Lidia Pokrzycka
Ludność anglosaska i celtycka w
Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
: struktura i rozmieszczenie
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 5, 213-229
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
V OL. V SEC TIO К 1998
Zakład Badań Etnicznych W ydział Politologii UM CS
LIDIA POKRZYCKA
Ludność anglosaska i celtycka w Wielkiej B rytanii
i Irlan dii Północnej. Struktura i rozm ieszczenie
A nglo-Saxon and C eltic ethnic groups in G reat Britain and N orthern Ireland. S tructure and distribution
Badania nad strukturą etniczną Zjednoczonego K rólestw a W ielkiej B rytanii i Irlandii Północnej, dotyczące grup napływ ow ych,1 doczekały się w ielu publikacji, szczególnie w języku angielskim .2 Dwie rodzim e grupy natom iast - anglosaska i celtycka określane są ogólnie jak o „B ry tyjczycy” i tak też traktowane.
W iększość dostępnej na ten tem at literatury nie w yróżnia jak o odręb nych narodow ości A nglików, W alijczyków , Szkotów czy Irlandczyków . A naliza ich struktury społeczno-zawodowej i liczebności m ożliw a je st w yłącznie dzięki podziałow i W ysp B rytyjskich na kilka specyficznych regionów.
G ranice etniczne i narodow ościow e w W ielkiej Brytanii zw iązane są w łaśnie z poszczególnym i obszaram i Zjednoczonego K rólestw a, co je st
1 Między innymi: Hindusów, Chińczyków, Żydów, Włochów, Polaków, Cypryjczyków. 2 H. Joshi, The Changing Population o f B ritain's Ethnic Groups, New York 1989; Ethnic
Minorities. Aspects o f Britain, London 1992; S. Saggar, Race and Politics in Britain, Worcester
У
Rye. 1. W ielka B rytania i Irlandia Północna G reat Britain and N orthern Ireland Źródło: Opracowanie własne.
w ynikiem odmiennej struktury geograficznej oraz ew olucji kolonizacyjnej i politycznej.3
LU D N O ŚĆ A N G L O SA SK A (A N G IE L S K A )4
Anglicy stanow ią 85% (wg danych z 1993 roku - 48,5 m in)5 w szyst kich m ieszkańców Zjednoczonego K rólestwa.
Region południow o-w schodni A nglii, obejm ujący także Londyn, je st zam ieszkały przez 17,8 min ludzi, co stanowi ponad 30% całości b ry ty j skiej populacji (dane z 1993 r.).6
3 Wielka Brytania, kraj — ustrój - kultura, Glasgow 1943, s. 27.
4 W artykule zamiennie używane są określenia - ludność angielska i anglosaska. 5 Population. Aspects o f Britain, London 1995, s. 21.
K olejnym regionem je st Północny Zachód w raz z M anchesterem i Liverpoolem (6,4 min). Co charakterystyczne, ponad 4 min ludzi m ieszka w tzw. „sypialniach” tych dwóch miast.
Z kolei region w schodni je st najm niejszy, z 2,1 min m ieszkańców , a gęstość zaludnienia na 1 km 2 w ynosi tam 167 osób.7 D la porów nania Północny Zachód i Południow y W schód m ają na km 2 odpow iednio 873 i 653 osób.8
Tab. 1. Ludność A nglii9 P opulation o f England
Region Ludność Gęstość zaludnienia
Północ 3 102 300 201 Yorkshire i Humberside 5 014 100 325 Wschodnie Midlandy 4 082 900 261 Wschodnia Anglia 2 093 900 167 Południowy-Wschód 17 769 400 653 Południowy-Zachód 4 768 000 200 Zachodnie Midlandy 5 289 700 407 Północny Zachód 6 412 400 873 ANGLIA 48 532 700 372
Źródło: Population. Aspects o f Britain, London 1995, s. 92-94.
Biorąc pod uwagę strukturę społeczno-zaw odow ą angielskiej spo łeczności, należy zaakcentow ać jej regionalną specyfikę.
A nglia Południow o-W schodnia zajm uje 25% użytków rolnych i 40% sadów W ielkiej Brytanii. Region ten przoduje pod w zględem zatrudnienia rolniczego. D obrze rozw inięte są rów nież poszczególne gałęzie prze m ysłu, przede w szystkim fabryki sam ochodów , sam olotów , m aszyn ro l niczych, sprzętu radiow ego i telew izy jn ego .10
N atom iast w A nglii Południow o-Zachodniej połow a ludności czynnej zaw odow o pracuje w usługach i handlu. Procentow y udział osób zatrud nionych w przem yśle je st m niejszy niż we w spom nianej A nglii P ołud niow o-W schodniej, za to w rolnictw ie 2,5 razy w ięk szy .11
7 Ibid. 8 Ibid.
9 Prezentowane liczby ludności dotyczą tylko Anglików (Anglosasów). W związku z brakiem badań określających procent ludności „pozostałej” zamieszkującej poszczególne re giony Wysp Brytyjskich, krótką charakterystykę ludności napływowej pochodzącej z różnych stron Imperium i cudzoziemców, zamieszczam w podsumowaniu artykułu.
10 J. Barbag, Wielka Brytania, Warszawa 1976, s. 221. 11 Ibid., s. 235.
Z kolei region centralny - M idlands Zachodni i W schodni specjalizuje się przede w szystkim w przem yśle ciężkim (m etalurgia, przem ysł m eta lowy i elektrom aszynow y), chem icznym i ceram icznym , toteż pracow nicy tych gałęzi produkcji stanow ią tutaj najw iększy procent ogółu zatrud nionych.
K olejny region - Y orkshire je st bardzo bogaty w złoża w ysokokalo rycznego węgla, a także słynie z przetw órstw a w ełny (70% całości produkcji Zjednoczonego K rólestw a). Okręg ten jednak ma coraz m nie jszy udział procentow y w ogólnej liczbie ludności W ielkiej Brytanii.
Spowodow ane je st to niskim przyrostem naturalnym i ujem nym saldem m ig racji.12
Region Lancashire-C heshire w yróżnia się natom iast 95% w spółczyn nikiem urbanizacji. Jest to jeden z najw iększych na św iecie okręgów przem ysłu baw ełnianego, który dostarcza 90% ogółu w ytw arzanej w Zjednoczonym K rólestw ie przędzy i artykułów b aw ełn ian y ch .13
W A nglii Północno-W schodniej przew aża przem ysł chem iczny, elek trom aszynow y oraz przem ysł lekki, w ypierające do niedaw na dom inujące - m etalurgię żelaza i przem ysł okrętow y.14 Okręg ten uw ażany je st za region o zaham ow anym rozw oju gospodarczym , w ym agającym dużej pomocy od państwa.
Ostatnim z charakterystycznych obszarów je st A nglia Północno-Z a chodnia, gdzie dom inuje górnictwo, przem ysł okrętow y i m etalurgia, które koncentrują się w pasie nadbrzeżnym . W głębi lądu przew ażają góry, w ykorzystyw ane w w iększości jak o pastw isk a.15
Z tego w yszczególnienia w idoczny je st brak ogólnych specjalności zaw odow ych A nglików. Spowodow ane je st to specyfiką poszczególnych angielskich regionów , w ynikającą także z uw arunkow ań geograficznych.
W szystkie m etropolie Anglii z w yjątkiem Londynu i zachodniego Y orkshire w ykazują się spadkiem liczby ludności w latach 1981-1993. Po części spow odow ane to je st zm ieniającym i się w arunkam i ekono m icznym i i zw iązanym z tym wzrostem roli m ałych m iast oraz bardziej dostępnych obszarów m iejskich. Jest to także w ynik system u kontrolo wanego planow ania rozw oju m iast i w si.16
Poza dużym i m iastam i-m etropoliam i liczba ludności generalnie się zw iększa. Lata 1.981 do 1993 to okres, gdy liczba m ieszkańców w m niej
12 Ibid., s. 248. 13 Ibid. 14 Ibid., s. 254. 13 Ibid., s. 257. 16 Population..., s.24.
szych m iastach i na obszarach uprzem ysłow ionych w zrosła o około 2%; w trudno dostępnych w iejskich rejonach zanotow ano w zrost o 9%.
Ponad 10 m ilionów A nglików żyje w m iasteczkach i na terenie słabo uprzem ysłow ionym , a ich liczba zw iększyła się o 6,5% w okresie od
1981 do 1993 roku.
A ngielskim okręgiem o najw iększym przyroście ludności je st Cam bridgeshire, gdzie w spółczynnik ten w zrósł o 16% (od 1981 do 1993 r.).
Sześć kolejnych - B uckingham shire, C ornw all, Dorset, N ortham p tonshire, Som erset i W iltshire, zanotow ano w tym samym czasie wzrost 0 ponad 10%.
O koło 2,4 min A nglików m ieszka w regionach obejm ujących celowo w ybudow ane nowe m iasta, co stanow i w zrost o 9% (okres 1981-1993). W spom niane m iasta zostały założone po to, by zachęcić do stopniow ego rozproszenia przem ysłu i ludności z m iast na nowe tereny.
N ajszybciej rozw ijającym się w A nglii now ym m iastem lat osiem dzie siątych i w czesnych lat dziew ięćdziesiątych było M ilton K eynes (B uck ingham shire). Liczba jeg o ludności w zrosła o 46% w badanym czasie i osiągnęła 184 000. Innym i podobnym i obszaram i (o ponad 15% w zroście) były Bracknell (B erkshire), N ortham pton, Peterborough (Cam bridgeshire) 1 R edditch (H ereford i W o rcester).17
M niej popularne w w ym ienionych latach stały się obszary nadbrzeżne. Jednak i one oferow ały atrakcyjne w arunki życia oraz pracy. W trzech tam tejszych hrabstw ach, Cornw all, Devon i D orset, ponad połow a władz lokalnych okręgów potw ierdziła przyrost ludności o 10% .18
Struktura w iekow a A nglików je st także bardzo zróżnicow ana i zależna od specyfiki danego obszaru. Przykładow o, okręgi nadbrzeżne, takie jak Scarborough i Blackpool, charakteryzują się relatyw nie w ysokim i pro porcjam i liczby ludzi starszych, południow e zaś rejony tego obszaru m a ją je d e n z najw yższych w spółczynników określających liczbę ludności w w ieku ponadem erytalnym . H rabstw o Isle o f W ight ma w stosunku do innych najw yższy stopień zam ieszkiw ania przez Anglików w w ieku em e rytalnym (w 1993 r. było to 26,5% ).
Okręgi Christchurch w D orset i R other w południow ym Sussex miały du żą część ludności w w ieku ponadem erytalnym - ponad 1/3 swojej populacji. Spośród grupy wiekowej 75 lat i pow yżej, Rother zanotow ało najw yższy procent - 15,7% w 1992 r., podczas gdy W orthing, C hrist church, Eastbourne i A run zam ieszkiw ało 14% ludności w w ieku ponad 75 lat.
17 Ibid., s. 25.
Jednakże nowe miasta, takie jak Milton Keynes, m ają jeden z najmniej szych w skaźników procentow ych zam ieszkania ich przez osoby starsze.19 Ze w zględu na sw ą dom inującą rolę w społeczeństw ie W ielkiej B ry tanii A nglicy nie m ają problem ów z kultyw ow aniem swoich tradycji i kultury. Także języ k angielski je st używ anym przez w iększość ludzi zam ieszkujących Zjednoczone K rólestw o. Jest on zarazem jednym z najpopularniejszych języków świata. Szacuje się, że około 310 m ilionów ludzi używ a go jak o pierw szego języka, a mniej w ięcej podobna liczba uznaje angielski za swój drugi ję z y k .20
Będąc znanym dosłow nie na całym globie, języ k angielski podlega także w pływ om zew nętrznym - szczególnie w yraziste są tzw. am ery- kanizm y. Ponadto ma on w iele odcieni i dialektów , a niektóre z nich stały się naw et lokalnym i językam i, ja k np. cockney na East E ndzie.21
LU DN O ŚĆ C ELTY C K A
W A L IJC Z Y C Y
W alia w edług danych z 1993 roku posiadała 2,9 min m ieszkańców .22 Podobnie ja k A nglia charakteryzuje się ona podziałem na m niejsze ob szary, ze zróżnicow aną liczbą m ieszkańców oraz gęstością zaludnienia.
W alia (z w yjątkiem części nadbrzeżnej i południow ej) je st słabo zaludniona i zurbanizow ana. Tylko W alia południow a, dzięki posiadaniu jednych z najbardziej zasobnych w W ielkiej Brytanii złóż w ęgla kam ien nego należy do najgęściej zaludnionych i uprzem ysłow ionych.23 Z kolei W alia północna, to region górzysty, którego „bogactw em ” je st przede w szystkim turystyka. Skaliste w ybrzeże północnej W alii oraz park naro dowy rejonu Snowdon przyciągają licznych w ypoczyw ających. W ybudo w ano tutaj szereg ośrodków turystycznych i w czasow ych. W alia środkow a natom iast, to kraina słabo zaludniona. Jej m ieszkańcy w w iększości tru d n ią się hodow lą bydła i ow iec, opartą na m iejscow ych pastw iskach.24
19 Ibid., s . 34. 20Ibid., s. 42.
21 W. J. Krajewski, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, W arszawa
1 9 7 9 , S . 1 5 1 .
22 Population..., s. 21. 22 Barbarg, Wielka..., s. 263. 24 Ibid., s. 265.
Tab. 2. Ludność W alii25 P opulation o f W ales
Region Ludność Gęstość zaludnienia
Clwyd 415 900 171 Dyfed 351 500 61 Gwent 450 300 327 Gwynedd 240 200 62 Mid Glamorgan 544 300 535 Powys 119 900 24 Południowy Glamorgan 413 200 993 Zachodni Glamorgan 371 200 453 WALIA 2 906 500 140 Źródło: Population..., s. 94.
Grunty orne zajm ują 16% pow ierzchni W alii. Jednak jej udział w produkcji rolnej W ielkiej B rytanii je st znikom y. W iele w alijskich farm znajdow ało się na granicy opłacalności, dlatego od początku lat siedem dziesiątych likw idacji uległa w iększość m ałych i średnich gospodarstw środkowej W alii.26
Ponad 60% ludności W alii żyje w południow ych hrabstw ach - środko w ej, południow ej i zachodniej G lam organ oraz G went. Przyrost lud nościow y w ystępuje szczególnie w rejonach w iejskich (o około 8% w latach 1981-1993). Także i m iasto C ardiff w ostatnich latach odczuło pow iększenie się liczby ludności o 6% - do 298 700 tys. w 1993 roku.
Jednakże na w iększości obszarów W alii liczba ludności zm niejsza się, w łączając w to naw et rejony w ydobyw ania w ęgla oraz rozw iniętego przem ysłu stalow ego (Port Talbot, Rhandda i Blaenau G w ent).27
W alijczycy pomimo najw cześniejszego przyłączenia do Z jednoczo nego K rólestw a, odznaczają się dużą indyw idualnością kulturow ą. W yni ka to z faktu, że W alia, kraina w w iększości górska i niedostępna, długo izolow ała swych m ieszkańców . Elem ent celtycki zachow ał się tam zw ar cie i w najczystszej formie, jeśli pod tym kątem spojrzym y na cały obszar W ysp B rytyjskich; zresztą podbój angielski był raczej m ilitarnym niż kolonizacyjnym .28
25 Prezentowane liczby ludności dotyczą tylko Walijczyków.
26 I b id , s. 261.
27 Population..., s. 26.
K ultura w alijska zachow ała w iele charakterystycznych cech, a naw et istnieje tendencja do ich um acniania.29 Jednak w alijskim , będącym form ą język a celtyckiego, mówi około 19% ludności powyżej 3 lat (dane z 1991 r.), czyli około 508 tys. m ieszkańców W alii.30 D la porów nania na początku XIX w. m ówiło nim około 90% ludności W alii, a w 1891 roku 54% .31 Język ten je st słaby kulturow o, ale znorm alizow any. C harak teryzuje go zredukow ana fleksja rzeczow nika (jeden przypadek), rozbu dowany system czasow nika, akcent padający zaw sze, z w yjątkiem kilku wyrazów , na przedostatnią sylabę. O rtografia w alijska je st praw ie całko w icie fonem iczna.
Słabość kulturow a w alijskiego w ynika przede w szystkim z pozycji, ja k ą zajm uje na W yspach B rytyjskich ję zy k angielski. Jego opanow anie przez W alijczyków je st konieczne dla uzyskania awansu społecznego, jak rów nież i dostępu do dóbr kultury.32
U żyw anie w alijskiego przez m ieszkańców W alii je st bardzo zróżni cowane. W iększość ludności zam ieszkującej w iejskie obszary północnej i zachodniej W alii traktuje go jak o swój pierw szy, podstaw ow y język. Ponad 60% ludzi z okręgów Arfon, Dinefw r, Dwyfor, M eirionydd i Y nys Mon - mówi po w alijsku.
Z kolei w południowych hrabstwach południowego Glamorgan i Gwent tylko odpowiednio 6,5% i 2,4% może porozumieć się w języku w alijskim .33
W 1991 roku tylko co czw arta rodzina z dziećm i w w ieku od 3 do 15 lat m iała jed n o lub więcej dzieci, które m ów iły językiem narodow ym , tj. w alijskim .34
Proces zanikania znajom ości w alijskiego został jed n ak zatrzym any poprzez w zrastającą liczbę dzieci i m łodych ludzi, chcących m ów ić w tym języku. D otyczy to szczególnie południow o-w schodnich i północno -w schodnich terenów W alii.35
Ponadto dzięki specjalnej parlam entarnej decyzji, w W alii drugim językiem urzędow ym (obok angielskiego) je st w łaśnie w alijski.36
Co charakterystyczne, szkoły dw ujęzyczne w prow adzono w W alii dopiero w 1947 roku, a w urzędach i sądach ję zy k W alijczyków zrów nano
29 Barbag, Wielka..., s. 266. 30 Population..., s. 42.
31 J. Bednarski, Potomkowie Celtów, [w:] Sprawy narodowościowe, t. 2, Poznań 1993, s. 232.
32 J. M. Tortosa, Polityka językow a a ję zy k i mniejszości, Warszawa 1986, s. 12. 33 Population..., s. 42.
34 Ibid. 35 Ibid.
z angielskim w roku 1967.37 Innymi formam i podtrzym yw ania rodzim ej kultury są od dłuższego czasu prow adzone na uniw ersytecie w A beryst wyth w ykłady w yłącznie w język u w alijskim . O rganizow ane są także tradycyjne festiw ale m uzyki, pieśni i poezji eisteddfod, odbyw ające się w Caernarvon i Bangor (północna W alia), A berystw yth (środkow a część tej krainy), C ard iff lub Swansea (południe).38
Od 1936 roku BBC nadaje regularnie kilka godzin program u w alij skiego tygodniow o.39 D ziała także (od 1962 r.) W alijsk ie’Tow arzystw o Językow e, m ające na celu przede w szystkim obronę ojczystej mowy, m.in. poprzez dem onstracje, niszczenie angielskich znaków drogow ych i happeningi.
Istnieje rów nież N arodow a Partia W alii (P la id G enedlaethol Cymru) lub Partia W alii {Plaid Cymru) w skrócie,40 dom agająca się praw a do sam ostanow ienia narodow ego w formie sam orządu w ew nętrznego oraz praw a do korzystania z bogactw narodow ych W alii w interesie narodu w alijskiego.41
Akcje i protesty ujaw niają nieskuteczność kroków podejm ow anych przez angielskie w ładze - ustaw a o sądach, perspektyw y sam orządu, akt o języ k u w alijskim , radiow e i telew izyjne transm isje nie w ystarczają. N aród chce odzyskać faktyczną niezależność, zam iast dotychczasow ych m giełek o jak iejś „autonom ii” .
U porczyw a w alka o języ k przynosi jednak pewne efekty - w latach od 1967 do 1970 roku w prow adzono ponad 370 dw ujęzycznych urzędo w ych form ularzy, zam iast poprzednio stosow anych druków tylko w języ k u angielskim . Bank em ituje i przyjm uje czeki w ystaw ione po w ali- jsku , utw orzona została też niezależna, odrębna telew izja w alijska. W y daw ana je st także duża liczba czasopism w tym języku, w ystaw iane są sztuki teatralne.
Rada K ultury W alijskiej otrzym uje od 1985 roku corocznie z budżetu centralnego ponad m ilion funtów szterlingów na lokalne potrzeby. Budżet finansuje m.in. ukazyw anie się ponad 200 tytułów książek w języku w alijskim rocznie;42 w ydaje się to jednak kroplą w m orzu potrzeb.
37 I b id , s. 134.
38 Barbag, Wielka..., s. 266.
39 J. E. W ieluński, P rzegląd kulturowych i historycznych aspektów separatyzmów europe
jskich , (maszyn.) Lublin 1994, s. 68.
40 J. E. W ieluński, Uwarunkowania separatyzmu narodów europejskich p o d obcą władzą, (maszyn.) Lublin 1996, s. 105.
41 Krajewski, Zjednoczone..., s. 135. 42 Wieluński, Przegląd..., s. 69.
SZ K O C I
K olejną historyczną krainą W ielkiej B rytanii je st Szkocja, na której terenie m ieszka 5,1 min osób.43 Jednakże z pow odu trw ającej ciągłej em igracji przyrost ludności szkockiej je st bardzo nieznaczny.
Szkocję, podobnie ja k i poprzednie regiony Zjednoczonego K rólestw a można podzielić na kilka obszarów geograficznych. S ą to - H ighlands Północno-Zachodni (Góry K aledońskie), góry G ram pian, N izina Środko- woszkocka, W yżyna Południow oszkocka, H ebrydy, Orkady i S zetlandy.44
Highlands Północno-Zachodni, w w iększości zajęty przez góry, je st bardzo słabo zagospodarow any, podobnie ja k i okręg Gram pian. W ięk szość gruntów służy tu celom rekreacyjnym . Jedynie w dolinach rzecz nych prow adzi się hodow lę owiec i bydła, a w pasie nadbrzeżnych nizin upraw ia się ziem niaki, jęczm ień i rośliny pastew ne. Od w ieków na tym obszarze popularne było rybołów stw o (najw iększy port - A berdeen). C harakterystyczna dla Szkocji je st także produkcja w hisky, w 80% eks portow anej do U SA .45
N izina Srodkow oszkocka zaś, obejm ująca bardzo niew ielki obszar, należy do najlepiej zurbanizow anych. Przyczyną tego je s t w ystępow anie na tym terenie bogatych złóż w ęgla kam iennego (szczególnie w Zagłębiu A yrshire, Lothian, Fife i M idlothian). R ozw inął się tutaj przem ysł m eta lowy, okrętow y, m aszynow y i chem iczny.
Na N izinie Srodkowoszkockiej są także dobre w arunki dla rolnictw a. U praw ia się tu pszenicę, jęczm ień i ow ies, rośliny pastew ne oraz ziem niaki. To w łaśnie na Szkocję Środkow ą przypada 3/4 z ogólnej liczby 20 tysięcy gospodarstw rolnych Szkocji.46 I chociaż region ten zajm uje
1/10 część Szkocji, m ieszka tu około 80% ludności całej k rainy.47 W yżyna Południow oszkocka natom iast, będąc bardzo słabo zalud niona, specjalizuje się w hodow li bydła i owiec. U praw ia się tu głów nie jęczm ień, owies i ziem niaki.48 Do Szkocji n ależą także H ebrydy, Szet landy i O rkady. Ludność tych w ysp zajm uje się głów nie rybołów stw em i hodow lą. O bszary te m ożna zaliczyć do bardzo słabo zaludnionych i gospodarczo zacofanych.49 43 Population..., s. 21. 44 Barbag, Wielka..., s. 268. 45 Ibid., s. 270. 46 Ibid., s. 272. 47 Ibid., s. 273. 48 Ibid., s. 275. 49 Ibid., s. 276.
Tab. 3. Ludność S zkocji50 P opulation o f S cotland
Region Ludność Gęstość zaludnienia
Borders 105 300 23 Central 272 900 104 Dumfries i Galloway 147 900 23 Fife 351 200 269 Grampian 528 100 61 Highland 206 900 8 Lothian 753 900 429 Strathclyde 2 286 800 169 Tayside 395 200 53 Orkney 19 760 20 Shetland 22 830 16 Western Isles 29 410 10 SZKOCJA 5 120 200 66 Źródło: Population..., s. 94-95.
Proces zm ian ludnościow ych, tak ja k w pozostałych częściach W iel kiej B rytanii, zależy od regionu. Chociaż liczba ludności Szkocji w 1993 roku była o około 60 tys. m niejsza (stanow i to 1,2%) niż w 1981, to dwa regiony - G ram pian i H ighland - zanotow ały jej w zrost odpow iednio o 8,9 i 6,2%. N iektóre regiony zw iększyły liczbę ludności naw et w granicach 25 -32% (G ram pian-K incardine, D eeside oraz G ordon).
Z kolei najw iększy spadek liczby m ieszkańców odnotow ały Szetlandy (aż o 13%) i W estern Isles (7%). W niektórych szkockich okręgach - ja k np. G lasgow , C lydebank czy Inverclyde - liczba m ieszkańców zm niej
szyła się o ponad 10%.51
G eneralnie m ożna stw ierdzić, że Szkocja (szczególnie Północno-Z a chodnia i Północna) pod względem liczby ludności w ykazuje redukcję (lata 1981-1993). W ynika to ze specyfiki zm ieniających się w arunków polityki zatrudnienia z lat osiem dziesiątych i w czesnych dziew ięćdzie siątych, jak rów nież ze w zględu na indyw idualność w yszczególnionych, w w iększości biednych i zaniedbanych regionów .52
50 Prezentowane liczby ludności dotyczą tylko Szkotów. 51 Population..., s. 27.
Górska przew ażnie Szkocja w ytw orzyła typ m ieszkańca o cechach zbliżonych do polskich górali. M imo że naw et w epoce historycznej napływ ały do Szkocji grupy ludności odrębne etnicznie i kulturow o, niem al bez reszty zostały one, poza nadbrzeżną strefą, w chłonięte przez m iejscow ą ludność. Półw yspowy i górzysty charakter kraju, odm ienny typ ludności oraz odległość utrudniały A nglii zasym ilow anie Szkocji.
Po pow staniu w XVIII w ieku w spólnego państw a - W ielkiej B rytanii - Szkocja zachow ała swój języ k oraz rozległą autonom ię w dziedzinie politycznej, religijnej i w ychow aw czej.53
C hociaż ju ż w XVII w ieku język angielski zaczął w yraźnie przew ażać na szkockich terenach, to dopiero pod koniec XIX w ieku w iększość ich m ieszkańców stała się dw ujęzyczna.54 W roku 1991 w Szkocji około 70 tysięcy ludzi (1,5% populacji) potrafiło rozm aw iać, czytać i pisać w języku gaelickim .55 W w iększości skupieni oni byli w zachodnim H igh
lands i na w yspach. 68% m ieszkających na W estern Isles (pow yżej 3 roku życia) m ówiło po gaelicku, przy 42% na Skye i Lochalsh. W innych regionach na północnym zachodzie stw ierdzono tylko nieznaczną liczbę m ie sz k a ń c ó w w ła d a ją c y c h g a e lic k im ;56 je d n a k je g o z n a jo m o ś ć całkow icie nie zanika. M imo iż w iększość szkockich poetów pisze w języku angielskim , to znajdują się i tacy, którzy p iszą w gaelickim lub
scots (szkocki dialekt angielszczyzny).57
W 1891 roku utw orzono „Tow arzystw o G aelickie” , które po dzień dzisiejszy prom uje języ k, m uzykę i historię Szkocji oraz dba o socjalny, ekonom iczny rozwój i dobrobyt. BBC od w ielu lat nadaje program y w języku gaelickim . O rganizow ane są także festiw ale kultury i sztuki gaelic- kiej, w zorow ane na w alijskich eisteddfodau. W 1968 roku utw orzona zostaje rów nież G aelicka Rada K siążki, która otrzym uje roczne dotacje od brytyjskiego rządu, pom ocne do w ydaw ania gaelickich książek. W ysił ki te w spiera Szkocka Rada Sztuki oraz kilka instytucji charytatyw nych i organizacji społecznych. U m ożliw ia to udzielanie pom ocy finansow ej szkockim pisarzom i przyznaw anie im nagród pieniężnych.
Liczba szkockich czasopism gaelickich niestety je st ograniczona. U kazuje się dw ujęzyczny gaelicko-angielski „S truth”, m iesięcznik „An G aidheal” oraz „G airm ”, w ydaw ane w całości po gaelicku. O rgan Szkoc
53 Wielka Brytania kraj..., s. 26. 54 Bednarski, Potomkowie..., s. 232
55 Język gaelicki - język starszej, wyspowej grupy celtyckiej, zamieszkującej Szkocję, Irlandię i wyspę Man. W Szkocji przetrwała szkocka odmiana gaelickiego.
56 Wielka Brytania kraj..., s. 43.
kiej Partii N arodow ej (Scottish N ationalist Party) - „Scots Independent” w ydaw any je st w języku angielskim .
Przy uniw ersytecie w Edynburgu działa tzw. Studium Badań Szkoc kich, które w ydaje pism o „Tochar” . Czasopism o to zam ieszcza publikacje w języ k u gaelickim i angielskim oraz w sco ts,58
A nalizując szkocką grupę narodową, nie sposób pom inąć tradycyjnych cech, św iadczących o jej odrębności. Podobnie ja k przed w iekam i w tym rejonie Zjednoczonego K rólestw a zachow ało się silne poczucie przy należności do klanów - patriarchalnej w spólnoty rodow ej; także i kilt (spódniczka „w kratę”), dalej pozostaje góralskim strojem .59 Ten bardzo ciekaw y folklor ma pew ne podobieństw a zarów no w stosunku do pod- halańsko-słow ackiego (np. m uzyka kobziarzy), ja k do folkloru Basków pirenejskich (strój, tańce i inne zw yczaje).60
C harakterystyczny je st fakt, że także i sport stał się dla Szkotów elem entem dumy narodow ej. Praw ie zaw sze sportow cy szkoccy w ystę pują niezależnie od angielskich. D otyczy to szczególnie sportów zespoło w ych.61
O prócz tych zew nętrznych w yróżników , Szkoci p o sia d a ją także w łasną reprezentację w brytyjskim gabinecie m inistrów . D ziałają też odrębne departam enty zajm ujące się m.in. ośw iatą (funkcjonuje odrębny system szkolny i organizacje nauczycielskie) oraz rolnictw em . Istnieje rów nież szkockie, niezależne sądow nictw o.62
W ysuw ane są rów nież postulaty niepodległościow e, szczególnie przez S zkocką Partię N arodową. Stw ierdza ona, że następne pokolenia Szkotów nie b ędą mogły norm alnie żyć w Szkocji, przede w szystkim z powodu nieudolnego gospodarow ania bogactw am i naturalnym i, spadającej w ar tości pieniądza i narastającego bezrobocia.63
IR L A N D C Z Y C Y
W Irlandii Północnej w 1993 roku liczba ludności wynosiła 1 631 800, przy gęstości zaludnienia na 1 km2 w ynoszącej 120 osób.64 Terytorium
58 Wieluński, Przegląd..., s. 98. 59 Barbag, Wielka..., s. 278. 60 Wielka Brytania kraj..., s. 26.
61 Vademecum dziennikarstwa BBC, Warszawa 1989, s. 142-143. 62 Barbag, Wielka..., s. 278.
63 Krajewski, Zjednoczone..., s. 132. 64 Population..., s. 95.
tego kraju odpow iada prow incji U lster z w yłączeniem hrabstw Donegal, Caven i Monaghan, stanowiących integralną część Republiki Irlandzkiej.65
Irlandia Północna to przede w szystkim rolnictw o, z d użą liczbą m ałych i średnich gospodarstw rolnych. Z powodu niesprzyjających w arunków geograficznych dom inuje tutaj hodow la bydła, ow iec i trzody chlew nej, przy znikomej upraw ie zbóż.
U lster posiada także bardzo m ałą ilość bogactw m ineralnych. S ą to: w ęgiel kam ienny, to rf i rudy żelaza. N ajw iększym ośrodkiem przem y słowym Irlandii Północnej je st Belfast, którego specjalnością je st prze m ysł okrętow y.66
Ludność Irlandii Północnej w latach 1981-1993 - z w yjątkiem B el fastu i Strabane - pow iększyła się. Osiem dystryktów : Ards, Banbridge, Carrickfergus, C oleraine, Down, Lim avady, Lisburn i M agherafelt zano tow ało w tym okresie przyrost m ieszkańców o ponad 10%. W Lisburnie przyrost ten w ynosił naw et 23%.
Z kolei B elfast, gdzie m ieszka 18% ludności całej Irlandii Północnej, stracił około 6% ogółu swojej populacji.67
Bardzo ciekaw a je st struktura w iekow a m ieszkańców U lsteru - krainy o najw iększym udziale procentow ym m łodych ludzi w całej W ielkiej Brytanii. Ponad 25% ludności Irlandii Północnej ma poniżej 16 lat, 8% poniżej 5, a 17,7% ma od 5 do 15 lat.
T radycyjnym , narodow ym językiem Irlandczyków je st irlandzka for ma gaelickiego. Do końca XVI w ieku był on pow szechnie używ any na całym terytorium Irlandii, lecz ju ż w początkach w ieku XIX posługiw ała się nim połow a Irlandczyków , a w 1911 roku około 13% m ieszkańców w yspy.68
W 1991 roku około 142 000 ludzi zam ieszkujących Irlandię P ółnocną potrafiło w języ k u irlandzkim (gaelickim ) czytać, mówić i pisać.69 A k tualnie w głównej m ierze je st on używany wśród rdzennej, katolickiej, irlandzkiej ludności, dla której stał się elem entem republikańskiej trad y cji.70
Przykładow o, w Shaws Road - peryferyjnej dzielnicy B elfastu - na początku lat siedem dziesiątych kilka irlandzkich rodzin założyło szkołę, w której zarów no dzieci, ja k i dorośli u czą się języ k a irlandzkiego,
65 Barbag, Wielka..., s. 278. 66 Ibid., s. 281-282. 67 Population..., s. 27. 68 Bednarski, Potomkowie..., s. 232. 69 Population..., s. 43. 70 Krajewski, Zjednoczone..., s. 150.
będącego przecież ich językiem ojczystym . W szkole i w domu dorośli a także dzieci m ów ią w yłącznie po gaelicku - stanow ią zatem m inispo- łeczeństw o o w spólnym dla w szystkich języku. S pełniają tym samym podstaw ow y, w sytuacji Irlandczyków w ręcz konieczny, w arunek dla zachow ania narodowej tożsam ości. Stw orzone tutaj zostało gaelicko- języ czne środow isko, czyli takie, które „prow okuje” konieczność m ów ie nia na co dzień w tym języku, a takich warunków nie daje dzień pow szedni niepodległej Irland ii.71
Jest to zjaw isko o tyle istotne, że ja k w iadom o w U lsterze toczy się w alka o zniesienie podziału m iędzy uprzyw ilejow aną w iększością pro testancką, a dyskrym inow aną społecznością katolicką. Z jednej strony działa najbardziej w idoczna Irlandzka A rm ia R epublikańska, a z drugiej zaś - protestanckiej - jedno z najw iększych ugrupow ań czyli Stow arzy szenie O brony U lsteru.
* * *
M ożna stw ierdzić, że liczba ludności W alii i Irlandii Północnej bardzo pow oli zw iększa się. N ie ma nagłych zw yżek populacji, a różnica między w spółczynnikiem urodzeń, a śm iertelnością je st dość korzystna.72 N ato m iast liczba Szkotów zm niejsza się, co je st konsekw encją postępującej em igracji. Liczebność ludności celtyckiej w poszczególnych regionach ilustruje tabela 4.
Tab. 4. Ludność celtycka w W ielkiej B rytanii C eltic population in G reat B ritain
Region Liczba ludności w 1983 r. Liczba ludności w 1993 r.
Irlandia Północna 1 543 000 1 632 000
Szkocja 5 153 000 5 120 000
Walia 2 807 000 2 906 000
Razem 9 503 000 9 658 000
Źródło: Whitaker's Almanac 1996, London 1995, s. 565.
71 W ieluński, Przegląd..., s. 90.
72 Zob. Contemporary Britain, „An Annual Review” 1991, Padstow (Cornwall) 1991, s. 355-356.
* * *
Oprócz A nglików , Szkotów, W alijczyków i Irlandczyków , W yspy B rytyjskie zam ieszkują liczne grupy ludności napływ ow ej. W śród im i grantów europejskich najw iększą grupę stanow ią Żydzi (około 400 tys. osób). D rugą co do w ielkości grupą im igracyjną są W łosi - 200 tys. osób. W śród ludności napływow ej o białej skórze d użą grupę stanow ią Cypryjczycy (100 tys. osób). Liczna je st także Polonia (150 tysięcy), w w iększości będąca w ojenną em igracją.
W edług danych HMSO (H er M ajesty Service O ffice) w 1991 roku 94,5% ludności W ielkiej Brytanii należało do grupy „białej” , podczas gdy ponad 3 m iliony m ieszkańców Zjednoczonego K rólestw a było człon kami innych grup etnicznych. Stanow iło to około 5,5% ogółu ludności.73 N ajw ięk szą etniczną grupą m niejszościow ą je st grupa hinduska z 840 000 osób (ok. 1,5% całości m ieszkańców W ielkiej Brytanii i 28% z ogólnej liczby m niejszości etnicznych w tym kraju).74 Co charakterysty czne, H indusi stanow ią 27,9% w szystkich m niejszości narodow ych na W yspach Brytyjskich. S ą też jednym i z najlepiej w ykształconych wśród tzw. em igracji „niebiałej” . Ponadto dość licznie reprezentow ane są trzy „czarne” narodow ości. 0,9% stanow ią em igranci z Pakistanu, a po 0,3% z B angladeszu i C hin.7<i 47% osób z w ym ienionych m niejszości urodziło się ju ż na terenie Zjednoczonego K rólestw a - chociaż proporcje te m ogą się zm ieniać, zależnie od specyfiki danej m niejszości.
W Londynie koncentruje się praw ie 45% ludności ze w szystkich grup m niejszościow ych (10% z tej liczby w ywodzi się z białej grupy etnicznej).
Do angielskich regionów , gdzie są najm niejsze proporcje obecności m niejszości etnicznych należy Północ (1,3% ) i Południow y W schód (1,4% ); także obszary w iejskie no tu ją mniej niż 1% m niejszościow ej ludności.76
Inne części Zjednoczonego K rólestw a w ykazują rów nież m ały procent obecności ludności napływ ow ej. Przykładow o, w Szkocji było to w roku 1983 około 43 tysiące osób, w tym około 17 000 z Pakistanu, 5 tys. H indusów i Arabów oraz 4 tys. Chińczyków , 2 tys. A frykańczyków i niew ielka liczba osób z pozostałych m niejszości.77
73 Population..., s. 37. 74 Ibid.
75 Ibid.
76 Ibid., s. 39-40.
Podobnie przedstaw iała się sytuacja w Irlandii Północnej, gdzie w 1991 roku zanotow ano około 1200 H idusów i 740 C hińczyków .78
W tym sam ym roku w Szkocji i W alii m niejszości stanow iły około 1% całej ludności tam tego obszaru. W samej Szkocji było 63 000 człon ków m niejszościow ych grup etnicznych, m ieszkających najczęściej w okręgu Strathclyde (szczególnie w Glasgow).
W Irlandii Północnej natom iast tego typu statystyki nie są dokładne, a to z pow odu podaw ania przez m ieszkańców narodow ości zależnej od m iejsca urodzenia, a nie pochodzenia etnicznego. W roku 1991 Census79 doliczył się tylko ponad 3700 Azjatów zam ieszkujących U lster.80
Biorąc pod uwagę em igrację polityczną i uw arunkow ania dem ogra ficzne w roku 2000 prognozy m ów ią o 7-8% niebiałych m niejszości m ających zam ieszkiw ać W yspy B rytyjskie.
SUM M ARY
Ethnic structure o f G reat B ritain and N orthern Ireland is the consideration o f foreign groups attainm ent publications, especially in English.
Tw o m ain groups - A nglo-Saxon and C eltic are definited as “ B ritish” . L iterature at m ost does not favour separate ethnic groups like: English, W elsh, Scotch o r Irish people. An analysis o f social-professional structure is p ossible only w hen dividing the B ritish Isles into several regions.
English people claim that the dom inant part o f the B ritish society has no cultural and language problem s.
W elsh, S cotch and Irish people have som e - very im portant for social life - problem s w ith preserving th eir national identity. In consequence, these C eltic ethnic groups have m any natio n alistic p arties and organizations. This process is developing now.
In my article I fragm entarily present (ethnic problem s in the U nited K ingdom are very extensive) population o f m ain British ethnic groups w ith particu lar stress on social-professional structure and national languages, cultural problem s.
Part o f figures com es from H er M a jesty ’s S ervice O ffice (H M SO ) publication “ P o pulation” and G reat B ritain and N orthern Ireland Em bassy because o f no other data available.
n Ib id , s. 12.
79 Census - instytucja zajmująca się w Wielkiej Brytanii badaniami statystycznymi. 80 Population..., s. 40.
