i " ( S t r a n a G o n g u r i 1 92 2 ) s z l a c h e t n e g o f a n t a s t y , n i e s ł u s z -n i e r e p r e s j o -n o w a -n e g o ( z r e h a b i l i t o w a n e g o p o ś m i e r c i ) W i w i a n a I t i - n a , " K r a j s z c z ę ś l i w y c h l u d z i " ( s t r a n a s z c z a s t l i w y c h — 1 9 3 1 ) n i e -19 44 A. N i e w i a d o w s k i , F a n t a s t y k a naszych są sia d ów , " F a n t a st y k a " 1984, n r 11, s . 1. 20 , S. C o l d g a r t , Rosyjska u t o p i a . . . , s . 48.

(7)

s ł u s z n i e r e p r e s j o n o w a n e g o ( z r e h a b i l i t o w a n e g o p o r ó k u 1 9 5 6 ) J a n a L a r r i o r a z f a n t a s t y c z n o - n a u k o w e u t o p i e A l e k s e g o T c ł s t o j a : " A e l i -t a " ( A e l i -t a - 1 9 2 2 ) i " E k s p e r y m e n t I n ż y n i e r a G a r i n a " ( G i p i e r b o - ł o i d i n ż e n i e r a G a r l n a - 1 9 2 5 ) u k a z u j ą c e w i z j ą r e w o l u c j i i p o d e j -m u j ą c e w ą t e k z -m i a n o c n a r a k t e r z e s p o ł e c z n o e k o n o m i c z n y m , t e c h n i -cz n ym i e t y c z n y m . G a t u n e k u t o p i j n y " r o m a n s u n a u k o w e g o " , c z y p o -w i e ś c i f a n t a s t y c z n o - a w a n t u r n i c z e j u p r a w i a j ą w l a t a c h d w u d z i e -s t y c h m. i n . W a l e n t y n K a t a j e w - " W y s p a E h r e n d o r f " ( O s t r o f E r i e n - d o r f - 1 9 2 4 ) i W i k t o r S z k ł o w s k i - " i p r i t " ( I p r i t - 1 9 2 6 ) . Pow -s t a w a n i u r a d z i e c k i e j l i t e r a t u r y u t o p i j n e j i f a n t a s t y c z n o - n a u k o w e j t e g o i p ó ź n i e j s z y c h o k r e s ó w n i e u s t a n n i e t o w a r z y s z ą s p o r y m i ę d z y z w o l e n n i k a m i k o n i e c z n o ś c i " l i m i t o w a n i a w y o b r a ź n i ” ( t e o r i a g r a n i -c y ) a p r z e -c i w n i k a m i r y g o r y s t y c z n y c h o g r a n i c z e ń . G o r ą c ą d y s k u s j ą w y w o ł a ł a z w ł a s z c z a g ł o ś n a w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h p o w i e ś ć L e o n i d a L e o n o w a " D r o g a n a O c e a n " ( D o r o g a n a O k i e a n - 1 9 1 5 ) , w k t ó r e j "w y-z y s k u j ą c e l e m e n t y p o w i e ś c i h i s t o r y c z n e j i t z w . Z u k u n f t r o m a n w y -t y c z y ł d r o g i r o z w o j u R o s j i o d d a l e k i e j p r z e s z ł o ś c i d o s y m b o l i -c z n e g o O -c e a n u , s t o l i -c y k o m u n i z m u " 2 1 . P o p r z e z w y c i ę ż e n i u w i e l u z a h a m o w a ń i t r u d n o ś c i r a d z i e c k a l i -t e r a -t u r a u -t o p i j n a p o n o w n i e d a ł a z n a ć o swym i s t n i e n i u p o r o k u 1 9 5 6 . P i e r w s z y m i z w i a s t u n a m i o dn o w y g a t u n k u b y ł y f a n t a s t y c z n o - n a u k o w e i s p o ł e c z n o - f i l o z o f i c z n e u t o p i e I w a n a J e f r e m o w a , a z w ł a -s z c z a j e g o " M g ł a w i c a A n d ro m e d y " ( T u m a n n o s t ' A n d r o r c i e d y - 1 9 5 7 ) i “S e r c e W ę ż a “ ( C o r S e r p e n t i s - 1 9 5 9 ) , p i e r w s z a - z d a n i e m w i e l u k r y t y k ó w - w l i t e r a t u r z e r a d z i e c k i e j p r ó b a n a k r e ś l e n i a w s z e c h -o g a r n i a j ą c e j w i z j i r o z w i n i ę t e g o s p o ł e c z e ń s t w a k o m u n i s t y c z n e g o . Z r e s z t ą c a ł a n i e m a l r a d z i e c k a l i t e r a t u r a l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h - s i e - d e m a z i e s i ą t y c h z a w i e r a j ą c ! w ą t e k u t o o i j n y z w r ó c o n a j e s t k u o r o - b l e m a t y c e s p o ł e c z e ń s t w a k o m u n i s t y c z n e g o , r e w o l u c j i n a u k o w o t e c h -n i c z -n e j i w s p ó ł z a w o d n i c t w a d w ó ch s y s t e m ó u - k a p i t a l i z m u i k o m u -n i z m u . Z r o s y j s k i e j u t o p i i n e g a t y w n e j n a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u -j ą 1. “K r a i n a b e z g ł o w y c h " ( Z i e m i a b i e z g ł a w c e w - 1 8 2 4 ) W i l h e l m a K U c h e l b e c k e r a ( w z o r o w a n a p r a w d o p o d o b n i e n a " P o d r ó ż a c h G u l i w e r a " S w i f t a ) , k r e ś l ą c a o b r a z n i e z n a n e g o , g r o t e s k o w o w y n a t u r z o n e g o ś w i a -2 1

Mały s ło w n ik p i s a rz y n a ro d ó r e u r o p e j s k i c h

ZSRR,

Warszawa <966,

e.

157 ( a u t o r h a s ł a - J . L en arczy k ).

(8)

t a ( l u d z i e De* g ł ó w i b e z s e r c ) , w k t ó r y m d o s z u k i w a n o s i e j e d n a k d o ś ć w y r a ź n y c h a l u z j i d o r e a l i ó w r o s y j s k i c h l a t d w u d z i e s t y c h XIX w . 2 . " M i a s t o b e z n a z w y " ( G o r o d b i e z i m i e n i - 1 8 3 9 ) W ł o d z i m i e r z a O d o j e w s k i e g o - o s t r z e ż e n i e p r z e d n i e p o k o j ą c y m i a u t o r a z j a w i s k a m i w k r a j a c h z a c h o d n i o e u r o p e j s k i c h ( " u t o ż s a m i a n i e m d o b r a i d o r a ź n e j k o r z y ś c i " , i g n o r o w a n i e m " s p r a w e t y k i 1 e s t e t y k i " 2 2 ) . 3 . "My" (My - 1 9 2 0 ) - p r z e k ł a d a n a n a w i é l e j ę z y k ó w ś w i a t a s ł y n n a a n t y u t o p i a E u g e n i u s z a Z a m i a t i n a , p r e k u r s o r a w ą t k ó w t w ó r -c z o ś -c i H u x l e y a i O r w e l l a . Od z a r a n i a d z i e j ó w n i e j e d n o k r o t n i e u t o o i a i a n t y u t o p i a b y ł y ze s o u ą n i e r o z ł ą c z n i e z w i ą z a n e , j a k j a n u s o w e o b l i c z e t e j s a m e j r z e c z y w i s t o ś c i , w k t ó r e j t a k s a m o j a k w c z ł o w i e k u s z c z ę ś c i e i n i e -s z c z ę ś c i e , d o s k o n a ł o ś ć i b ł ą d , ł a d i c h a o s , p i ę k n o i b r z y d o t a s p o t y k a j ą s i ę i w z a j e n t t l e p r z e p l a t a j ą . " O t o r a j b y ł n i e t y l k o m i e j s c e m d o s k o n a ł e g o s z c z ę ś c i a , a l e t a k ż e m i e j s c e m q r z e c h u , p o -2 3 c z ą t K i e m z ł a i n i e s z c z ę ś c i a l u d z k i e g o " . R ó w n i e ż w y o b r a ż e n i o m o " s z c z ę ś l i w e j A r k a d i i t o w a r z y s z y ł o C . . . ] w y o b r a ż e n i e p r z e m i j a n i a , ś m i e r c i , c i e r p i e n i a , s m u t k u " 2 4 . P o d o b n i e w l i t e r a t u r z e , i t o n i e t y l k o t e j z a w i e r a j ą c e j j e d y n i e m y ś l i i w ą t k i u t o p i j n e , a l e n i e -r z a d k o i w t e j p o s i a d a j ą c e j c e c h y g a t u n k u . Z a a n t y u t o o i q u z n n n y j e s t p r z e z n i e k t ó r y c h p i s a r z y i h i s t o r y k ó w l i t e r a t u r y " p r o r o c z y " - z d a n i e m M i c k i e w i c z a - d r a m a t Z y g m u n t a K r a s i ń s k i e g o " N i e - B o s k a K o m e d i a " , z w ł a s z c z a j e j c z ę ś ć t r z e c i a i c z w a r t a , u k a z u j ą c e k o s z -m a r r e w o l u c j i , " r z e z i b e z k o ń c a " , j e j t w ó r c ó w ( r z e ź n i c y , l o k a -j e , k r ó l o t o ó -j c y , z w y k l i m o r d e r c y ) , k t ó r z y m a r z ą o z e m ś c i e i " o w o l n o ś c i b e z ł a d u " o r a z j e j z g u b n e n a s t ę p s t w a : z g l i s z c z a i r u i n y z b u r z o n y c h zamków i ś w i ą t y ń , ś m i e r ć p r z y w ó d c ó w o b u w a l c z ą c y c h s t r o n ( h r a b i a H e n r y k , P a n k r a c y ) . P a n k r a c y " s z k i c u j e j e d n a k p r z e d ś m i e r c i ą p r o g r a m d z i a ł a n i a n a p r z y s z ł o ś ć ” . Tym r a z e m j e s t t o 2 5 " z a r y s u t o p i i p o z y t y w n e j " . N i e k i e d y r o z s t r z y g n i ę c i e p r o b l e m u j e s t n i e z w y k l e t r u d n e , j a k c h o c i a ż b y w p r z y p a d k u " T o r p e d y c z a s u " A n t o n i e g o S ł o n i m s k i e g o . Do d z i ś " N i e r o z s t r z y g n i ę t o [ . . . ] d y l e m a -t u , c z y ram y do c z y n i e n i a z u t o p i ą , c z y z a n t y u t o p i ą " i s p r a w a 22 S, G o l d g a r t , R osy jska u t o p i a . . . , a. 49. 23 W. T a t a r k i e w i c z , 0 s z c z ę ś c i u , Warszawa 1985, s . 450. 24 _ T a m ż e .. 25 U. U u b o w i k , P o l s k i e u t o p i e . . . , s . 77.

(9)

Utopia^ i a ntyu topia 99 " w y d ź w i ę k u u t w o r u - p e s y m i s t y c z n e g o c z y o p t y m i s t y c z n e g o , n a d a l p o -2 6 z o s t a ł a d y s k u s y j n a i o t w a r t a ” . T u w a r t o może p r z y p o m n i e ć n i e -j e d n o z n a c z n y s t o s u n e k S ł o n i m s k i e g o d o r e w o l u c j i r o s y j s k i e j i j e j p o e t y c k i e g o t r y b u n a W ł o d z i m i e r z a M a j a k o w s k i e g o , o c zy m w ym o w n ie ś w i a d c z y p r z e k ł a d " L e w ą m a r s z " i z a m i e s z c z o n a o b o k p a r o d y s t y c z n a t r a w e 3 t a c j a t e g o z a p o w i a d a j ą c e g o r y c h ł e n a d e j ś c i e ś w i e t l a n e j p r z y -s z ł o ś c i w i e r -s z a ( " Z a q ó r ą k l ę s k b ł y s z c z ą z o r z e " , " S ł o n e c z n y k r a j 2 7 c z e k a n o w y " ) - " K o n t r m a r s z " D y l e m a t u u t o p i a c z y a n t y u t o p i a n i e p o t r a f i r o z s t r z y g n ą ć r ó w -n i e ż O d o j e w s k i . W u t w o r a c h j e g o - z a u w a ż a S . G o l d g a r t - z n a j d u j e w y r a z d o ś ć " s k o m p l i k o w a n a p o s t a w a p i s a r z a w o b e c n a u k i . Z j e d n e j s t r o n y u o e r z a w i e l k a e r u d y c j a a u t o r a , j e g o e n t u z j a s t y c z n a w i a r a w p o s t ę p s p o ł e c z n y i k u l t u r a l n y , w n i e o g r a n i c z o n e w o r o s t m o ż l i w o ś c i u m y s ł u l u d z k i e g o . Z d r u g i e j s t r o n y O d o j e w s k i z o r z e r a ż e n i e m o r z e - w i o u j e - co p r a w d a w b a r d z o o d l e g ł e j p r z y s z ł o ś c i - d e g e n e r a c j ę r o d z a j u l u d z k i e g o , p o s t a w i o n e g o p r z e z r o z w ó j c y w i l i z a c j i o r z e d n i e r o z w i ą z a l n y m i p r o b l e m a m i i w r e s z c i e d o p r o w a d z o n e g o d o s a m o -2 ß u n i c e s t w i e n i a " * ' . A w i ę c j e s t to , z a r ó w n o o p t y m i s t y c z n y o b r a z ś w i a t a j a k i o d w r ó c o n a , c z a r n a j e g o w i z j a . W r ó w n i e s k o m p l i k o w a -n y s p o s ó b ś w i a t d o b r a i z ł a ł ą c z ą s i ę i w z a j e m n i e p r z e n i k a j ą w u t o p i i W e l t m a n a . S z l a c h e t n y J o a n n i d e m o n i c z n y E o l w i e l o k r o t n i e z a m i e n i a j ą s i ę r o l a m i . P r z e p l a t a n i e s i ę w ą t k ó w u t o p i j n y c h i a n t y u t o p i j n y c h o w i e l e c z ę ś c i e j w y s t ę p u j e u p i s a r z y n i e p a r a j ą c y c h s i ę u t o p i ą - j a k o g a t u n k i e m l i t e r a c k i m . I d e a l n a " d u s z a ś w i a t a " i " s t r a s z n y ś w i a t " w s p ó ł i s t n i e j ą w t w ó r c z o ś c i W ł o d z i m i e r z a S o ł o w i o w a i A l e k s a n d r a B ł o k a . A r k a d y j s k i e i a n t y a r k a d y j s k i e m oty w y s ą s i a d u j ą o b o k s i e - o i e w p o e z j i S e r g i u s z a J e s i e n i n a . Net/et w w y d a w a ł o b y s i ę j e d n o z n a -c z n e j p o p a ź d z i e m i k o w e j t w ó r c z o ś c i M a j a k o w s k i e g o d o s t r z e g a j ą n i e -k t ó r z y p o d o o n e z j a w i s k o . C h o d z i g ł ó w n i e o u t o p i j n ą w i z j ę p r z y -s z ł o ś c i w j e d n y m z o s t a t n i c h u t w o r ó w a u t o r a " D o b r z e " ( C h o r o s z o ) - " P l u s k w i e " ( K ł o p ) , k t ó r y z o s t a ł n a p i s a n y z a m i a s t p l a n o w a n e g o p o e -m a t u " Z l e " . Czy w i z j a t a j e s t - j a k s i ę z a z w y c z a j t w i e r d z i w i -26

B. M a z a n , Antyutopia jako negatywna oraz u ta j o n a odmiana u to -p i i , "Prace Polonistyczn e" 1975, t . 31, s . 80.

27

Szerzej o tym zob. w naszej monografii p t . Fascynacja i o pó r, Łódź 1981 ( r o z d z . : Marsz i kontrinarsz, c z y li Majakowski w kręgu poetów Skaman- d ra ).

28

(10)

z j ą o p t y m i s t y c z n ą , c z y m oż e o d w r o t n i e - ż a ł o s n ą i t r a g i c z n ą h i -s t o r i ą P r i -s y p k i n a w "nowym w s p a n i a ł y m ś w i ę c i e " , a c a ł a s z t u k a a - t a k i e m n i e t y l k o n a n e p o w s k i e d r o b n o m i e s z c z a ń s t w o , l e c z r ó w n i e ż i n a " d o k t r y n a l n e s k o s t n i e n i e " , n a p r y m i t y w n y i d e a ł s o o ł e c z e ń s t w a w p r z y s z ł o ś c i , n a b e z d u s z n y m a s z y n i z m , l i k w i d a c j ę o s o b o w o ś c i l u -d z k i e j , Dowi em j e j a u t o r d o s t r z e g a ł r ó w n i e ż " n i e b e z p i e c z e ń s t w a i 29 f e t y s z e s a m e j r e w o l u c j i " Ź r ó d e ł u t o p i i j e s t k i l k a , c h o ó w n a s z y m p r z e k o n a n i u ź r ó d ł e m p o d s t a w o w y m , k t ó r e m u n a o g ó ł p o d p o r z ą d k o w a n e s ą n o z o s t a ł e , j e s t o d w i e c z n a t ę s k n o t a c z ł o w i e k a d o s z c z ę ś c i a , d o " r a j u u t r a c o n e g o b ą d ź m o ż l i w e g o d o o d z y s k a n i a " 3 0 . U t o p i s t a t ę s k n i i d ą ż y d o u k a -z a n i a d o s k o n a ł e j s t r u k t u r y ś w i a t a , w k t ó r y m w y r u g o w a n e b ę d z i e z ł o , b r z y d o t a i n i e s z c z ę ś c i e . Ma b y ć t o ś w i a t u p o r z ą d k o w a n y s o r a -• w i e d l i w y , ś w i a t u n i w e r s a l n e g o ł a d u " t r w a l e z ł ą c z o n y z w a r t o ś c i a -3 1 m i " , a z a t e m r z e c z y w i s t o ś ć , c z y m oże r a c z ę j n a d r z e c z y w i s t o ś ć p o d k a ż d y m w z g l ę d e m i d e a l n a , a w k a ż d y m r a z i e z d e c y d o w a n i e l e p -s z a o d i s t n i e j ą c e j t u i t e r a z ( i d e a ł u t o p i j n y j e s t s t o p n i o w a l -n y ) . Z d e c y d o w a n a w i ę k s z o ś ć u t o p i i w ł a ś n i e n a s z c z ę ś c i e i u s z c z ę -ś l i w i a n i e l u d z i k ł a d z i e n a j w i ę k s z y n a c i e k . Mówi s i ę w u t o p i a c h p o z y t y w n y c h o ś w i e c i e " d o b r y m i s z c z ę ś l i w y m " , " s p r a w i e d l i w y m i s z c z ę ś l i w y m " , " p i ę k n y m i s z c z ę ś l i w y m " i t d . W ł a d y s ł a w T a t a r k i e w i c z n i e k w e s t i o n u j e c a ł k o w i c i e s z c z ę ś c i a j a k o ź r ó d ł a c z y m otywu u t o p i i ( a n a l i z u j ą c w ł a ś c i w i e j e d y n i e p o -z y t y w n e u t o p i e s p o ł e c -z n e ) , j e d n a k ż e u t r z y m u j e , ż e n i e z a w s z e s z c z ę ś c i e b y ł o g łó w ny m i c h ź r ó d ł e m , ż e " p o c z ą w s z y o d P l a t o n a " m i a ł y o n e n a c e l u p r z e d e w s z y s t k i m " u d o s k o n a l e n i e " l u d z i , " w p r o -3 2 w a d z e n i e s p r a w i e d l i w o ś c i i r o z u m n e g o ł a d u d o i c h ż y c i a " . P r z y -z n a j e j e d n a k , ż e w XIX s t u l e c i u " p o j a w i ł y s i ę u t o p i e n a t c h n i o n e w y r a ź n i e i w y ł ą c z n i e i d e ą u s z c z ę ś l i w i a n i a l u d z i " 3 3 . K ł o p o t y z o k r e ś l e n i e m g ł ó w n e g o - n a s z y m z d a n i e m - ź r ó d ł a i n -s p i r a c j i u t o p i -s t y z w i ą z a n e s ą z r ó ż n i c a m i w o c e n i e s z c z ę ś c i a . D l a " o d b i o r c y " u t o p i i , z w ł a s z c z a w s n ó ł c z e s n e g o , t a k i e c e c h y w i ę k s z o -29 Wypowiedzi k r y t y k i n a t en temat c y t . г а : W. P a r n i e w s k i , F a s c y n a c j a . . . , s . 248, 249. 30 А. И а z a n , A n t y u t o p i a . , , , s, 75. 31

A. S i к o r a , P ror ocy sz c z ę śl i w y c h św ia tów , Warszawa 1982, s . 5. 32

W. T a t a r k i e w i c z , 0 s z c z ę ś c i u . . . . s . 456. . 33

(11)

ś c i u t o p i i s p o ł e c z n y c h j a k " s y m e t r i a " , " u n l f o r m i z m " , " k i e r o w a -n i e " ( c a ł k o w i t a k o -n t r o l a j e d -n o s t k i p r z e z p a ń s t w o , c e n t r a l n e p l a -n o w a -n i e ) , " k o l e k t y w i z m " , " a s c e t y z m " , " i z o l a c j a " ( " s p o ł e c z e ń s t w o d o s k o n a ł e i s z t u c z n e m u s i s i ę i z o l o w a ć d l a t e j s a m e j p r z y c z y n y , d l a Której r o ś l i n y u p r a w n e m u s z ą b y ć t r o s k l i w i e i z o l o w a n e i c h r o -n i o -n e " 3 4 ) n i e k o j a r z ą s i ę j u ż c o r a z c z ę ś c i e j z e s z c z ę ś c i e m t y m b a r d z i e j , że k a ż d a d o s k o n a ł o ś ć b e z w z g l ę d n a o z n a c z a z a t r z y m a n i e d a l s z e g o r o z w o j u , u n i e r u c h o m i e n i e . W s p ó ł c z e s n y c z ł o w i e k c o r a z c z ę ś c i e j d o s t r z e g a , ż e t ę s k n o t a z a z b y t p r o s t ą i n t e r p r e t a c j ą ł u -d z i p o z o r e m r a c j o n a l n o ś c i , t ł u m a c z ą c w s p o s ó b n i e s k o m p l i k o w a n y z b y t z ł o ż o n e z j a w i s k a s p o ł e c z n e . D o s t r z e g a t a k ż e , ż e p r o g r a m y u - topijne ( c h o ć i c h g ł ó w n y m c e l e m jest l e p s z e , s z c z ę ś l i w s z e ż y c i e ) w t r a k c i e i c h r e a l i z a c j i g u b i ą z p o l a w i d z e n i a ów c e l o s t a t e c z -n y . I s t ą d z a p e w n e n i e u s t a n n i e t c w a r z y s z y l u d z i o m w c i ą ż n i e z a -s p o k o j o n e p r a g n i e n i e p o z n a n i a t a j e m n i c y b y t u , ś w i a t a w k t ó r y m " k i e d y ś w s z y s c y w s z y s t k i e g o s i ę d o w i e m y , w s z y s c y w s z y s t k i e g o w y-s ł u c h a m y i d o y-s ł u c h a m y , d o w o l i , b e z o g r a n i c z e ń , l ę k ó w , s m u t k ó w i u r e s ó w " 35 - z a t e m d o u t o p i i m e t a f i z y c z n e j . R ó ż n o r o d n o ś ć i r ó d e ł i i n t e n c j i u t o p i i j e s t p r z e d m i o t e m r e f l e k -s j i w i e l u b a d a c z y . Na m a r z e n i e o s z c z ę ś c i u j a k o g łó w n y m ź r ó d l e ( i n t e n c j i ) n i e m a l w s z y s t k i c h u t o n i i w s k a z u j e P i o t r P a r a f . T o o k r a j a c n s z c z ę ś l i w y c h " s e r c e m a r z y " . O o i s u j ą c j e u t o p i s t a - k o n -s t a t u j e Raymo nd R u y e r - " p r a g n i e p r z e d e w -s z y -s t k i m o d e t c h n ą ć w o a - z i d p o r z ą d k u i p o k o j u . T o u t o p i e , k t ó r e L e w i s M u m fo r d ( s t o r y o f U t o p i a s ) n a z y w a u t o p i a m i e w a z j i i k t ó r e p r z e c i w s t a w i a u t o p i o m " r e k o n s t r u k c y j n y m " . A l e w p r a w i e w s z y s t k i c h u t o p i a c h j e s t j a k i ś e l e m e n t m a r z e n i a ( o s z c z ę ś c i u - W. P . ) i j a k i ś k o m p o n e n t , k t ó r y m o ż n a n a z w a ć p s y c h o a n a l i t y c z n y m . " N i e k t ó r e [ . . . ] s ą c z y s t y m ma-r z e n i e m , ma-r e a l i z a c j ą d z i e c i n n y c h p r a g n i e ń " . J e s t t a k , z d a n i e m R. R u y e r ' a , w p r z y p a d k u w s z y s t k i c h A r k a d i i W i ę k s z o ś ć b a d a c z y d o s t r z e g a w u t o p i a c h i n t e n c j ę k r y t y c z n ą . " U t o p i s t a o b u r z a s i ę n a g ł u p o t ę i a r b i t r a l n o ś ć ś w i a t a . O n , k t ó r y

3 ł Wymienione cechy u t o p i i p od aje 2a : R. R u y e r , L ' u t o p i e . . . , I - I V ,

tłu m . K. K u p i s * (m asz y n o p is , B i b l i o t e k a I n s t y t u t u F i l o l o g i i P o l s k i e j

U Ł ).

35 P. W i e r z b i c k i , Waclau- K i s i e l e w s k i , "Tygodnik Powszechny" 19 66, n r 30, s . 6.

36 W szys tkie c y t a t y z teg o a k a p it u przy taczam z a Ruyerem. Zob. t e ż î L. M u m f o r <i, The s t o r y o f u t o p i a s , New York 1962.

(12)

ma w y c z u c i e l e p s z y c h [ . . . ] m o ż l i w o ś c i , o b a r c z a l u d z i o d p o w i e -d z i a l n o ś c i ą z a t e n s t a n r z e c z y [ . . . ] P l a t o n k r y t y k u j e A t e r f c z y k ó w , M o ru s - A n g l i k ó w [ . . . ] M o r r i s - b r z y d o t ą XIX s t u l e c i a " 3 7 . D o d a j -my p i s a r z y - u t o p i s t ó w r a d z i e c k i c h , k t ó r z y p o d d a j ą d r u z g o c ą c e j k r y -t y c e w s z e c h ś w i a -t o w y k a p i -t a l i z m . W s k a z u j e b i ę n i e k i e d y n a t r z y n a j w a ż n i e j s z e i n t e n c j e u t o p i i : 1 ) i n t e n c j ę k a t a r t y c z n ą , 2 ) s u b i e k t y w n ą 3 ) i n t e n c j ę “p o z ą ś w i a t o w ą " ( " u t o p i a j e 3 t u c i e c z k ą p o z a ś w i a t l u d z k i " ) 3 8 . I n t e n c j a k r y t y c z n a , n i e z w y k l e i s t o t n a , n i e p o z o s t a j e w s p r z e -c z n o ś -c i z i n n y m i i n t e n c j a m i . U t o p i e r o d z i ł y s i ę z a z w y c z a j - c o p o t w i e r d z a z a r ó w n o h l 3 t o r i a z a c h o d n i e j , j a k i r o s y j s k i e j m y ś l i u t o p i j n e j - w c h w i l i , g d y a k t u a l n a r z e c z y w i s t o ś ć s t a w a ł a s i ę n i e d o z n i e s i e n i a . R o d z i ł y s i ę w u m y s ł a c h s z c z e g ó l n i e w r a ż l i w y c h i k r y t y c z n i e n a s t a w i o n y c h w o b e c o t a c z a j ą c e g o ś w i a t a , s z c z e g ó l n i e s i l n i e o d c z u w a j ą c y d i s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y p o j m o w a n y m n o r m a t y w n i e i d e a ł e m a p o d d a w a n ą o c e n i e r z e c z y w i s t o ś c i ą . " S t a n u m y s ł u j e e t u t o p i j n y - p i s z e K a r l M a n n n e im - w t e d y , g d y j e s t n i e z g o d n y ze s t a -n em r z e c z y w i s t o ś c i , w j a k i m p o z o s t a j e " i j e s t w o b e c n i e j n a s t a -w i o n y k r y t y c z n i e . T ę n i e z g o d n o ś ć m o ż n a w ł a ś n i e " r o z p o z n a ć o o tym , ż e t a k i s t a n u m y s ł u z w r a c a a i ę w d o ś w i a d c z e n i u , m y ś l e n i u l u b p r a t t y c e k u t e m u , c o w a k t u a l n e j s y t u a c j i n i e i s t n i e j e " 3 9 . N i e o ę d z i e j e d n a k ż e u t o p i s t ą c z ł o w i e k - s ł u s z n i e u z u p e ł n i a t ę m y ś l M a n n h e i m a J e r z y S z a c k i - k t ó r y n e g a t y w n i e o c e n i a i s t n i e j ą c y p o -r z ą d e k i p -r o p o n u j e -r a d y k a l n e z m i a n y . Może n i m n a t o m i a s t b y ć d o -p i e r o w ó w c z a s , “ j e ś l i t a s -p r a w a o b j a w i mu s i ę j a k o n i e z b ę d n y w a - 40 г и п е к s z c z ę ś c i a " T a s k ł o n n o ś ć k r y t y c z n a u m y s ł u p o ł ą c z o n a z p r a g n i e n i e m s z c z ę -ś c i a w i ą ż e s i ę ś c i ś l e z i n n y m j e s z c z e i n i e z w y k l e i s t o t n y m ź r ó -d ł e m i n s p i r a c j i u t o p i s t y - p o t r z e b ą ( c h ę c i ą ) p r z e k r a c z a n i a r e a l -n e j r z e c z y w i s t o ś c i i g r a n i c k o n d y c j i l u d z k i e j , w z n o s z e n i a s i ę p o n a d z n a n e f a k t y i z n a n ą i c h o c e n ę , p o n a d k o n k r e t n ą e m p i r i « j ż y -37 ^ R. R u y e r , L ’u t o p i e . . . 38 Ta n z e, 39

К. M a n n h e i m, Id eo lo g y and U t o p i a , London 1954, s . 173. Cyt. z a : J . S z а с к i . S p o t k a n i e . . . , s . 2S-29.

(13)

c i а , z p o t r z e b ą

p o szu k i w a n i a

i n n e g o w y m i a r u

cz a su

i i n n e j p r z e

-s t r z e n i

wbrew ł a c i ń s k i e j

m a k s y m i e

" i g n o t i

n u l l a c u p i d o " , a z g o d -n i e

z

" ł u c z s z e

g or

mogut

b y t '

t o l k o

a o r y , n a

k oto ry ch n l k t o

n i e b y w a ł "

(W łod zim ierz

W y s o c k i ) .

W s z y s t k i e t e s k ł o n n o ś c i p r o w a d z ą n i e u c h r o n n i e k u e k s p e r y m e n - t a t o r s t w u 4 1 , k u t e m u , c o R u y e r n a z y w a " ć w i c z e n i e m l u b g r ą n a t e -m a t t e g o , c o m o ż l i w e , a u b o c z n e w o b e c r z e c z y w i s t o ś c i " “4 • a s ł u -ż ą p o w i ę k s z e n i u i w z b o g a c e n i u ś w i a d o m o ś c i i w y o b r a ź n i . D z i ę k i t e -mu u t o p i a u m o ż l i w i a p i s a r z o w i " r e a l i z a c j ę o e ł n e j s w o b o d y t w ó r -c z e j , z w a l n i a g o o d o b o w i ą z k u k r ę p o w a n i a s w e j f a n t a z j i r y g o r a m i n a r z u c o n y m i p r z e z h i s t o r i ę , g e o g r a f i ę , n a u k i p r z y r o d n i c z e . T o -t e ż -t a l e n -t k r e a c y j n y c z y b a ś n i o t w ó r c z y " w u t o p i i w ł a ś n i e " m ó g ł 4 3 s i ę w y r a z i ć w c a ł e j p e ł n i P r e d y s p o z y c j o d o u n i e z w y k l a n i a , d o m i n a c j i n i c z y m n i e o g r a n i -c z o n e j i n w e n -c j i r o d z i u t o p i ę f a n t a s t y c z n ą b ą d i u t o p i ę s z t u k i ( s z t u k a a b s o l u t n i e k r e a c y j n a ) , a t a k ż e m i t - " w i e c z n y r e M g l j n y s p o s ó o p a t r z e n i a p o n a d e m p i r y c z n ą o o w l e r z c h n l ę r z e c z y " 4 4 . Gdy u - n l e z w y k l e n i e ł ą c z y s i ę z n a u k ą , r e z u l t a t e m b ę d z i e (m o ż e b y ć ) u - t o p i a f a n t a s t y c z n o - n a u k o w a . P r z e w a g a e l e m e n t ó w n a u k i w u t o p i j n y m e k s p e r y m e n c i e r o d z i u t o p i ę n a u k o w ą . Gdy p o t r z e b a s z c z ę ś c i a n i e ł ą c z y s i ę z d ą ż e n i e m d o s z u k a n i a p r a k t y c z n y c h s p o s o b ó w u s z c z ę ś l i w i a n i a , g d y ma j e d y n i e c h a r a k t e r k o m p e n s a c y j n y , s p e ł n i a j ą c r o l ę s w e g o r o d z a j u a z y l u , u c i e c z k i o d t r o s k ś w i a t a w m a r z e n i e - p o w s t a j ą u t o p i e o k r e ś l a n e m ia n e m " e s k a - p i s t y c z n y c h " ( J e r z y S z a c k i ) l u b " u t o p i e u c i e c z k i " ( L . M u m f o r d ) 4 5 . W i a r a w m o ż l i w o ś ć u r z e c z y w i s t n i e n i a i d e a ł u , p o d j ę c i e e k s p e r y m e n t u p o t o , b y w p r o w a d z i ć g o w ż y c i e t w o r z y u t o p i ę " h e r o i c z n ą " ( j . S z a c k i ) * * 6 . U t o p i a n e g a t y w n a r o d z i s i ę r ó w n i e ż z r e f l e k s j i n a d s z c z ę -S, F. S k i n n e r stw ie rdz a : "Podstawowe py ta n ie odnoszące s i ę do

wsz yst kich u t o p i i brzmi; Czy t o rzeczywiście może dz ia ła ć ? L i t e r a t u r a u t o

-p i j n a z a s ł u g u j e na uwagę ze względu na t o , że podkreśla w a r t o ś ć

eksperymen-towania" w: Poza wolnością i godnością, Warszawa 1978, s. 174-175.

R. R u y e r , L ’u t o p i e . . . < « S , G o l d g a r t , Rosyjska u t o p i a . . . , s . 45. 44 D. S u V i n , P o et y k a s c i e n c e f i c t i o n . S. f . ja k o f i k c j a (u n iezw y - k l e n i e ) , " F a n t a s t y k a " 1984, n r 5 , e. 56-57. 45 Zob. J . S z а с к i , S p o t k a n i e . . . , s . 56. 46 Tamże.

(14)

ś c i e m i d o b r e m . J e s t r e z u l t a t e m s i l n e g o o d c z u c i a i c h b r a k u , w y-n i k i e m oba w y p r z e d c z y n a j ą c y m i n a n i e z e w s z ą d z a g r o ż e n i a m i , p r z e -r a ż e n i a o k -r u c i e ń s t w e m i z ł e m ś w i a t a i c z ł o w i e k a , z m i e r z a j ą c y c h n i e u c h r o n n i e k u s w e j z g u b i e . J e j ź r ó d ł e m j e s t m a n i h e j s k a p o s t a -w a , k t ó r a mim o i ż " p r z y j m u j e i s t n i e n i e d w óc h j e d n a k o w o o d w i e c z - n y c n z a s a d k o s m i c z n y c n , j e d n e j d o b x e j * a d r u g i e j z ł e j " ( f i l o z o -f i c z n y s ł o w n i k L a l a n d e ' a ) , t o w i s t o c i e s o r c w a d z a s i ę d o t e g o , " ż e z ł o z a w s z e

i

w s z ę d z i e o k a z u j e s i ę

D i erw ia stk iem , k tó ry

w y -4 7 c h o d z i z w y c i ę s k o z e s p o r u z d o b r e m " . T o ź r ó d ł o a n t y u t o p l i k a -t a s -t r o f i c z n y c h . W i e l e a n t y u t o p l i w y r a s t a z k r y t y c y z m u , d e z a p r o - o a t y w oD e c a k t u a l n e j r z e c z y w i s t o ś c i i j e j t e n d e n c j i r o z w o j o w y c h j ą a ź woj e с p r o g r a m u u t o p i i p o z y t y w n e j i s t o s o w a n y c h p r z e z n i ą p r a k t y k u s z c z ę ś l i w i a n i a l u d z i , w t r a k c i e c z e g o - z d a n i e m k o n t r - u t o p i s t y - d o o r o i s z c z ę ś c i e p r z e r a d z a s i ę w n i e s z c z ę ś c i e 1 z ł o . N i e j e d n o k r o t n i e - j a k j u ż p i s a l i ś m y o t y m - a u t o r c z a r n e j u t o o i i ma r ó w n i e ż s w o j ą w ł a s n ą w i z j ę " w y s o y s z c z ę ś l i w e j " i j e s t a u t o -r em u t o p i i p o z y t y w n e j . P o d s t a w o w e ź r ó d ł a u t o p i i r o s y j s k i e j s ą - w n a s z y m p r z e ś w i a d -c z e n i u - t e s a m e , -c o ź r ó d ł a k a ż d e j u t o p i i . M ożna t e ż z n a l e ź ć n r g r u n c i e r o s y j s k i m p r z y k ł a d y w s z y s t k i c h w y m i e n i o n y c h r o d z a j ó w u - t o p i i . J e s t j e d n a k c o ś , c o w y r ó ż n i a r o s y j s k ą m y ś l u t o o i j n ą . N i e -m a l k a ż d a u t o p i a p o z y t y w n a " i m p l i k u j e [ . . . ] w i a r ę " c z y " i s k i e r k ę p o w a ż n e g o p r z e k o n a n i a " 48 o i s t n i e n i u i d e a l n e g o ś w i a t a u t o o i i i m o ż l i w o ś c i s p e ł n i e n i a s i ę i d e a ł u , c o p o c i ą g a z a s o b ą n i e j e d n o k r o t -n i e d ą ż e h i e d o p o z y s k a n i a z w o l e n n i k ó w , n a w r a c a n i a i n n y c h n a s w o -j e w y z n a n i e . W r o s y j e n i e j m y ś l i u t o p i j n e j p r z e d s t a w i o n e " m o ż l i -w e " p o t r a k t o -w a n e j e s t - z o w i e l e w i ę k s z ą p c w a g ą , a w i a r a o c h a -r a k t e -r z e -r e l i g i j n y m c z y ś w i e c k i m ( w u r z e c z y w i s t n i e n i e s i ę . k r ó l e -s t w a B o ż e g o n a z i e m i , w n a r ó d , l u d , k l a s ę , s ł u s z n y k i e r u n e k r o z - r o j u , t e o r i ę , m i s j ę ) j e s t b a r d z i e j g ł ę b o k a . W y r a ź n i e j s z e w u t o -p i i r o s y j s k i e j s ą r o s z c z e n i a p r o f e t y c z n e w i a r a , ż e w y b r a n a j e d -n o s t k a , w y b r a n y h a r ó d s ą p o w o ł a n i d o o d k r y w a n i a r z e c z y n i e w i -d z i a l n y c h , g ł o s z e n i a p r a w d y i z b a w i e n i a ś w i a t a . L u d , a s z c z e -g ó l n i e l u d ( n a r ó d ) r o s y j s k i , p o s i a d a j ą c y c a ł k o w i c i e i n n e , o d b u r - ż u a z y j n y c h .“ o b y c z a j e , z a s a d y m o r a l n e , i d e e i p o j ę c i a " , p o s i a d a -J . T i s с h n e r , L a b i r y n t . . . R. К u y e r , L 'u t o p i e . . .

(15)

U t o p i» i ant y u t o p i a ___________ _ __ ________10 5 49 j ą c y t o , oo w c z ł o w i e k u " n a j d o s k o n a l s z e i n a j n i ę k n i e j s z e " , o d -z n a c -z a j ą c y s i ę s z c z e g ó l n y m p o c z u c i e m w s p ó l n o t y j e s t p r o r o k i e m i z b a w c ą ( p r o r o k - i s c e l i t i e l ) p r e d e s t y n o w a n y m d o z j e d n o c z e n i a l u d z -k o ś c i , w y p r o w a d z e n i a j e j z k r ó l e s t w a m r o k u i z ł a i d o p r o w a d z e n i a

do

k r ó l e s t w a w o l n o ś c i , h a r m o n i j n e g o w s p ó ł ż y c i a i s z c z ę ś c i a . Na t ę c e c h ę m y ś l i r o s y j s k i e j z w r ó c i l i u w a g ę n i e k t ó r z y b a d a c z e , m. i n . M i k o ł a j B i e r d i a j e w . Z a g a d n i e n i e w ym ag a j e d n a k b a r d z i e j w n i -k l i w e j a n a l i z y . i n s t y t u t F i l o l o g i i R o s y js k i e j UŁ Витольд Пар не веки УТОПИЯ И АНТИУТОПИЯ (ГЕНЕЗИС, ИСТОЧНИКИ, ЦЕЛИ-) Настоящая ст ат ь я посвящена проблематике генез иса и назначения утопии, которая понимается автором как определенный тип мышления, как метод построе-ния иной, альтернативной дейст вительност и, социальной и метафизической. При таком понимании термина утопией позитивной б у ду т , например, и "Город солн-ца" Т. Камланеллы, и "Красная з ве з д а " А. Б огданова, а также надкосмическое царство чистых идей Платона и "мистическая р еал ьно сть " В. Соловьева и А. Блока, антиутопией (или негативной утопией) - "Город без имени" В. Одоевс-кого и "Мы" Е. Замятина. Автор отм ечает, что во многих произведениях худо-жественной литературы элементы утопии и антиутории неразрывно связаны друг с другом, что в значительной мере затрудняет их однозначную классификацию. Во •торой части статьи дел ае тся попытка ук аз ат ь главные источники утопизма и определить основные признаки социальных утопий и антиутопий, а также пока-з а т ь некоторые отличительные черты ру сск ого утопипока-зма.

w д, X u a s z c z e n k o , Probiera lud owości l i t e r a t u r y , [ w : ] Współ-cze s na t e o r i a badań l i t e r a c k i c h z a g r a n i c * , red . H. M a r k i e w i с z , t . 3 , Kraków 1976, s . 21 8-248.

Cytaty

Powiązane dokumenty

В рекламных роликах такого рода в роли «покупателя» чаще всего выступа- ет женщина: это связано с тем, что женщины более внушаемы и чаще обраща- ются к

das, was die eigenen Sprecher als eine solche anerkennen und selbst mit einem Namen belegen und dadurch abgrenzen (= исторический язык — это то, что говорящие-пищущие

Диалектное слово голоменица, как уже видно, содержит в себе корень слова голый (гол-) и интересно на фоне значительного числа единиц, от­..

Мне это надоело, и я сказал другу пару неприятных слов о том, что думаю по поводу его поведения: «Разве можно, обедая с кем-то,

- een nieuwe relatie met gemeente - -semi- professioneel. - deskundig

miasta autorzy dekretu mieli na myśli , wydaje się jednak, iż sformułowanie to zakłada, że wszędzie / l u b przynajmniej: przeważ- nie/ funkcjonowanie gimnazjonu jest opisane

Fragment dna (średnica dna: około 4 cm) i dolnej części czarki zdobiony po- dwójnym medalionem, w którym znajduje się czternastopłatkowa rozeta. Od me- dalionu ku górze

Pulse height spectrum of an 241 Am source measured with a standard LaBr 3 :5%Ce and a Sr 2þ co-doped LaBr 3 :5%Ce scintillator on a Hamamatsu R6231-100 super bialkali PMT. Spectra