NOW SZE B A D A N IA N A D B U D O W Ą PO L SK IE J OR G A N IZAC JI K O ŚCIELN EJ
C ałość tej p ro b lem a ty k i o m ó w ił szczegółow o W ład ysław A braham jesz c ze w k o ń cu z e szłeg o stu lecia ; jego praca o organ izacji k o ścio ła w P olsce do p o ło w y w ie k u X II w c ią ż zach ow u je w artość u żytk ow ą h Od tego czasu u k a za ł się d łu gi szereg rozpraw , o św ietla ją cy ch poszczególne problem y z w c z e sn y c h d z ie jó w p o lsk ie g o K o ścioła. R uch na ty m polu w ią za ł się z in te n sy fik a c ją badań nad p oczątk am i p a ń stw a p olsk iego — w d w u d zie s to le c iu m ię d zy w o jen n y m g łó w n ie w P ozn an iu , a po 1945 roku w całej P o lsce. A k tu a ln ie p r z y ję te p ogląd y — w raz z w y b o rem b ib lio g ra fii — zo sta ły p rzed sta w io n e w u n iw ersy teck im pod ręczn ik u H isto rii P o l s k i 2. P ie r w sz ą próbę ca ło ścio w eg o p rzed sta w ien ia p rocesu ch ry stia n iza cji P o lsk i w X —X I I w . dał — w p op u larn ej fo rm ie — Jerzy D ow iat; za ją ł się on g łó w n ie zn a czen iem zm ian y r elig ii dla p o lity k i w ew n ętrzn ej i zagranicznej w ła d c ó w — a ta k że w p ły w e m ch rześcija ń stw a na ob yczaje lu d n o ś c i5. P o w s ta w a n ie p olsk ich b isk u p stw o m ó w ił o sta tn io ks. J ó zef N ow acki przy o k a zji d ziejó w k a ted ry p o z n a ń s k ie j4. P o w y lic z e n iu tych prac ogóln iej szy ch p rzejd ziem y do c h a r a k te r y sty k i p ogląd ów na k o lejn e etap y form o w a n ia o rgan izacji k o śc ie ln e j.
. C h rześcija ń stw o d ocierało n a jw cześn iej do P o lsk i p ołu d n iow ej. B ezp o śred n ie św ia d e c tw o o ty m m am y w Ż y w o cie św . M etodego; jest tam b o w ie m w ia d o m o ść o ch rzcie n a d w iśla ń sk ieg o k się c ia „w n ie w o li n a cudzej z ie m i”, n a M oraw ach. Istn ieją d a lsze te k s ty z tego okresu, które e w e n tu a ln ie m ożn a od n osić do teren ó w M ałop olsk i. N o w y ch m a teria łó w m ogą w c ią ż d ostarczać p row ad zon e w y k o p a lisk a — o ile n atu raln ie utrzym a się ich d atacja n a IX s t u le c ie 5. W reszcie za dow ód na g łęb sze zap u szczen ie p rzez n ow ą w ia r ę korzen i w M ałopolsce m ożna u w ażać osobę św . Ś w ie rada, erem ity z p rzełom u X i X I w A N a to m ia st dla p ó źn iejszego okresu brak w y ra źn y ch in fo rm a cji źród łow ych o ch rześcija ń stw ie m etodiańskim
w P o lsc e . " '* ?' •
P rzez p ierw szą p o ło w ę X X w ie k u prob lem ten m n iej za jm o w a ł b ad a czy. D op iero w osta tn ich la ta ch w y s tą p ili lic z n ie jsi zw o len n icy d a w n iej
1 W. A b r a h a m , O rg a n iza cja k o śc io ła w P o lsce do p o ło w y w ie k u XII, L w ó w 18932.
2 H isto ria P o lsk i, I, T. M a n t e u f f e l (red.), W arszaw a 1957, s. 108— 109, 160— 163, 237— 248, 317— 324, 682— 694 i p assim .
3 J. D o w i a t , C h rze s t P o lsk i, W arszaw a, W iedza P ow szech n a, 1958,
1960 2.
4 K s. J. N o w a c k i , D zie je a r c h id ie c e z ji p o zn a ń s k ie j, I. K ościół k a te
d r a ln y w P o zn a n iu , P ozn ań 1959, s. 1—52, 74— 92, 669— 672 i p assim .
5 N p. Z. B [u d k o w a], D a lsze o d k r y c ia w W iś lic y , „M ałopolskie Studia H isto r y c z n e ”, 2 (1959), z. 2/3, s. 161— 162.
6 Por. H. K a p i s z e w s k i , T y s ią c le c ie e r e m ity p o lsk ieg o . S w ir a d n ad
D u n a jc e m , „N asza P r z e sz ło ść ” 8 (1958) 45— 81. T enże, E re m ita S w ira d w P a n o n ii tam że, 10 (1959) 17— 69.
szych k on cep cji M aksa G u m p low icza i K a ro la P o tk a ń sk ieg o (1898) 7. P o d kreśla się w ię c w yraźn ą odrębność obrządku sło w ia ń sk ie g o (ks. U m iń sk i) i jego szero k ie ro zp rzestrzen ien ie w ca łej S ło w ia ń sz c z y ź n ie (U m iń sk i, P a szk iew icz, K a p iszew sk i). D a lej p rzy jm u je się is tn ie n ie m etro p o lii teg o obrządku: w K rak ow ie, będącej k o n ty n u a cją w ielk o m o ra w sk iej (U m iń sk i, L anckorońska) — lu b te ż n o w o założon ej p rzez B o le sła w a C hrobrego w S a n dom ierzu (P aszk iew icz, K ap iszew sk i), m etro p o lia ta m ia ła u le c zn iszczen iu w 1038 roku. W reszcie różne w a lk i w e w n ę tr z n e w P o lsc e aż do początk u X II w . in terp retu je się jako p rzeja w y r y w a liz a c ji obrządku ła c iń sk ie g o ze sło w ia ń sk im . N a to m ia st filo lo g o w ie — n a p o d sta w ie z ja w isk ję z y k o w ych — m ów ią o ży w o tn o ści obrządku sło w ia ń sk ie g o do k oń ca X w . w K r a k o w ie 8 — lu b n a w e t w g łą b X IV s t u le c ia 9. P r z e c iw w sz y stk im ty m pom ysłom w y stę p u je zd ecy d o w a n ie T ad eu sz L e h r -S p ła w iń s k i p o d k r e śla jąc, że w iarogod n e dane o in filtr a c ji c h r ześcija ń stw a m eto d ia ń sk ieg o od noszą się jed y n ie do p rzełom u IX i X w . N a to m ia st w s z y stk ie d a lsze k o n stru k cje u w aża on za zb y t dow olne: sp row ad za p o ję c ie od ręb n ego obrządku m eto d ia ń sk ieg o do zezw olen ia n a oboczne u ż y w a n ie języ k a sło w ia ń sk ieg o w litu rg ii; k w e stio n u je p rzy p isy w a n ie ok reślen iom : S ło w ia n ie, języ k s ło w ia ń sk i zn aczen ia religijn ego; w re sz c ie w sk a z u je n a m o żliw o ści p rostszego w y tłu m a czen ia w szy stk ich om a w ia n y ch fa k tó w l0. W o b ecn y m sta n ie d y sk u sji h ip otezę o pow ażnym ro zw o ju ch r z e śc ija ń stw a m eto d ia ń sk ieg o w P o lsce p ierw szy ch P ia stó w n a leży w ię c uzn ać z a sła b o p odbudow aną. P ostęp badań na ty m p olu za leżeć b ęd zie g łó w n ie od w y n ik ó w p o szu k iw a ń archeologicznych i stu d ió w w szerszej sk a li E uropy śro d k o w o -w sch o d n iej.
W krąg p ro b lem a ty k i m eto d ia ń sk iej b y w a ją w c ią g a n e d w ie b ezp ośred n ie inform acje źród łow e o w czesn ej o rgan izacji k o ścio ła p olsk iego: im ion a p ierw szych b isk u p ó w k ra k o w sk ich z k oń ca X w .: P roh ora i P r o k u lfa oraz w zm ian k a G alla A n on im a o d ru giej m etro p o lii w czasach Chrobrego; do tej ostatn iej sp ra w y p ow rócim y n a o d p o w ied n im m iejscu . D ok oła osób
7 K s. J. U m i ń s k i , O b r z ą d e k s ło w ia ń s k i w P o lsce IX — X I w ie k u i z a
ga d n ien ie d ru g ie j m e tr o p o lii p o ls k ie j w cza sa ch B o le sła w a C h ro b reg o , „Ro
czn ik i H u m a n isty czn e”, 4 (1953), z. 4, 1957, s. 1— 44. H. P a s z k i e w i c z ,
T he o rig in o f R u ssia, L ondon 1954, s. 381— 404: d od atek V II. A P o lish M e tr o p o lita n See o f th e S la v o n ic rite . K . L a n c k o r o ń s k a , L e v e s tig ia d el cu lto C irillo -M e to d ia n o in P olon ia. „A n tem u rale” [R zym ], 1 (1954), 13— 28,
Taż. De a lte ro A rc h ie p isc o p a tu P olon iae saec. X I , tam że, 2 (1955), 167— 168. Taż, D e „ re a c tio n e p a g a n a ” in P o lo n ia a. 1038, tam że, 3 (1956), 165— 167. L. K o c z y . S la v o n ic r ite in P-oland, „ P a leo lo g ia ” [O saka], 4 (1955), z. 3/4. s. 319— 328. H. K a p i s z e w s k i , Z a g a d n ie n ie m e tr o p o lii s ło w ia ń s k ie j w S a n d o m ierzu , „M ałop olsk ie S tu d ia H isto ry cz n e”, 1 (1958), z. 1, s. 73— 78.
8 B . H a v r a n e k . O tâ z k a e x is ta n c e c ir k e v n i slo v a n S tin y v P o lsk u , „ S la -
v ia ” [Praha], 25 (1956), 300—305.
8 K. B u d z y k, S z k ic e i m a te r ia ły do d z ie jó w lite r a tu r y s ta r o p o ls k ie j, W arszaw a 1955, s. 11— 21: O litera tu r ze p o lsk ie j śred n iow iecza.
10 T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , C z y są ś la d y is tn ie n ia litu r g ii s ło w ia ń s k ie j
w d a w n e j Polsce? „ S la v ia ”, 25 (1956), 290— 299. T enże, N o w a fa z a d y s k u s ji o za g a d n ie n iu litu r g ii s ło w ia ń s k ie j w d a w n e j P o lsce, „N asza P r z e sz ło ść ”,
b isk u p ó w k ra k o w sk ich p o w sta ł szereg h ip otez, przenoszących ich n ie k ie d y do in n eg o okresu. I tak J ó zef W id ajew icz w p om y sło w y sposób w y z y sk a ł ich im ion a — u zn ając p ierw szeg o za G reka, w y sła n n ik a M eto dego, a w drugim w id zą c S zw ab a, d elegata W ichinga m. N atom iast ks. J ó zef U m iń sk i w o la łb y w ró cić do pogląd ów , łączących obu tych biskupów z obrządkiem sło w ia ń sk im . D o starej te z y A braham a n a w ią za ł Gerard L abuda, w id zą c w n ich b isk u p ó w m o ra w sk ich z k oń ca X stu lecia M. Zaś K arol B u czek w d a lszy m ciągu p o d trzym u je pogląd, że są to już biskupi k ra k o w scy z ra m ien ia M ieszka; ró w n o cześn ie pod k reśla on n iep raw d op o d o b ień stw o p rzetrw a n ia p a m ięci o nich od początku X stu lecia ls. N atom iast A b rah am stw ie r d z ił n ierea ln o ść h ip otezy o k ilk u b iskupach w P o lsce przed rok iem 1000 — i zgodnie z zarzuconą p ropozycją P a rczew sk ieg o u zn ał P ro- hora i P ro k u lfa za b isk u p ów d iecezji A uch (G alia, VI w iek), których im ion a z n a jd o w a ły się w p rzy w iezio n y c h do K rakow a k sięgach litu rg icz nych ; p rzesu n ą ł on je d y n ie p raw d op od obn y czas dostarczen ia k siąg z końca X n a p rzeło m X I i X II w . 14. R ó w n ież ta k o n stru k cja — jak i w szy stk ie p op rzed n ie — n ie zn a la zła szerszego uzn an ia. Trzeba w ię c stw ierd zić, że zarów n o d zieje p o lity czn e jak i k o ścieln e M ałopolski w X w iek u są n ie z w y k le n ieja sn e. A skoro .d o ty ch cza so w e sposoby zaw odzą — to czy za w zo rem K arola P o tk a ń sk ie g o n ie ro zszerzyć w a ch la rza branych pod u w agę m o żliw o ści p rzez ew en tu a ln o ść istn ien ia dużego p a ń stw a k rak ow sk iego w X stu leciu ? P o d sta w ę d la n iej m ogą przecież stanow ić: i ów czesn a rola sam ego K rak ow a i pokaźne o b iek ty m aterialn e (olbrzym i gród w Strado- w ie czy za g łęb ie h u tn icze pod Ł y są Górą). A w ó w cza s m oże g łó w n y m p i san ym śla d em po p a ń stw ie, zn iszczon ym p rzez k on cen tryczn y atak są sia dów , b y ły b y te d w a im iona b isk u p ów , sp ełn ia ją cy ch rolę an alogiczn ą do Jord an a u P olan ?
W p ły w y c h rześcija ń stw a do ziem i P o la n d ocierały za p ew n e na długo przed p rzy b y ciem D ob raw y. S ia d em k o n ta k tó w już z w ła d ca m i W ielkich M oraw m oże być im ię sy n a M ieszk a I — Ś w ięto p ełk I5. O publikow ane nie tak d a w n o ż y w o ty b u d z isła w sk ie (A d elajd y, sio stry M ieszka oraz S to sła w a - B en ed y k ta i S w ira d a -J ęd rzeja ), m ó w ią ce o ch rześcijan ach przed połow ą X w ., pochodzą jednak z d oby zn aczn ie p óźn iejszej la. T oteż konkretne
11 J. W i d a j e w i c z , P ro h o r i P ro k u lf n a jd a w n ie js i b is k u p i k ra k o w sc y ,
„N asza P r z e sz ło ść ”, 4 (1948) 17— 32.
12 G. L a b u d a , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i p a ń s tw a p o lsk ieg o , P oznań (1946), s. 208— 219, 230.
13 K. B u c z e k , P ie r w s z e b is k u p s tw a p o ls k ie , „K w artaln ik H isto ry c z n y ”, 52 (1938) 169— 209. T enże, P o lsk a p o łu d n io w a w IX i X w . „M ałopol sk ie S tu d ia H isto ry cz n e”, 2 (1959), z. 1, s. 27, 40—41, 44.
14 W. A b r a h a m , J e d y n e p o ls k ie b is k u p s tw o p r z e d ro k ie m 1000,
„Z ycie i M y śl”, 1 (1950) 33— 44, a zw ła szcza s. 39— 41.
15 S. K ę t r z y ń s k i , O im ion ach p ia s to w s k ic h do koń ca X I w . „Zycie i M y śl”, 2 (1951), tom I, s. 703—704.
18 J. W i d a j e w i c z , R o d o w ó d P ia s tó w n y A d e la jd y , ,,Przegląd Z ach od n i”, 9 (1953), t. III, s. 57— 63. L ist Z. B u d k ow ej, tam że, s. 791— 792,
dane źródeł w sp ó łczesn y ch odnoszą się dopiero do w y d a rzeń z la t 965, 966, 968 i n astęp n ych . O kres ten jest sto su n k o w o często ro zp a try w a n y p rzez h i storyk ów — i do n iego w szczeg ó ln y sposób od n osi się ok reślen ia: p o czą tk i pań stw a polsk iego, czy też ch rzest P o lsk i m.
D a w n iejsza literatu ra — zgod n ie z p rzed sta w ien iem k ro n ik a rzy — p od kreśla zasadniczą rolę D ob raw y w c h r y stia n iz a c ji P o lsk i (L abuda, W id a je- w icz, K oczy). N a to m ia st n a jn o w sze p race zw racają g łó w n ą u w agę na ro z w ój w ew n ętrzn y kraju, w id zą c w ch rzcie p o su n ięcie p o lity c z n e w in te r e sie w ła d cy (D ąbrow ski, D ow iat), czy też rządzącej g ru p y sp o łeczn ej (G ieysztor). W p ersp ek ty w ie p o lity k i zagranicznej n a jczęściej w y su w a n o op arcie o C ze chy p rzeciw N iem com — gd y ty m cza sem G erard L ab u d a i Z ygm u n t W oj ciech ow sk i k ład ą n acisk na zw ią zek z N iem ca m i p rzeciw p o g a ń sk im W ie- letom , a osta tn io T adeusz M a n teu ffel p rzyp om n iał ra p to w n y za n ik izolacji m iędzy P olan am i a d u żym i p a ń stw a m i o k o liczn y m i po 955 roku.
N aw iązan ie stosu n k ó w z szerok im św ia te m n a stą p iło g łó w n ie za p o śred n ictw em Czech — gdyż brat D ob raw y b y ł w ó w cza s m n ich em w R a ty zb o - nie, a siostra zn ajd ow ała się w R zym ie. Z a p ew n e tą drogą p rzez R a ty z - bonę p rzyb yli du ch ow n i z L eodium , p rzyn osząc ta m te jsz y k u lt św . L a m berta, p rzyjęty przez d y n a stię P ia stó w ; stam tąd też p och od zi e w e n tu a ln e im ię ch rzestne M ieszk a-D agob ert (Ł ow m iański) 18. D o teg o u jęcia , b azu jącego w dużej m ierze na w y n ik a ch A lfo n sa P a r c z e w s k ie g o 19, n iek tó re n ow sze prace w prow ad zają k orek tu ry. A w ię c obrona jeg o zasad n iczej tezy — udziału m isjonarzy ir la n d z k ic h 20; d alej m ó w i się o bezpośrednim p o selstw ie M ieszka do Ottona I, które m ia ło się z n im zetk n ąć w końcu 965 roku w K o lo n ii (Ł ow m iański); w reszcie p o d k reśla n ie k o n ta k tó w w ła d c y
G ó r s k i , U w a g i o źró d ła c h b u d z is ła w s k ic h , „N asza P r z e sz ło ść ”, 5 (1957) 34—60.
17 L a b u d a, op. cit., 1946. H. Ł o w m i a ń s k i , Im ię c h r z e s tn e
M ieszk a I, „ S la v ia O ccid en ta lis”, 19 (1948) 203— 308. Z. W o j c i e c h o w -
s k i, S tu d ia h is to r y c z n e , W arszaw a 1955, s. 75—330 p a ssim . J. W i d a - j e w i c z, C h rze st P o lsk i, „Z ycie i M y śl” 2 (1951). tom II, s. 443— 469. Tenże, P ie r w s z e b is k u p s tw o w P olsce, „P olonia S acra”, 5 (1952) 132— 152. T. S i l n i c k i , W lillenium , „Ż ycie i M y śl”, 3 (1952) 217— 241. L. K o- c z y, C h rze s t P o lsk i, „Sacrum P olon iae M illen iu m ” [R zym ], 1 (1954) 9— 69. J. D ą b r o w s k i , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i p a ń s tw a p o lsk ie g o , „R ocznik K rak ow sk i” 34 (1958) z. 1. S p ecja ln y nu m er „ K w artaln ik a H isto ry cz n e g o ”, 67 (1960) z. 4 — a w n im m . in.: A . G i e y s z t o r , Id e o w e w a r to ś c i k u l
tu r y p o ls k ie j w w . X — X I. P r z y ję c ie c h r z e ś c ija ń s tw a , s. 922— 940 oraz T.
M a n t e u f f e l , P a ń s tw o M ie szk a a E u ropa, s. 1020— 1034.
18 N atom iast J. W i d a j e w i c z , S ło w o w d y s k u s ji n a d d o k u m e n te m
„D agom e in d e x ’’, „Ż ycie i M y śl”, 3 (1952) 244— 245 u zasad n iał, że ch rze
stn ym im ien iem M ieszka m o g ło b yć je d y n ie L am bert.
19 A. P a r c z e w s k i , P o c zą tk i c h r y s tia n iz m u w P o lsce i m is ja irla n d zk a , „R ocznik T ow arzystw a P r z y ja c ió ł N auk P o zn a ń sk ieg o ” 29 (1902)
185—257.
sc 3. S t a u b e r, In flu en ces ir la n d a ise s da n s la c h r is tia n is a tio n d e s
S la v e s p o la b e s e t d es P o lon ais, „E tudes S la v e s et E st-E u ro p éen n es” [M on
P o la n w p ro st z R zym em (M an teu ffel), czy ogóln iej z W łocham i i D alm acją (N ow ack i).
S z czeg ó łó w obrzędu ch rztu M ieszka n ie zan otow ało żadne w cześn iejsze źródło. D op iero w X V w ie k u zlo k a lizo w a n o go w P radze (R ocznik S ęd zi w oja) — a n iek tó re p race, n a w e t jeszcze z p oczątk ów b ieżącego stulecia, p o d a w a ły d atę 5 III 960 i im ię k a p ła n a , d ok on u jącego cerem on ii: B oho- w id . D o p iero o sta tn io p o ja w iły się p o w a żn iejsze p róby rozw iązan ia tego p roblem u. W ład ca P o la n m ia ł w ię c p rzy ją ć ch rzest alb o w P ozn an iu , z rąk d zia ła ją ceg o ju ż tam b isk u p a m isy jn e g o Jord an a (N ow acki), alb o w K olonii n a B oże N arod zen ie 965 21, lu b te ż w R atyzbonie, w W ielką Sobotę 14 IV 966, z rąk ta m tejszeg o b isk u p a M ich ała (D ow iat).
R oczn ik i p od ają, że w 968 rok u P o lsk a otrzym ała p ierw szeg o biskupa — Jordana. D a w n ie jsz a literatu ra — w ślad za T h ietm arem i źródłam i m agd e b u rsk im i — p rzy jm o w a ła , iż od p oczątk u b y ł Jordan b isk u p em d iecez ja l n ym p o zn a ń sk im i su fra g a n em M agdeburga. D opiero badania P au la K ehra, u zu p ełn io n e p rzez A b rah am a i L abudę, o b a liły ten pogląd 22. T oteż obecnie u w aża się za zw y cza j, że Jordan i jeg o n a stęp ca U nger b y li b isk u p am i m i sy jn y m i, rezy d u ją cy m i z w y k le w P ozn an iu . B y ło to w ię c ty lk o „biskupstw o m is y jn e ” — a o n orm aln ej d iecez ji p ozn ań sk iej m ożna m ó w ić dopiero po rok u 1000. Jej zw ią zek z M agdeburgiem og ra n icza ł się do czasu przym u so w e g o p o b y tu tam U n gera w la ta ch 1004— 1012. N a to m ia st jego następca b y ł już su fragan em G niezna. R ów n ież to u jęcie sp o tk a ło się z szeregiem za strzeżeń . Z o sta ła m ia n o w ic ie za k w estio n o w a n a sam a in sty tu cja „biskup stw a m isy jn e g o ” (Ł ow m iań sk i), a tak że w p ro w a d zo n y p rzez ks. U m iń sk iego term in „biskup d w o rsk i” 23 (N ow ack i). S ied zib y Jordana szu k a się n ie k ie d y w G n ieźn ie (B uczek, L abuda, D ow iat). D a tę p o w sta n ia d iecez ji p o zn a ń sk iej u sta la się bardzo rozm aicie: ok. 1124 (ks. D aw id 24), w p o ło w ie X I w . (ks. U m iń sk i), ok. 99l (Ł ow m iań sk i) czy też 968 (ks. N ow acki). D w aj o sta tn i au torzy p rzy jm u ją bezp ośred n ią zależność tego b isk u p stw a od p a pieża: w k o ń cu X w ie k u — w z g lę d n ie dla la t 968— 1075. O n iezre a lizo w a n y m p ro jek cie w łą c z e n ia tej d iecez ji do a rcy b isk u p stw a m agdeburskiego
21 S. T r a w k o w s k i , J a k p o w s ta w a ła P o lsk a , W arszaw a, W iedza P o w szech n a , 1959, s. 210.
22 P. K e h r , D as E r z b is tu m M a g d eb u rg u n d d ie e rs te O rgan isation
d e r C h r is tlic h e n K ir c h e in P o le n , B erlin 1920, W. A b r a h a m , G n iezn o
i M a g d e b u rg , „P rzegląd Z a ch o d n i”, 5 (1949), tom II, s. 551— 567 (druga re dakcja). G. L a b u d a , M a g d eb u rg i P ozn ań . Z a ło żen ie a r c y b is k u p s tw a
m a g d e b u r sk ie g o i b is k u p s tw a p o zn a ń sk ie g o n a tle w sc h o d n ie j p o lity k i O tto n a W ie lk ie g o , „R oczniki H isto ry cz n e” 14 (1938) 185— 238. P rzeb ieg d y
sk u sji p rzed sta w ił ob szern ie ks. J. W a 1 i c k i. P rzy n a le żn o ść m e tr o p o lita ln a b is k u p s tw a k a m ie ń sk ie g o i lu b u sk ieg o na tle r y w a liz a c ji M a g d e b u rga i G n iezn a, L ublin 1960, s. 11—30.
23 K s. J. U m i ń s k i , P o w s ta n ie b is k u p s tw a p o zn a ń sk ie g o i zależn ego
o d e ń a rc h id ia k o n a tu c z e r s k ie g o , „W iadom ości K o ś c ie ln e ” [W rocław ], 7
(1952), z. 1— 2, s. 37—39.
24 K s. P. D a v i d , L es B é n é d ic tin s e t l ’O rd re d e C lu n y dan s la P ologne
m ów i jed y n ie Ł ow m iań sk i. N a to m ia st H elm u t B eu m a n n i W alter S c h le singer ry su ją dla końca X w . w ie lk i p la n w p ły w ó w k o śc ie ln y c h M agde burga i M iśni w P o lsce i C zechach; jeg o fra g m en tem m ia ła być b u lla Jana X V , podporządkow ująca P ozn ań M agd eb u rgow i (ok. 995). Tej k o n cep cji p rzeciw sta w ia się zd ecy d o w a n ie L abuda w y k a zu ją c, że oba d o k u m en ty są dopiero p ó źn iejszy m i f a ls y f ik a t a m i25.
Z agad n ien ie to łączy się z p rzeło m o w y m i w y d a rzen ia m i k o ń ca X s tu le cia. is tn ie n ie już w ó w cza s k ilk u b isk u p stw w P o lsc e u za sa d n ia ł w 1938 roku B u czek , a p óźn iej n a w ią za ł do teg o K ętrzy ń sk i; p ogląd ten zw a lcza ł n atom iast A braham 28. Z p la n a m i rozb u d ow y p o lsk iej org a n iza cji k o ścieln ej pow iązał doku m en t D agom e iu d e x zw ła szcza K ę t r z y ń s k i27. D zia ła ln o ść św . W ojciecha została przyp om n ian a w zw ią zk u z 950 rocznicą jeg o śm ie r ci 28. Zjazd g n ieźn ień sk i o m ó w ił n ajd o k ła d n iej L a b u d a 29. R o zm ieszczen ie znanych z relacji T h ietm ara sto lic b isk u p ich w zach od n iej p o ła ci k raju uzasadniano: p lan ow an iem na w sch o d zie d rugiej m etro p o lii (K ętrzyński), kon ieczn ością p rzeciw sta w ien ia się pogań sk im W ieletom (W ojciech ow sk i), w zg lęd n ie u stan ow ien iem odrębnych d iecez ji d la ziem n ied a w n o op a n o w a n y ch (Pom orze, Śląsk , ziem ia W iślan — S il n ic k i3C).
L o sy b isk u p stw p olsk ich w X I s tu le c iu są p o w ią za n e ś c iśle z w y d a r z e n ia m i p o lity czn y m i. A w ię c za ch w ia n ie w ła d z y P ia stó w na P om orzu i n a stę p n ie tak zw an a „reakcja p ogań sk a” w ca ły m k ra ju — a p óźn iej od n o w ie n ie diecezji k rak ow sk iej i w r o cła w sk iej za K azim ierza oraz osta teczn e
uporząd k ow an ie spraw k o ścieln y ch w 1075 roku. P r z e sie d le n ie biskupa kołob rzesk iego do K ru szw icy om ów ił K arol G órski; d oszed ł on ró w n o cze śnie do w niosku, że rew olu cja n ie ob jęła K u j a w 3I. Istn ie n ie d ru giej m e tro p o lii ła ciń sk iej p o roku 1000 — ze sto licą w S an d om ierzu — u zasad n iał S ta n isła w K ę tr z y ń s k i32; n iek tó rzy zw o len n icy obrządku sło w ia ń sk ieg o
25 H. B e u m a n n — W. S c h l e s i n g e r , , U rk u n d e n stu d ie n zu r
d eu tsch en O s tp o litik u n te r O tto III, „ A rch iv fü r D ip lom atik . S c h r iftg e
schichte, S ieg el — und W ap p en k u n d e” [M ünster — K öln ], 1 (1955), s. 176— 177, 204—207, 214— 236. G. L a b u d a , F ra g m e n ty d z ie jó w S ło w ia ń s z c z y
z n y za ch o d n iej, I, P ozn ań 1960, s. 122— 148.
25 B u c z e k, P ie r w s z e b is k u p s tw a p o ls k ie , S. K ę t r z y ń s k i ,
W s p r a w ie p ie r w s z y c h b is k u p s tw p o ls k ic h , „P rzegląd H isto r y c z n y ” 39 (1949)
57—59. A b r a h a m , J e d y n e p o ls k ie b is k u p s tw o p r z e d r o k ie m 1000. 27 S. K ę t r z y ń s k i , D agom e iu d e x , „P rzegląd H isto r y c z n y ”, 41 (1950) 133— 151.
28 Zbiór prac: Ś w ię ty W o jc ie c h 997— 1947, G n iezn o 1947, T. S i l n i c k i , R ola d z ie jo w a św ię te g o W o jciech a , „P rzegląd Z ach od n i”, 3 (1947), tom I, s. 293— 307. 28 L a b u d a, S tu d ia , s, 237—319, K o c z y , op. cit„ s. 43— 49. K ę - t r z y ń s k i , O im io n a ch , s. 719— 728. 30 T. S i l n i c k i , D z ie je i u s tr ó j K o śc io ła k a to lic k ie g o n a Ś lą s k u do końca w ie k u X IV , W arszaw a 1953, s. 14— 17. 31 K. G ó r s k i , T o p o g ra fia w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e j K r u s z w ic y , „S tu d ia w czesn o śred n io w ieczn e”, 2 (1953) 53— 57.
32 S. K ę t r z y ń s k i , O za g in io n e j m e tr o p o lii c za s ó w B o le s ła w a C h ro
p rzejęli tę lo k a liz a c ję — gd y in n i o p o w ied zieli się za K rakow em (por. w y żej). J e s t rzeczą ch a ra k tery sty czn ą , że p rzy różnicach w o k reślan iu odbu d o w y w a n ej w 1075 rok u a rch id iecezji — w id zi się w tym pow ód zatargu m ięd zy B o le sła w e m Szczod rym a b isk u p em S ta n isła w em **. P o w sta n ie w ó w c z a s d iecez ji p ło ck iej — poprzedzone m isją b en ed y k ty ń sk ieg o opactw a w M o g iln ie — o m ó w ił osta tn io C zesław D ep tu ła 34 D o tegoż roku 1075 od n o si k s. N o w a ck i u tw o rzen ie ca łeg o szeregu b isk u p stw . J e st to zapew ne tra fn e w w y p a d k u B iałogard u (ks. W a lick i p rzesu w a te n fa k t już na rządy W łod zisław a H erm ana). W ą tp liw e jest n a to m ia st d alsze trw a n ie diecezji k ru szw ick iej (tak że G órski) — a już zu p ełn ie p rob lem atyczn e są b isk u p stw a: p o łu d n io w o m a zo w ieck ie czy k a lisk ie . W ten sposób na początk u X II stu le c ia — jak p o św ia d cza G a ll A n o n im (prolog kroniki) — w P o lsce d zia ła ł arcy b isk u p i czterech b isk u p ów ; b y ły w ię c ob sadzone stolice: gn ieź n ień sk a, k rak ow sk a, w ro cła w sk a , p łock a oraz raczej poznańska niż kru szw ick a.
Za p a n o w a n ia B o le sła w a K rzy w o u steg o p o w sta ła trw a ła organizacja k o ścieln a d la P om orza. Ok. 1124 r. z o sta ły m ia n o w icie założone b isk u p stw a w e W ło cła w k u — w n a w ią za n iu do K ru szw icy — oraz w Lubuszu, a ok. 1140 w W olin ie. D z ie je b isk u p stw a lu b u sk ieg o p rzed sta w ił H erbert L ud at, w ią żą c — śla d em d a w n iejszy ch prac — jego p oczątk i z R usią. Z de cy d o w a n ie p r z e c iw sta w ił się tem u J ó zef M atu szew sk i. N ad to J ó zef P łocha w sk a z a ł n a ślad m is ji lu b u sk iej na w y sp ie R ugii — zaś Z ygm unt S u łow sk i d ow odził, że od początk u zasad n iczym teren em d ziałaln ości tego b isk u p stw a m ia ły b yć ziem ie p lem io n p ołab sk ich , a n ie P om orze S z c z e c iń s k ie 35. C h ry stia n iza cja P om orza Z ach od n iego znana jest nam stosu n k ow o dobrze d zięk i za ch o w a n y m ż y w o to m św . O ttona. Z a jęli się nią: k s. J ó zef U m iński i T ad eu sz S iln ic k i. Z aś W ła d y sła w D z ie w u lsk i w y stą p ił z tezą, że to w ła śn ie O tto k rzy żo w a ł p la n y B o le sła w a — i sk u tk iem teg o W ojciech został
3S. J. U m i ń s k i , W s p r a w ie za ta rg u św . S ta n isła w a z B o lesła w em S z c z o d r y m , „P rzegląd H isto ry cz n y ” , 37 (1948) 150— 152 (łaciń sk a w G nieź
n ie). K ę t r z y ń s k i , op. cit. (łac., S andom ierz). P a s z k i e w i c z , op. cit. (slow ., San d om ierz). K. L a n c k o r o ń s k a , W s p r a w ie sporu
m ię d z y B o le s ła w e m Ś m ia ły m a św . S ta n isła w e m , „T eki H isto ry czn e” [L on
dyn], 9 (1958) 1— 15 słow ., (K raków ). Por. te ż T. G r u d z i ń s k i , N ow a
h ip o te za o k o n flik c ie B o le sła w a Ś m ia łeg o z b is k u p e m S ta n isła w e m , „K w ar
ta ln ik H isto r y c z n y ”, 66 (1959), tom II, s. 1208— 1214.
34 C z. D e p t u ł a , K r ą g k o ś c ie ln y p ło c k i w p o ło w ie X II w ie k u , „Rocz n ik i H u m a n isty czn e”, 8 (1959), z. 2, s. 13— 25.
35 H . L u d a t , B is tu m L e b u s, W eim ar 1942, s. 216— 278. J. M a t u - s z e w s k i , O b is k u p s tw ie lu b u s k im . U w a g i k r y ty c z n o -p o le m ic z n e , „Cza sop ism o P r a w n o -H isto r y c z n e ”, 2 (1949) 32—54. J. P ł o c h a , D o d a te k , w: T. M a n t e u f f e l , P a p ie s tw o i c y s te r s i ze sz c ze g ó ln y m u w zg lę d n ie n ie m
ich ro li w P o lsc e n a p r z e ło m ie X I I i X I I I w ., W arszaw a 1955, s. 122— 126.
Z. S u ł o w s k i , P o c z ą tk i b is k u p s tw a lu b u sk ieg o , „Spraw ozdania... T o w a r z y stw a N a u k o w eg o K U L ”, 10 (1959) 193— 199.
biskupem pom orskim dopiero po śm ierci O t to n a 38. D zieje obu b isk u p ó w przed staw ił o sta tn io ks. Jan W alicki.
W te n sposób w y czerp a liśm y listę śred n io w ieczn y ch b isk u p stw na z ie m iach etn iczn ej Polski. N a le ż y tu jeszcze u w zg lęd n ić sły n n ą b u llę In n o cen tego l l z 4 V I 1133, p oddającą w sz y stk ie d iecezje p o lsk ie pod z w ie r z ch n ictw o arcyb isk u p a m agdeburskiego. N o w sze prace w ią żą ten w yrok zaoczn y z op ow ied zen iem się P o lsk i po str o n ie a n ty p a p ieża A n a k leta II. Z in n ą n a to m ia st propozycją w y stą p ił T ad eu sz M a n teu ffel, w id zą c w n iej próbę reform y k ościoła p olsk iego w oparciu o zakon n orb ertan ów ; ta k o n stru k cja n ie w y d a je się jednak praw dopodobna 37.
In n e zagadnienia cieszą się w litera tu rze zn aczn ie m n iejszy m z a in te r e so w a n iem . D zia ła ln o ścią ew a n g eliza c y jn ą k leru za ją ł się szerzej D o w ia t (rozdziały V I i IX) oraz — dla P om orza Z ach od n iego — D z ie w u ls k i38. P o zy cję d uchow nych w p a ń stw ie p ierw szych P ia stó w o m ó w ił o sta tn io G ie y sztor, zaś rozw ój w ew n ętrzn ej organizacji d iecez ji — S il n ic k i39. P o d sta w o w e opracow anie dla b en ed yk tyn ów w P o lsce sta n o w i cią g le rozpraw a ks. P ierre D avida; lis tę ich siedzib sporządził osta tn io ks. F ra n cisze k B ogdan. N adto om aw iano początk i k lasztorów w: M ogiln ie i P łock u , K ru szw icy oraz S ie c ie c h o w ie 40. B ad an ia nad p oczątkam i k a n o n ik ó w reg u la r n ych w Polsce oraz rozw ojem k a p itu ł zostały om ów ion e od d zieln ie 41. N a to m ia st n a p ły w ' cy stersó w n a leży już w y ra źn ie do n astęp n eg o o k resu —
reform y p olsk iego k o ścio ła .
W cześniejszą fa zę o rg a n iza cji d u szp a sterstw a teren o w eg o rep rezen tu je 35 J. U m i ń s k i , R ola B o le sła w a K r z y w o u s te g o w u c h rz e śc ija n ie n iu
Zachodniego P o m o rza , „C ollectanea T h eo lo g ica ”, 21 (1949—60) 383— 417 oraz
22 (1950— 51) 18— 41. T. S i l n i c k i , P o c z ą tk i c h r z e ś c ija ń s tw a i o rg a n i
za c ji k o śc ie ln e j n a P o m o rzu , „Ż ycie i M y śl”, 2 (1951), tom I, s. 298— 323,
580— 624. W. D z i e w u l s k i , S to su n e k O ttona, b a m b e r sk ie g o do o rg a
n iz a c ji k o ś c ie ln e j te r e n ó w z a c h o d n io -p o m o r sk ic h , „Z apiski H isto r y c z n e ”,
23 (1957), z. 1—3, s. 119— 140. T en że. B isk u p p o m o is k i W o jc ie c h (p ró b a c h a
r a k te r y s ty k i), tam że, z. 4, s. 7—42.
37 A b r a h a m , G n iezn o i M a g d e b u rg , s. 564— 567, W a l i c k i , op. cit. s. 33—35. T. M a n t e u f f e l , P r z y c z y n e k do d zia ła ln o śc i n o r b e r ta n ó w
w P olsce. W: O pu scu la C a sim iro T y m ie n ie c k i se p tu a g e n a rio d e d ic a ta , P o
znań 1959, s. 230— 231.
38 W. D z i e w u l s k i , L ik w id a c ja p o g a ń s tw a n a P o m o rz u Z a c h o d
n im , „Zapiski H isto ry czn e”, 25 (1960), z. 1, s. 7—32. P or. też w y ż e j p rzy
p is 36.
“ G i e y s z t o r , op. cit., s. 927—934. S i l n i c k i , D z ie je i u stró j
S. 77—97.
40 D a v i d, op. cit., F. B o g d a n , S p ra w a e g z e m p c ji b e n e d y k ty n ó w
w P olsce ś r e d n io w ie c zn e j, „N asza P rzeszło ść”, 9 (1959) 79—89. D e p t u ł a ,
op. cit. s. 13— 25, 106— 115. G ó r s k i , op. cit., s. 50— 53. E. W i ś n i o w - s k i, Z d z ie jó w o p a c tw a b e n e d y k ty n ó w w S ie c ie c h o w ie , „R oczn ik i H u m a n isty czn e”, 7 (1958), z. 2, s. 28— 41.
41 Cz. D e p t u ł a , Z b a d a ń n a d p o c z ą tk a m i k a n o n ik ó w re g u la rn y c h
w P olsce (n ajn ow sze p race polsk ie) — n iżej, s. 151— 156. J. S z y m a ń
s k i , P ię tn a śc ie la t ba d a ń n a d p o ls k im i k a p itu ła m i (1945— 1960), „Z eszyty N aukow e K U L ”, 4 (1961), z. 4.
o m ów ion a przez K a ro la G órskiego k o leg ia ta zam k ow a w K ruszw icy; za d an iem jej sześciu p reb en d ariu szy b yła obsługa ok oliczn ych k ap lic. R ozw ój sie c i k o śc io łó w w ie js k ic h na obszarze arch id iak on atu lu b elsk ieg o przed sta w ił P r z e m y sła w S zafran 4ł. W d y sk u sji nad początk am i organizacji p a r a fia ln ej na ziem ia ch p o lsk ich — p row adzonej przez k s. B o le sła w a K u m ora i E u gen iu sza W iśn io w sk ieg o — ch od zi w dużej m ierze ty lk o o pre cy zję sfo rm u ło w a ń . Za jej rea ln e o sią g n ięcie n a leży uznać stw ierd zen ie, iż p rzy istn ie ją c e j p o d sta w ie źród łow ej m ożna d atow ać p o w sta n ie n iek tó rych k o ścio łó w n a k o n iec X lu b początek X I w iek u . P o n iew a ż jednak p ełn ię p ra w p a ra fia ln y ch u zy sk a ły one dop iero sto p n io w o — w ię c m om ent, od k tórego zaczyn a się u ży w a ć o k reślen ia „p arafia” zależy w ła śc iw ie od d ecy zji k ażd orazow ego autora 4S. J ed n o stk a m i n ad rzęd n ym i — arch id iak o n a ta m i i d ek an atam i — z a ję li się ostatnio: Szafran, J ó zef Szym ański i k s. K u m o r 44.
W ten sposób zo sta ła w yczerp an a p ro b lem a ty k a b u d ow y p olsk iej orga n iz a c ji k o śc ie ln e j.
Z y g m u n t S u ło w sk i.
Z B A D A Ń N A D PO C ZĄ T K A M I K A N O N IK Ó W REG ULA RN YC H
W POLSCE
(N A J N O W S Z E P R A C E P O L S K IE )
W ielk i i złożon y ruch reform y k leru św ieck ieg o , k tóry w X I i X II w. ogarn ął w różn ym sto p n iu n a sile n ia całą Europę Z achodnią, p o w o ła ł do ż y cia szereg k on g reg a cji tak zw a n y ch k a n o n ik ó w regu larn ych regu ły św . A u g u sty n a . N o w e fo rm acje k a n o n ick ie p rzen ik ają do naszego kraju już w p ie r w sz e j p o ło w ie X I I stu le c ia i od gryw ają n iep o śled n ią rolę w procesie w ew n ę tr z n y c h zm ia n zach od zących w K o ściele p olsk im , k tórych punktem k u lm in a c y jn y m b ęd ą refo rm y arcyb isk u p a H en ry k a K ietlicza i rozw ój za k o n ó w żeb raczych . N ie ste ty w litera tu rze p o lsk iej rzu ca się w oczy n ie z w y k ły brak op racow ań d otyczących n ie ty lk o w k ła d u k an on ik ów regu lar n y ch w d zieło reform y, p o w ią za n ej w ielo m a n ićm i z ca ło k szta łtem życia K o ścio ła p o w szech n eg o , a le n a w e t szczegółow ych m on ografii k lasztorów , cZy te ż w y d a w n ic tw i o m ó w ień źród eł, rzu cających św ia tło na in teresu jące
42 G ó r s k i, op. cit., s. 41— 46. P. S z a f r a n , R o z w ó j śre d n io w ie c zn e j
s ie c i p a r a f ia ln e j w L u b e ls k ie m , L u b lin 1958.
43 B. K u m o r , P o c z ą tk i o rg a n iza c ji p a r a fia ln e j n a zie m ia c h p o lsk ich , „R oczn ik i T eo lo g iczn o -K a n o n iczn e”, 5 119580, z. 4, s. 103— 115'. E. W i- ś n i o w s k i, P o c z ą tk i o rg a n iza c ji p a r a fia ln e j n a ziem ia ch p o lsk ich ,
tam że, 7 (1960), z. 4, s. 137— 145.
“ S z a f r a n , op. oit., s. 21— 49. J. S z y m a ń s k i , U w a g i o o rg a
n iz a c ji a rc h id ia k o n a tu p o lsk ie g o , „R oczniki T eo lo g iczn o -K a n o n iczn e”, 6
(1959), z. 3, s. 33— 55. B . K u m o r , P o c z ą tk i o rg a n iza c ji d e k a n a ln e j na
