działa 12 oddziałów. Do 1970 r. PTB zorganizowało 38 naukowych zjazdów. Nie-które z nich były wspólne z innymi towarzystwami. PTB utrzymywało kontakty z nauką światową, powoływało do grona swych członków uczonych zagranicznych, brało udział w międzynarodowych kongresach naukowych, prowadziło wymianę wydawnictw z wieloma instytucjami zagranicznymi. Zajmowało się również popu-laryzacją wiedzy botanicznej. Po II wojnie światowej przy PTB powstało 5 sekcji: Dendrologiczna, Ekoilogii i Socjologii Roślin, Fizjologii Roślin, Paleobotaniczna, Mikologiczna.
Polskie Towarzystwo Botaniczne wydaje 2 czasopisma i 4 wydawnictwa ciągłe 0 objętości około 187 arkuszy rocznie. Wśród nich najstarszym i najbardziej ob-szernym są wychodzące od 1923 r. „Acta Societatis Botanicorum Poloniae" (o obję-tości 60 ark. rocznie).
Z okazji 50 lecia tego zasłużonego dla polskich botaników Towarzystwa Zespół Historii Botaniki Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN przygotował wydawnictwo, które — jak pisze jego redaktor naukowy Ludmiła Karpowiczowa — „w zwięzłej i równocześnie możliwie wyczerpującej postaci nakreśli obraz dzia-łalności Towarzystwa w okresie minionych lat".
Na treść wydawnictwa jubileuszowego — bo tak chyba należy je nazwać — złożyły się 23 odrębne prace przygotowane przez 27 autorów. Redagowanie prac tak dużego zespołu ludzi musiało zapewne sprawić nie lada kłopot, z którym — moim zdaniem — doc. L. Karpowiczowa poradziła sobie dobrze. Nie mamy t u t a j , jak w innych tego typu wydawnictwach, częstych powtórzeń, zbędnych infor-macji i braku łączności między poszczególnymi pracami.
Całość materiału została podzielona na 3 części. W pierwszej, najbardziej ogólnej, nakreślono rys rozwoju PTB w okresie międzywojennym (M. Kostyniuk), jego działalność wydawniczą (A. Gajewska), historię Biblioteki PTB (M. Kosty-niuk) oraz przedstawiono osiągnięcia Komisji Popularyzacji Wiedzy Botanicznej PTB (L. Karpowiczowa). W drugiej części zgrupowano prace omawiające dzia-łalność 14 oddziałów PTB, zaś część trzecia zawiera omówienia 5 sekdji PTB.
Wymienione artykuły nie zawsze są jednolicie i wyczerpująco opracowane. Złożyło się na to nie tylko duża liczba różnie piszących autorów, ale przede wszystkim brak materiałów dla niektórych zagadnień. Można by także, kosztem niewielkiego trudu, pewne części tekstu rozszerzyć. Nie wiem dlaczego wymienia się np. jedynie tylko kilku członków zagranicznych, należałoby chyba wymie-nić ich wszystkich. Chętnie widziałbym także w wydawnictwie zwarte biogra-my (z dodaniem portretów) najwybitniejszych członków PTB. Wydaje mi się również, że w indeksie bez trudu można by przy wielu nazwiskach uzupełnić brakujące imiona. Dodanie więcej fotografii (w wydawnictwie zamieszczono tylko 2) pewnie ożywiłoby tekst dość mocno naszpikowany liczbami, tabelami 1 wykresami. Na pochwałę natomiast zasługuje dość pomysłowo rozwiązana gra-ficznie obwoluta książki.
Jerzy Róziewicz
Z C Z A S O P I S M
„SCHRIFTENREIHE FÜR GESCHICHTE DER NATURWISSENSCHAFTEN TECHNIK UND MEDIZIN" R. 1970—1971
W 1960 r. ukazał się w Berlinie pierwszy numer kwartalnika „Zeitschrift für Geschichte der Naturwissenschaften, Technik und Medizin". Czasopismo, któ-rego założycielami i pierwszymi redaktorami byli Gerhard Harig z Lipska i
Alek-sander Mette z Berlina, w y d a w a n e było przez Deutscher Verlag der Wissen-schaften. W s p ó ł p r a c o w n i k a m i periodyku zostali m.in. J. D. Bernai z L o n d y n u i N. A. Figurowski z Moskwy.
Obecnie czasopismo u k a z u j e się pod zmienionym tytułem, jako „ S c h r i f t e n -r e i h e f ü -r Geschichte de-r N a t u -r w i s s e n s c h a f t e n , Technik u n d Medizin" (w sk-rócie NTM) i wychodzi dwa razy do roku. Po śmierci G. Hariga, drugim r e d a k t o r e m został H a n s Wussing z Lipska; znacznie powiększył się skład kolegium r e d a k -cyjnego i liczba współpracowników. „NTM" w y d a w a n y jest przez A k a d e m i s c h e Verlagsgesellschaft Geest und Portig w Lipsku.
„NTM" powstał w w y n i k u wzrostu zainteresowania historią nauki na t e r e -nie NRD. Czasopismo m a za zada-nie poruszać zasadnicze problemy metodolo-giczne historii nauki, b a d a ć związki zachodzące między n a u k a m i przyrodniczymi, techniką i m e d y c y n ą a życiem społecznym. „NTM" ogłasza m a t e r i a ł y dotyczące poszczególnych ludzi nauki, różnorodnych p r z e j a w ó w m i ę d z y n a r o d o w e j współpracy n a u k o w e j w wiekach minionych i obecnie oraz stara się analizować ogólny roz-w ó j roz-wiedzy na śroz-wiecie.
Obok tego celem czasopisma jest i n f o r m o w a n i e o ważniejszych a k t u a l n y c h wydarzeniach m a j ą c y c h związek z r o z w o j e m historii n a u k i i z a z n a j a m i a n i e czytelników z n a j w a r t o ś c i o w s z y m i nowościami wydawniczymi. Założyciele p e r i o d y k u dążą do tego, by stał się on organem nie tylko h i s t o r y k ó w n a u k p r z y r o d n i -czych, ale również uczonych innych specjalności, chcą by czasopismo stanowiło k o n t y n u a c j ę wielkich 'tradycji n a u k i niemieckiej X I X i pierwszej połowy X X w. Zgodnie z założeniami r e d a k t o r ó w , niemal każdy n u m e r „NTM" dzieli się na trzy części. Na pierwszą s k ł a d a j ą się a r t y k u ł y n a t u r y ogólnej i drobne prace o c h a r a k t e r z e przyczynkarskim, część d r u g a to kronika, część trzecią w y p e ł n i a -ją recenzje.
Po tych w s t ę p n y c h i n f o r m a c j a c h , chciałbym omówić pokrótce zawartość ostatnich dwóch roczników „NTM" (1970 i 1971), z w r a c a j ą c u w a g ę na p r a c e zamieszczone w pierwszej części każdego zeszytu.
1. P U B L I K A C J E N I E Z N A N Y C H M A T E R I A Ł Ó W Z W I Ą Z A N Y C H Z P O S T A C I A M I W Y B I T N Y C H U C Z O N Y C H
W t e j grupie w a r t o przede wszystkim wymienić dwie prace J o a c h i m a Thiele. W p i e r w s z e j z nich, noszącej tytuł Aus der Korrespondenz Ernst Mach: Briefe deutscher und englischer Naturwissenschaftler (1970 z. 1). Thiele zamieszcza kilka listów pisanych do Macha przez Helmholtza, Toeplera, Tyndalla, Kelvina i in-nych. Wśród nich na u w a g ę zasługuje list K i r ć h o f f a z 1860 г., w k t ó r y m uczony wyraża swoje uznanie dla pierwszych samodzielnych b a d a ń 22-letniego wówczas Macha. W drugiej (1971 z. 2) Thiele p u b l i k u j e k o r e s p o n d e n c j ę Alberta Einsteina do Josepha Petzoldta z lat 1918—1920. Między i n n y m i dotyczy ona recepcji teorii względności.
2. P R A C E B I O G R A F I C Z N E
Ta g r u p a a r t y k u ł ó w r e p r e z e n t o w a n a jest bardzo licznie. Zaliczyć do niej można pracę Laszlo F e h e r a i W o l f r a m a Kaisera Die Anfänge der modernen Endokrinologie. Pro memoria Artur Biedl (1869—1933) (1971 z. 1), pracę Zoltana Szökef al vi - Nagy o c h e m i k u niemieckim J. J. Winterlu <1732—1809) (1971: z. 1.) oraz przyczynek K u r t a R. Biermanna Alexander von Humboldt — ausgewählte Aspekte seines Lebens und Wirkens. (1970 z. 2) opublikowany w związku z 200--letnią rocznicą urodzin uczonego.
3. P R A C E B I B L I O G R A F I C Z N E
Ze względu na rozmiar przedsięwzięcia, na szczególną u w a g ę zasługuje bibliografia Hildegard Deubner (1970 z. 1—2, 1971 z. 1) z e s t a w i a j ą c a p i ś m i e n n i -ctwo o Adamie Riese <1492—1559), autorze pierwszych niemieckich p o d r ę c z n i k ó w r a c h u n k u praktycznego. P r a c a t a jest k o n t y n u a c j ą bibliografii Fritza D e u b n e r a , d r u k o w a n e j w „NTM" w 1961 г., o b e j m u j ą c e j dorobek samego Riese. Materiały bibliograficzne o b e j m u j ą okres od XVI w. aż po rok 1970. Większość opisów sporządzona jest z autopsji. Tam, gdzie nie było możliwości dotarcia do oryginalnego egzemplarza, s t a r a n o się go zastąpić f o t o g r a f i ą k a r t y t y t u ł o w e j i a u t o r y t a -t y w n y m s-treszczeniem -teks-tu. Bibliografia p o m i j a w zasadzie a r -t y k u ł y z czaso-pism, r e j e s t r u j ą c j e tylko wtedy, gdy zawierały jakieś nieznane szczegóły bądź nowatorskie stwierdzenia. Na u w a g ę zasługuje f a k t zaopatrzenia każdego opisu w k r ó t k ą a d n o t a c j ę treściową. Bibliografia posiada około 350 haseł w układzie chronologicznym, jest zaopatrzona w alfabetyczny indeks autorów.
ł . H I S T O R I A N I E M I E C K I C H O S R O D K O W I S R O D O W I S K N A U K O W Y C H
W grupie t e j zwraca uwagę obszerna p r a c a Heinza G ü n t h e r a W i s c h h a u s e n a poświęcona rozwojowi a n a t o m i i i chirurgii na Uniwersytecie w Rostocku w p i e r w -szej połowie X I X w. (1969 z. 2, 1970 z. 1) oraz przyczynek W o l f r a m a Kaisera i Ariny Völker Anfänge eines walachisches Medizinstudium an der Universität Halle (1971 z. 1). Z prac dotyczących historii X X w. godne odnotowania są d w a a r t y k u ł y opublikowane w zeszycie 2 z 1971 r. Są to: Ireny Winter Die KPD und der Konflikt zwischen den Ärzten und Krankenkassen 1923/24 oraz Brigitte Rohland — Zu Ansätzen demokratischer Bewegungen der Ärzte in Westdeutsch-land nach 1945. B. RohWestdeutsch-land podkreśla w swej pracy zróżnicowanie środowiska lekarzy zachodnioniemieckich po zakończeniu II w o j n y światowej, spowodowane różnym stosunkiem do p o s t a w y hitlerowskiej służby zdrowia w latach 1939—1945. A u t o r k a głównie k o n c e n t r u j e swą uwagę na s y t u a c j i młodych lekarzy, z k t ó r y c h około połowa (10 000) do końca lat czterdziestych nie miała zapewnionego stałego zatrudnienia i pozostawała w t r u d n y c h w a r u n k a c h socjalnych i m a t e r i a l n y c h . Omawia również rolę pierwszego związku zawodowego młodych lekarzy Bund angestelter Ärzte, a w dalszej części a r t y k u ł u a n a l i z u j e znaczenie założonego w 1949 r. Komitee der Freien Ärzte.
5. H I S T O R I A M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H K O N T A K T O W N A U K O W Y C H
G r u p ę tę r e p r e z e n t u j e i n t e r e s u j ą c y a r t y k u ł S. A. Czesnokowej i M. L i n d e r -m a n n a Wissenschaftiche Kontakte zwischen Physiologen aus Russland und aus Deutschland in der zweiten Hälfe des vorigen Jahrhunderts (1970 z. 1). Metoda empiryczna niezwykle szybko przeniknęła z dziedziny fizyki i chemii na t e r e n b a d a ń fizjologii. N a j w y r a ź n i e j proces ten postępował w Niemczech, gdzie w licz-nych laboratoriach wokół takich naukowców, jak J o h a n n Müller (1801—18581, jego uczeń E. du BoisReymond (1818—1896), C. L u d w i g (1816—1895), czy H. H e l m -holtz <1821—1894) skupiali się badacze z całej Europy. Spośród wielu młodych fizjologów rosyjskich, którzy nie m a j ą c w k r a j u w a r u n k ó w do prowadzenia b a -dań, wyjeżdżali studiować i pracować za granicę, p r z e w a ż a j ą c a część t r a f i a ł a do pracowni niemieckich. Autorzy a r t y k u ł u na p o d s t a w i e zachowanych źródeł s t a -r a j ą się z -r e k o n s t -r u o w a ć fo-rmy współp-racy n a u k o w c ó w tych dwóch na-rodowości. Szczególnie wiele miejsca poświęcają j e d n e m u z t w ó r c ó w r o s y j s k i e j fizjologii
I. M. Seczenowowi (1829—1905), późniejszemu laureatowi nagrody Nobla I. P. Pa-włowowi (1849—1936) i N. J. Wwiedienskiemu (1852—1922). Czesnokowa i Lin-dermann zwracają również uwagę na kontakty z niemieckimi kolegami, rosyj-skich lekarzy różnych specjalności, takich jak: interniści S. P. Botkin i A. A. Os-troumow, neuropatolodzy P. J. Rosenbach i W. M. Вес, twórca rosyjskiej szkoły ginekologicznej D. A. Ott i wielu innych, podkreślając znaczenie tej współpracy dla rozwoju niemieckiej i rosyjskiej myśli medycznej.
6. H S T Q R I A O D K R Y Ć N A U K O W Y C H I I C H P R A K T Y C Z N E Z A S T O S O W A N I E
Na uwagę zasługuje tu obszerna i bogato dokumentowana rozprawa Wolf-ganga Matthäusa Zur historischen Entwicklung der Methoden und Geräte zur Beobachtung und Registierung des Wasserstandes (1970 z. 1—2) omawiająca roz-wój urządzeń do pomiaru stanu wód począwszy od starożytnego Egiptu aż do czasów dzisiejszych oraz specjalistyczna praca Klausa Danzera Zur historischen Entwicklung der Emissionsspektralanalyse, insbesondere im Hinblick auf ihre Anwendung in der Praxis '(1969 z. 2, 1970 z. 1). Interesujący jest również artykuł Aszota Grigorjana zajmujący się rozwojem mechaniki, balistyki i teorii budowni-ctwa okrętowego w Rosji w drugiej połowie XIX i początkach X X w. (1970 z. 1).
7. P R A C E O C H A R A K T E R Z E O G O L N Y M
W tej ostatniej, wyróżnionej przeze mnie, grupie tematycznej warte odno-towania są trzy artykuły opublikowane w związku z setną rocznicą urodzin Lenina (1970 z. 2). Są to: praca Bonifatija Kiedrowa omawiająca stosunek Lenina do historii nauki, artykuł Hansa Wussinga o historycznym rozwoju pojęć nau-kowych oraz rozprawa Wolfganga Schreiera Der Strukturwandel in der Elektro-dynamik und Optik bis zur Maxwellschen Feldtheorie im Spiegel der Leninschen philosophischen Interpretation.
Kończąc to krótkie omówienie, chciałbym zwrócić uwagę na brak poloników w ostatnich dwóch rocznikach „NTM". Jest to tym bardziej dziwne, ponieważ za-równo wśród współpracowników jak i autorów publikowanych w nim prac, znaj-dują się liczni przedstawiciele innych k r a j ó w obozu socjalistycznego.
Janusz Kostecki
J. S. KUBARY JAKO PRZYRODNIK
W .^Proceeding of the Royal Zoological Society of New South Wales" 1969—70 (druk 1971) ukazał się obszerny artykuł Lecha Paszkowskiego John Stanislaw Kubary — naturalist and etnographer of the Pacific Islands (s. 43—70). Jest to pierwsza próba wykazania prac Kubarego jako przyrodnika. Wspomnijmy, że jego dorobek przyrodniczy został całkowicie pominięty w Polskim słowniku bio-graficznym, przedstawiono tam Kubarego jedynie jako etnografa. Także Wielka encyklopedia powszechna PWN (t. 6) określa Kubarego tylko jako „podróżnika i etnografa" publikującego „prace etnograficzne na łamach czasopism polskich i niemieckich".
Praca L. Paszkowskiego jest jakby „diariuszem" kolejnych odkryć Kubarego, faunistycznych i florystycznych, bogato udokumentowanym cytatami z korespon-dencji Kubarego i głosami uczonych o jego kolejnych pracach, jak też o całości jego 'działalności w zakresie etnografii i nauk przyrodniczych. Paszkowski ustalił
