View of Udział bóstwa w podejmowaniu decyzji bohatera tragicznego u Ajschylosa

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom X X X m , m zy t 3 - lW ł

ROBERT ROMAN CHODKOWSKI

UDZIAŁ BÓSTWA

W PODEJMOWANIU DECYZJI BOHATERA TRAGICZNEGO U AJSCHYLOSA*

świat tra g e d ii g re c k ie j w ogóle, a tr a g e d ii Ajschylosa w szczególności, Jest pełen bogów, podobnie Jak poematy Home­ ra. Wprawdzie po dzień d z is ie js z y wśród teoretyków dramatu i filo z o fó w trwa spór o stosunek tr a g e d ii do r e l i g i i 1, to nie ulega Jednak w ątpliw ości, że twórczość tego poety z is t o t y swej ma charakter r e l ig ij n y . Można pow iedzieć,*że jego te a tr je s t wzniosłą lit u r g ią , k tóra k ieru je m yśli widza ku bóstwu, którego najwyższym uosobieniem je s t Zeus, określony w "O res te i" jako navotTioę navepyŚTnę . W związku z tym ro d zi się pyta­ n ie: Czy u Ajschylosa, podobnie jak u Homera, bogowie in te r ­ weniują w d ziałan ia bohaterów i czy podobnie wpływają na ich postępowanie? Inaczej mówiąc, czy w utworach twórcy tr a g e d ii, tak samo jak w " I l ia d z i e 11, bohaterowie mają ograniczoną m ożli­ wość wyboru?

B. S n ell w swym d z ie le o narodzinach myśli europejskiej stwierdza: "U Homera człowiek n ie je s t świadomy tego, co on może spontanicznie, sam z s ie b ie , z własnego ducha myśleć lub d ziałać. To, co mu przychodzi na myśl [ . . . ] , je s t dane z zewnątrz i j e ś l i go n ie determinuje żadna widoczna przyczyna zewnętrzna, wówczas przy jego boku występuje bóstwo, które u d ziela mu swej rady, na szczęście lub na szkodę. Wynika z tego, że lu d zie Homerowi d z ia ła ją w niezachwianej pewności, że n ie obarcza ich żaden skrupuł ani w ątpliw ość, żadna osobis­ ta odpowiedzialność za postępowanie słuszne czy niesłuszne. W tragedia.ch Ajschylosa człowiek b ie rz e na s ie b ie osobistą odpowiedzialność za swój czyn ze świadomością własnej wolnoś­ c i. [. . . ] . Musi on ze swej strony sam s ię zastanowić, co je s t słuszne, a co niesłuszne. Otwiera się przed nim coś nowego, ludzkiego i naturalnego: świadomość wolności i autonomicznego d ziałan ia"^ .

20 KOSSmT R, CHODKOWSKf

V lanejt wcześniejszej pracy Sn®11 podkreślał, że postę­ powanie bohaterów Ajschylosą Jest aktem ich wolnej woli, odby­ wającym się w trzech etapach: zastanowienie - wybór - deoyz- ja^. Uczony t a i oczywiści® nie negował nigdy w ielkiej r o li bo­ gów w tyciu śmiertelnych i podkreślał ich. supremację nad n i­ mi'*. Interwencja bóstw w działania ludzkie nie e liminuje jed­ nak - jego zdaniem - wolności człowieka, ponieważ bogowie sta­ wiają przed nim alternatywę, która stwarza możliwość dokonania wyboru. Podobne stanowisko z a ją ł 1S.R. Dodde, szczególnie w in­ terp retacji wolności wyboru Agamemnona w Aulidzie w parodosie pierwszej części "Orestei"**.

Koncepcję Snella natomiast zaatakował ostro francuski uczony A. E iviar w obszernym artykule "Remarąues sur l e nne- eesaire" et l a "necessite" chaz Sschyle* . Według niego boha­ ter tragiczny u Ajschylosą nie ma żadnej możliwości wyboru między dwiema możliwościami. 0 jego decyzji zawsze rozstrzyga konieczność - ananke narzucona. przez bogów. Ele ma. tu miejsca ani na zastanawianie się , ani na wybór; istn ie je jedynie de­ cyzja wymuszona przez bogów. Człowiek je s t zmuszony (piaobetę) do uznania konieczności porządku religijn ego i od n ie j nie mo­ że uciec. Jest to jedyna droga, jaka się przed nim otwiera. "Konieczność ta [..0 je st ciężarem strachu 1 czci dla najwyż­ szego obiektu kultu relig ijn eg o , w którym sacrum je st jeszcze

O

tremendumR . Decyz j a bohatera tragicznego u AjBchylasa nie opiera się więc na wyborze między alternatywami, lecz na akcep­ ta c ji konieczności. Sie je s t akt«® autonomicznego, podmiotu. Jest ona dziełem człowieka no woli skrępowanej i wolności uwa-

q

runkowanej".

Pośrednie stanowisko między tymi dwoma skrajnymi tezami zajmuje propozyc ja rozwiązania problemu przedstawiona przez A. Iesky’ egc;i0. Pen wybitny znawca tragedii greckiej uznając determinującą rolę s i ł Wyższych, w działaniu bohatera tragicz­ nego stara się jednak zachować autonomię ludzkiego podmiotu przez pozostawienie miejsca dla jego wolnej inicjatywy. By cel ten osiągnąć, oparł się na stworzonej wcześniej przez siebie t e o r ii podwójnej motywacji czynów bohaterów Homera11. Analiza dramatów Ajschylasa pod tym kątem doprowadziła go do dwu nas­ tępujących wniosków: 1) "że istn ie je ś c is ły związek między ko­ niecznością narzuconą przez bogów i osobistą decyzją działa­ nia. len związek pozostawia jednak nieco miejsca d la woli jed­ nostki, lecz równocześnie ogranicza ją "; 2) "że ludzkie dzia­ łanie odznacza się dwuznacznością: ono może być wypełnieniem

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI ₂₁

powinności, posłuszeństwem wobec bogów 1 równocześnie straszną zbrodnią"12.

Te trz y różne stanowiska nie wyczerpują oczyw iście wszyst­ kich możliwości rozwiązania zagadnienia, Jakie znajdujemy w bo­ ga tej lite r a tu r z e problemu; można je jednak umaj za najbar­ d z ie j charakterystyczne i reprezentatywne1^. H ajszerszą akcep­ ta c ją , Jak się wydaje, w ostatnioh latach c ies zy się propozyc­ ja R iv ie ra 1^. Ponieważ mnie osob iście wywody francuskiego uczo­ nego n ie t r a f ia ją do przekonania, d latego n in ie js z y artykuł

je s t w głównej m ierze polemiką z jego argumentacją. Hie znaczy to jednak woale, że całkowioie akceptuję wspomnianą te o rię S te lla .

Zasługą R iv ie ra j e s t n iew ątpliw ie zwrócenie uwagi, że in ­ te rp re ta c ja S n ella op iera się na współczesnym pojmowaniu pro­ cesu podejmowania d e c y z ji, charakteryzowanym wspomnianą wyżej trójetapow ością, podczas gdy starożytność grecka n ie znała na­ wet jeszcze p o ję c ia w o li jako t a k ie j1^. W swej krytyce jednak wpada w drugą skrajność, odmawiając całkow icie jak iejk olw iek wolności wyboru bohaterom tr a g e d ii Ajschylosa. Moim zdaniem ananke, k tó re j uczony francuski p rzyp isu je r o lę decydującą w akcie podejmowania d e c y z ji, fak tyczn ie n ie ma takiego znacze­ nia. Hie wszyscy bowiem bohaterowie d z ia ła ją pod przymusem zew­ nętrznym, a j e ś l i nawet powołują s ię na ananke, to n iekon iecz­ n ie mają na myśli nacisk wywierany p rzez bóstwo. Jak wykazał Veraant, ananke może oznaczać np. predyspozycje charakteru

16

p osta ci . By wykazać słuszność naszego stanowiska, musimy się odwołać do konkretnych s y tu a c ji w te k śc ie tr a g e d ii. Zacznijmy od rozważenia s y tu a c ji Orestesa w " Chosforach", k tóra wydaje się n ajb ard ziej przemawiać na korzyść te z y o. braku możliwości wyboru przez bohatera tragiczn ego.

Orestes przybywa do Argos, aby na wyraźny rozkaz Apollona dokonać zemsty na zabójcach swego ojca . R iv ie r tw ie rd z i, że przemówienie, ja k ie Orestes wygłasza tuż po scenie rozpoznania, teru w. 269-305, wskazuje, że n ie ma on wolnego wyboru, ponie­ waż rozkaz Apollona poparty groźbami in te rw e n c ji E ry n ii je s t rozkazem zastraszającym, n ie pozwalającym na wybór między

pos-* 17

łuszeństwem a odmową jego wykonania . Przywołanie E ry n ii -zdaniem R iv ie ra - "podkreśla [ , . . ] charakter konieczny, "anan- k aion ", czynu, którego s ię od niego ( t j . Orestesa - R. Ch.) wymaga"18. Podobne stanowisko w in te r p r e t a c ji tego przemówie­ n ia z a ją ł S. Srebrny. W k sią żce "Wort und Gedanke b e i Aischy- lo s " p isze: "O restes u s iłu je z rozpaczą wykazać, że on m u s i

22 ROBERT R. CHQDROWSäU

teg© ü A o ea S , że on nie ms innego wyjścia, on usprawiedliwia

«ö

się: przecież ni# noże być nieposłuszny" * ,

Hie nożna zaprzeczyć, że Orestes mówi a wyraźnym rozkazie boga (por. w.269-270: Aoęiou . . . xpuapoi xeXtdwv) , Walety więc przede wszystkim odpowiedzieć na pytania: czy rozkaz boga wy­ klucza wolność działaniu «ło w isk a? Czy wyrooznie,* którą czło­ wiek otrzymuje, je s t element** % giry przesądzającym o przysz­ łych. zdarzeniach? n a jle p iej oczywiście będzie, j e ś l i odpowiedź m&jdzie^y w s t » j "Otresiei". Oto w je j ostatniej części, w "Bameuldaoh” , w ..ceni# sądu. ten. sam Apollo chcąc wywrzeć na­ cisk na sąd złośćmy * ludzi wypowiada następującą groźbę:

wsywyc xP^opouc xouę ipouę te wal Atoę

sapße'iv m e X c u w pT)&' ¿xapzi&covc K-ttoai. (w. 713-714). Powołany przez Atenę sąd stoi więc pod taką samą presją jak Orestes, Jeżeli ne nasze pytania odpowiedzielibyśmy twier­ dząca, -to sąd, który odbywa się nad Orestes«», byłby aktem po­ zornym, bez żadnego znaczenia, j e ś l i w ogóle nie parodią. Cała odmienność rozwiązania sprawy Orestesa przez Ajschylosa zosta­ łaby zakwestionowana: j e ś l i 1 tak musi się spełnić wola Apol­ lo n », ta le p ie j byłoby zgodnie z tradycją poprzestać na oczysz­ czeniu rytualnym bohatera w Delfach. Oczywiście można argumen­ tować , że poecie chodziło o stworzenie pretekstu dla wprowa­ dzenia do t r y lo g ii sprawy przemiany Erynii w Eumenidy oraz o nawiązani® do try lo g ii lokalnej, według której Orestes był

20

niegdyś sądzony na wzgórzu Arasowym . Al® i przy tym założe­ niu poeta ni® mógłby dać motywacji pozornej dla tak ważnej

sprawy, jaką je s t zastąpienie sądu boskiego sądem ludzkim. Sens tego sądu byłby przecież całkowici# podważony, gdyby sę­ dziowie n i« mieli pełnej wolności działania i rozstrzygania sprawy według własnego sumienia. Dodajmy ponadto, że gdyby by­ ło inaczej, Erynie musiałyby protestować, ponieważ ich sprawa byłaby od początku przegrana.

Wniosek z tego wypływa oczywisty: ani wyraźny rozkaz Apol­ lons, ani jego wyrocznia zapowiadająca ostateczne rozstrzyg­ nięcie sprawy w przekonaniu Ajschylosa nie pozbawiają człowie­ ka wolności działania 1 możliwości wyboru. Hależy tu jeszcze dodać, że wyrocznia boga delfickiego zapowiadająca przyszłe uwolnienie Orestesa pochodzi od samego Zeusa, co je st podkreś­ lone w cytowanym wierszu 713 i następnie jeszcze raz wyekspo­ nowane przez P allas Atenę:

aXk* ck &ió( Tfap Xapxpa pap topi a xaprjv, a i t ó ę . 9’ b ypńaaę aitoę Ąv & papTvpfiv,

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU D E C r?jI 23

wę iawt' 30p€ottjv ópwwts nil pXaftac I'xtiv. (v .797-799)» Jeśli przyjmiemy dobrze vaotywotreną sugestią H.D.P. Kitto że sędziów ludzkich faktycznie było Jedenastu, a M a s » dopeł­ n iała tradycyjnie dwunastoosobowy skład zespołu (według trady­ c j i ateńskiej Orestesa, sądziła dwunastu bogów), za czym prze­ mawia i układ, 1 troić wypowiadanych słów towarsyssąeyah akcji składania głosów (w.711-743)21, to okazuj« się , te «ędziowi« ludsoy s i e l i nie tylko teoretyczną wolność decyzji, ale 1 w praktyce z n iej skorzystali: Apolla przecież do nich, nie da Ateny, zwracał się ze swym wyraźnym rozkazem i p r z y p o m n i « ! « . istn ie jąc ej wyroczni.

Powtórzmy więc istotny dla nas wniosek: według Ajschylosa śni wyraźny rozkaz boga, ani istnienie wyroczni, mającej za sobą nawet autorytet samego Seusa, ni® pozbawiają człowieka wolności działania i podejmowanie decyzji. A zatem fakt, że Apollo przez swoją wyrocznię nakazał Orestesowi dokonanie zem­ sty na zabójcach ojca, nie oznacza wcale, iź bohater został postawiony w sytuacji koniecznej, bez możliwości decydowania 0 swoim dalszym postępowaniu. Sytuacja Orestesa w "Ghoaforach" 1 sędziów w "Bumemidaeh* je st analogiczna: wyznaczają ją te same określenia słowne - ntkećw ora* xpr*epós. J e ś li sędzio­ wie nie są z góry zdeterminowani do jednoznacznego działania,

to wolność działania zachowuje także Orestes, chociaż w obyd­ wu wypadkach ostatecznie dzieje się wola bogów i spełniają się wyrocznia.

Wróćmy do argumentacji Riwiera. Podstawą jego rozumowania fes Orestes sto i przed koniecznością narzuconą przez boga, je st argument, iż "przywołanie Erynii i kar przewidzianych na wypa­ dek zaniechania zemsty [... ] podkreśla w sposób hyperbolicz- sy charakter »konieczny«. , ¿voykbTov , czynu którego się od

09

niego żąda" . Meta. zdaniem należy rozumowań wprost przeciwnie So że Apollo, jak czytamy w tekście, musiał kilkakrotnie pow­ tarzać swoją wyrocznię i do tego wzmacniać ją groźbami, świad­ czy, iż jego wola n i e ma dla Orestesa mocy absolutnego naka­ zu. Można więc powiedzieć, że bohater je s t co najwyżej pwaCÓ-

pevoę, ale nie pioażetc 2^, B&stępni« wzmianka o Eryniach - według Riwiera - ma szczególnie podkreślać, konieczność do­ konania zemsty na zabójcach. J e ś li tak byłoby rzeczywiście,

to tak samo "konieczne" je s t zaniechanie tego czynu, ponieważ Orestes je s t w pełni świadomy, że po zabiciu matki również będą go prześladowały Erynie zrodzona z je j krwi. Wynika z tego, że bohater wcale nie s to i przed koniecznością poddania

24 KOWEKT R. CHODK0WSK1

się woli boga, lecz poeta umieszcza go w sytuacji typowo tra­ gicznej , gdy każda z wybranych, dróg prowadzi da zguby. «Winę tragiczną - pisze & Spieler - w którą bohater »popada« , ra­ czej to charakterymje, Ze katda z treści, należących do z a - k r e s u jego a o Z 1 i w e g o wyboru, która się przed nim zarysowuje, je st a grzesznym* działaniem lub zaniedbaniqp czegoś, tak Ze Wskutek tego bohater przed j a k 1 mś rodza­ jem wizy nie aa ucieczki 1 pada k p a l e c s a l e je j o - fia rą nawet przy Wyborze tego, co względnie »najlepsze* 2^. Jest to jednak tzw. konieczność tragiczna, do której powrócę w końcowej ozęśoł artykułu.

Wspomniałem o stanowisku S. Srebrnego, który w odmienny niż Riwier sposób próbuje wykazać, Ze Orestes musi dokonać czynu. Tan wybitny znawca tragedii greckiej rzekomemu przymu­ sowi daje uzasadnienie psychologiczne. «Orestes - twierdzi

S. Srebrny - u siłu je z rozpaczą dowieść tego, co m u s 1, że

nie aa innego wyjścia, on usprawiedliwia się: przecież nie moż­ na byś nieposłusznym (?. 279: totoóc xpnan°tę apo xpn « “ zoiSevai. } , j e ś l i za nieposłuszeństwo grozi tak straszna ka­ r a !* 2®. Czy rzeczywiście jednak przemówienie Orestesa uzasad­ n ia twierdzenie, że bohater w wyroczni Apollona szuka uspra­ wiedliwienia swego czynu, który ma spełnić. Czy rzeczywiście z jego słów można wyczytać, że w poleceniu boga delfickiego choćby tylko subiektywnie znajdował element przymusu, który by go usprawiedliwiał we własnym sumieniu, jak sugeruje Srebr­ ny?26.

Zauważmy przede wszystkim, że w tekście nie ma wcale mo­ wy o posłuszeństwie wyroczni. Greckie zdanie: totoóe xpnopott 3pa XP*1 zczoctivai, (w. 297), które Srebrny tłumaczy po nie- mieoku: "men kann do oh nicht ungehorsam e e in "2^, takiego sen­ su nie zawiera. Użyta forma Kcsocftcvai bowiem ma znaczenie: ■zaufać*, "uwierzyć komuś", "polegać na kimś" i tylko w ta­ kich znaczeniach występuje u Ajschyloea' . Większość tłumaczy na języki nowożytne tak też to miejsce przekłada” . Orestes z&ten woale tu nie wyraża przekonania, że musi być posłuszny wyroczni Apollona, a po prostu pyta, czy w takie groźby (xpno-

poC mają tu takie znaczenie) można wierzyć. Zwróćmy te ż uwa­ gę, że użyta w jogo pytaniu partykuła ¿pa nie wyklucza od­ powiedzi przeczącej^0. Qdyhy Orestes był przekonany wewnętrz­ nie o konieczności podporządkowania się rozkazowi boga (oczy­ wiście przy założeniu, że ■feepoithenai” aa znaczenie "być pos­ łusznym* ) , wówczas musiałby użyć przecież partykuły wyklucza­

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 25 ją c e j odpowiedź negatywną. I s t n ie je duża różnica między przek­ ładem: "Czy trzeba być posłusznym takim wyroczniom" a tłuma­ czeniem Srebrnego: "Man. kann doch n ich t ungehorsam s ein ". Uczony ten wyraźnie nagina te k st do swej te zy , traktując pyta­ n ie Orestesa jako retoryczn e, a takim ono n ie je s t .

następnie bohater dając sam odpowiedź na to pytanie stwierdza: keI on ztnoi&a, Toopyov &jt* ipyaoxeov. (w .298). Zauważamy, że je s t to modus r e a lis , a n ie I r r e a l is czy nawet p o te n tia lis . Gdyby Orestes b ył wewnętrznie przekonany, że Apol­ lo już wszystko za niego ro zstrzygn ą ł, musiałby p rze cie ż n ie ­ posłuszeństwo wobec niego traktować jedyn ie h ipotetyczn ie. Dlatego te ż Srebrny konsekwentnie musiał wbrew greckiemu teks­ towi tłumaczyć: "A gdybym nawet n ie b ył (posłuszny) - muszę to u c z y n ić "^ . Inaczej mówiąc, gdybyśmy tłumaczenie Srebrnego oddali po grecku, otrzymalibyśmy zupełnie inny te k st, n iż znaj­ dujemy u Ajsehylosa.

lak więc, jak się wydaje, tek st przemówienia, które ana­ lizujem y, n ie upoważnia do stw ierdzenia, że Ajschylos kompo­ nując je zakładał, i ż jego bohater n ie ma już możliwości wy­ boru. Co w ię c e j, w te k ście tym n ie można znaleźć uzasadnienia subiektywnego przekonania Orestesa, że czynu musi dokonać. Znaczenie słów, jak i gramatyczna forma wypowiedzi przemawia­ ją za te zą , że bohater n ie tra k tu je rozkazu boga i jego wy­ roczni jako czynnika narzucającego nru w sposób konieczny j e ­ dynej drogi postępowania. Poza zdaniami przed chwilą an alizo­ wanymi za tezą tą przemawia ogólny ton przemówienia.

Zaczyna s ię ono bardzo charakterystycznymi słowami: Olfcol xpoću0Ek Ao£:ou neirao-&£vT)s

XpT)Opbę kcXeuuv ióvóe xivfiuvov ncpav, (w. 269). "P rz e c ie ż potężna wyrocznia Apollona, nakazująca dokona­ n ie tego niebezpiecznego czynu, n ie za w ied zie". Orestes n ie stwierdza: "muszę dokonać zemsty, ponieważ tak mi nakazał A p o llo ", le c z jedyn ie wyraża przekonanie, że chyba może l i ­ czyć na poparcie boga d e lfic k ie g o , j e ś l i ten powtarzał swoje polecenie w ielo k rotn ie i wzmacniał je groźbami, łych gróźb bohater n ie trak tu je jaka element przymusu, le c z jako dowód, że zaangażowanie boga po jego stron ie j e s t poważne. Kluczowe słowo upoówoei będzie p od jęte przez Apollona w "Eumenidach" (w. 64: outoi npoótSau ) , gd zie bóg zapewnia syna Agamemnona o swym poparciu. W drugiej c zę ś c i przemówienia Orestes dopusz­ cza możliwość, że Apollo go zaw iedzie (w .298: xel un xe-

26 ROBERT R. CHODKOWSKI

Za jego dokonaniem przemawiają bowiem inne motywy ( "t^epo i ) , a mianowicie: rozkaz boga, w ielka krzywda ojcowska, pozbawie­ n ie ojcowizny oraz fa k t, że zdobywcy Illo n u muszą znosić nad sobą władzę podłych lu d zi, t j . A jg isto s a i K litajm estry. I tu rzecz ciekawa, że rozkazy boga - eyeTpcti s3 wyliczane wśród innych względów przemawiających za koniecznością dokonani^ czy­ nu. Nie stanowią one d la Orestesa więc elementu ro zstrzyga ją­ cego, l e c z razem z innymi motywami złączone w jedną całość (p or. w. 299: elę £v aupłUTvouoiv ) skłan iają go do podjęcia d ec y zji^ 2. Decyzja ta zapadnie pod koniec kommosn, jak słusz­ n ie to przyjmuje za Wilamawitzem Srebrny oraz L e s k y ^ , gdy padną dramatyczne słowa: "Z ab iję ją l [ . . . ] Potem niechaj z g i­ n ę !" .

Kolejnym tekstem, na którym R iw ier opiera swoją tezę o decydującej r o l i Apollona dla postępowania Orestesa, są wier­ sze 899-903. Bohater po za b ic iu A jg is to s a s ta je przed matką. K lita jm es tra odwołuje s ię do jego uczuć synowskich. Orestes waha się i wtedy zwraca s ię do towarzysząc mu Pyladesa z dramatycznym pytaniem:

flukcióti, i i ópaowy pęTep’ al&eoró x ia v civ ; (w .899). W pytaniu tym i w odpowiedzi Pyladesa R iw ier w id zi po­ tw ierdzenie swej te zy , że wyrocznia je s t czynnikiem decydują­ cym. Zgadzam s ię z jego wywodem, że is t o t a pytania n ie le ż y - jak s ą d ził S n ell - w p ierw szej c zę śc i zdania (tC ópaow;) le c z w d ru giej ( pętep* alóeató xxavetv; )54. Sądzę jednak, że pytanie Orestesa dowodzi, i ż nadal decyzja należy do niego, że nadal ma możliwość wyboru. Oto s to i przed nim matka, którą postanowił zabić. Decyzja spełn ien ia zemsty zapadła w kosmo­ s ie , le c z te ra z trzeba ją wykonać. Orestes n ie je s t ślepym narzędziem zemsty, le c z żywym człowiekiem. Budzą s ię w nim w ątpliw ości. Potrzebuje kogoś, kto by dopomógł mu je przezwy­ c ię ż y ć . Nie chodzi tu o przerzucenie na p rz y ja c ie la ciężaru d e c y z ji, le c z o wyjaśnienie w ątpliw ości. Orestes więc pyta: "Czy należny wzgląd na matkę ma mnie powstrzymać od j e j zabi­ c ia ? " interwencja Pyladesa, p rzed sta w iciela d e lfic k ie g o boga, n ie wkracza w sam akt d e c y z ji, le c z w s fe rę motywacji postępo­ wania. Przypomina on, że wyrocznia Doksiasza n ie dopuszcza tylk o częściowego spełn ien ia zemsty: j e ś l i Orestes n ie za b ije matki, n ie sp ełn i w o li boga i będą mu g r o z iły przepowiedziane konsekwencje. Ostateczną decyzję poeta pozostawia synowi Aga- memnnna, k tóry wysłuchawszy o p in ii p rzy ja cie la , akceptuje ją. Użyte w w.903 słowa xpivw oraz *apaivetę wyraźnie

nóżaicu-UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 27 ją r o le p rz y ja c ió ł: Pyladee daje radę, Brestes rozstrzyga.

Byó może ma rację R.H. Beck, który p is ze , że według pog­ lądów starożytnych Greków człowiek może być zmuszany przez bo­ gów Jedynie do czynienia z ła , do czynienia dobra mógł być t y l ­ ko nakłaniany^. Dlatego te ż Jego zdaniem Apollo dla Orestesa

Jest raozej przewodnikiem, który wskazuje mu właściwą drogę postępowania, aby był wykonawcą ZeusoweJ sprawiedliwości. W każdym bądź ra z ie tek st "Choefor" zdaje się potwierdzać tego rodzaju ro lę boga d e lfic k ie g o w czynie Orestesa. Ha pytanie o rzeczyw isty u dział Apollona w d e c y z ji bohatera możemy znaleźć odpowiedź w p ieś n i chóru (Choe. w.940-41). Pada tam stwierdze­ n ie , że Orestes osiągnął swój ostateczny c e l zachęcany przez boga dobrymi radami:

eA.axe ó* tó *av 6 #v$ćxpROToę ęwyhs

$eó&ev tu <ppaóoucHv ¿ppnpćuoę.

Użyte w tych wierszach słowa: «u$óxPhotoę - ab oraculo Pyth ico in citatu s oraz ¿ppTjpeyoę - in c it a t u s ^ n ie wskazują - jak to in te rp retu je błędnie S. Said - że "A p ollo nakazał Orestesowi, co ma c z y n ić " ^ , le c z Jedynie wyznaczają inspiru­ jącą i doradczą ro lę boga.

Także Orestes w swoim przemówieniu nad marami K lita ja e s - tr y i A jg isto s a stwierdza, że zachętę do swego zuchwałego czy­ nu zn alazł w wyroczni Loksiasza. Użyte przez niego słowo ętX- ipa - incitamentum (w .1029) ponownie eksponuje jedynie jedynie in spiru jącą ro lę bóstwa.

Wielu uczonych chce widzieć w O restesie człowieka bez w i­ ny, który za b ija K litajm estrę jedynie dlatego, że taki o trz y ­ mał rozkaz od Apollona'58, a sąd uwalnia go ze względu na brak rozeznania w s y tu a c ji z jego strony, biorąc pod uwagę jego wy­ rzuty sumienia . "le c z takie in te rp re ta c je - słusznie zauwa­ ża Said - które robią z Orestesa chrześcijan in a przed czasem, n ie znajdują żadnego poparcia w te k śc ie "Choefor" i "Eumenid". To, że w "Eumenidach" Apollo je s t uznany za współwinnego ( pt- TouTioę - w.467)40, a nawet sam uznaje swoją winę41, n ie oz­ nacza, że Orestes je s t niewinny. Bóg d e lf ic k i zgodnie z prawem ateńskim, odpowiada za zabójstwo jako jego in s p ira to r - & pou- Asioas Orestes natomiast jako ópuv ^2. Dlatego te ż - powtórz­ my za Said - odpowiedzialność Apollona w żadnym momencie n ie je s t w "Eumenidach" wykorzystana dla ograniczenia odpowiedzial­ ności Orestesa. [...] Bóg i człowiek p ozostają tu więc jedna­ ko odpowiedzialni, Jeden z r a c ji , że był inspiratorem

("bou-l d e ("bou-l a ” ) , drugi, jako wykonawca ("drań" ("bou-lub " e'rdein") i żaden n ie uważa, że je go odpowiedzialność je s t pomniejszona przez od­ powiedzialność d ru gie go ^ .

W argumentacji R iv le ra na rzecz braku wolności wyboru w akcie podejmowania d e c y z ji przez bohatera tragicznego, jak już wspomniałem, is to tn ą r o lę odgrywa ananke - konieczność wyższe­ go rzędu. Wskazałem ju ż, że to , co R iv ie r w odniesieniu do 0- restesa w "Choeforach" nazywa "koniecznym" - âvayxatov, wcale

nim n ie je s t , ponieważ równie "konieczne" j e s t coś zupełnie przeciwnego. Potwierdzeniem tego może być również użycie tego słowa w "Błagalnicaoh".

Bohaterki t e j tr a g e d ii, Danaidy, ścigane przez A jg ip t ia - dów, przybywają na okrętach ze swym ojcem do Argos i tu chro­ n ią s ię przy wspólnym ołtarzu, bogów, znajdującym s ię na wybrze­ żu morskim. Władca krain y, Eelazgos, chce dowiedzieć s ię , co oznacza ten niezwykły tłum k oh iet. Bo c h w ili rozmowy z nimi zo s ta je poinformowany, że prześladowane c ó rk i Danaosa szukają w ziem i swej pramatki la ochrony przed synami A jgip tosa, k tórzy w każdej c h w ili mogą s ię pojawić. K ró l zn a la zł s ię więc w sy­ tu a c ji bardzo trudnej, ponieważ z jedn ej strony u d zielen ie po­ mocy błagalnikom, k tó rzy są pad szczególną opieką Zeusa Hlke- siosa, je s t nakazem re lig ijn y m , z dru giej zaś u d zielen ie azylu Danaidom je s t równoznaczne z narażeniem k raju na wojnę z A jg ip - tiadami, Pelazgas musi podjąć- szybko jednoznaczną decyzję, a przedtem głęboko s ię zastanowić (p ar. w.407 nn. ) .

Określając dramatyzm tego p ołożen ia używa m.in. następu­ jących słów: * „ ,x „ ,

ą Toiç T) tois xoXepov aipecôai peyav nSs i m ’ avôyxt) . . . (w .439-440).

Jak wynika z t e j wypawiedzi, d la Pelazgosa n ie ma łatwego w yjścia, alternatyw y narzucają mu s ię z jednakową koniecznoś­ c ią . Słowo "ananke" n ie służy tu wcale do wyrażenia ja k ie jś wyższej konieczności, le c z pa prostu określa trudność położe­ n ia bohatera. Użycie tego słowa n ie oznacza wcale uwolnienia bohatera od trudu p od jęcia d e c y z ji, a jedyn ie podkreśla tr a ­ giczn y j e j sens: każda d ecyzja spowoduje n ie s zc zę ś c ie , jak to dwa w iersze d a le j uświadamia- sobie k r ó l z rozpaczą:

aveu ôè Xuxtjç ouôapou xaTaatpo<pT) (w. 442).

Rozpoczynające drugie przemówienie Pelazgosa słowa: nat óf) zóppaopai (w .438) n ie oznaczają w cale, jak to in terp retu ­ j e R i v i e r ^ , że bohater ju ż zakończył proces zastanawiania się nad sytuacją, stw ierdzając niemożność p od jęcia d e c y z ji (

UDZIAŁ BÓSTWA V PODEJMOWANIU DECYZJI 29

x a v ia ). U życie perfectum, n ie aorystu, wskazuje na trwanie procesu w te ra źn ie js zo ś c i. Słowa t e więc n ie oznaczają, że k r ó l już zastanowił s ię nad położeniem, le c z - że Jeat ono c ią g le przedmiotem Jego tro s k i: "p rz e c ie ż c ią g le się nad tym zasta­ nawiam". Paktem Jest Jednak, że i drugie przemówienie Eelazgo- sa n ie kończy s ię postanowieniem. O statnie zdania wydają się wskazywać., że k ró l wolałby d e c y z ji n ie podejmować. la k w każ­ dym ra z ie rozumie je chór i wobec tego jego przewodnik g r o z i, że Danaidy powieszą się na posągach bogów i w ten sposób ścią g ­ ną na miasto "zmazę n ie do usunięcia” (w .455 nn.) . Wobec t e j groźby Pelazgos ustępuje, stw ierd zając, że musi uszanować gniew Zeusa, opiekuna błagalników:

0'pwę fi* żvayxTi Znvóę a ló c io ftc u x óxov

tKTłipos-u<|>».axoę Y&p ¿V ppotoU <pópoę. (w .478-479). Czy jednak ta k ie rozwiązanie dylematu oznacza, że P ela z­ gos podejmuje decyzję tylko d latego, że zo s ta ł do tego zmuszo­ ny przez szantaż Danaid? Tak sąd zi R iw ier i moim zdaniem bar­ dzo upraszcza sprawę. P rze c ie ż gdyby Pelazgos rzeczyw iście p odjął decyzję ustępując przed szantażem Danaid, okazałby się człowiekiem słabym, a n ie bohaterem tragicznym, k tó ry w nas­ tępnej c zę ś c i t r y l o g i i ma ponieść konsekwencję swego tr a g ic z ­ nego wyboru. Groźba ta służy poecie do zupełnie innego celu.

J e ś li zanalizujemy całą scenę, a n ie ty lk o poszczególne zdania czy te ż pojedyncze słowa, wówczas nietrudno zauważyć, że poeta tak ją komponuje, by dać bardzo dokładny obraz w a lk i, jaka rozgrywa s ię w duszy k ró la . Jak to zauważył Lesky, obraz w alki wewnętrznej i przeżyć psychicznych władcy Argosu je a t o w ie le p e łn ie js z y n iż np. w " P ilo k t e c ie " S ofokłesa, gdzie w podobnej s y tu a c ji j e s t ukazany młody Naoptolemos^'’ . Decyzja Pelazgosa dojrzewa powoli. Najpierw choe on zrzu cić z s ie b ie trud rozstrzygan ia trudnej sprawy, tw ierdząc, że musi przed­ tem zasięgnąć rady wszystkioh Argejozyków (w .365-369 i 397-401). Gdy jednak Danaidy mimo to nadal b ła gają go o decyzję natych­ miastową, stwierdza, że sprawa wymaga głębokiego namysłu

(w .407 nn.) . Kiedy decyzja ta wciąż n ie zapada, wtedy dziew­ częta uciekają się da szantażu. Wydaje s ię jednak, że ten mo­ tyw pofrzebny b ył poecie do uwypuklenia pewnych cech charak­ te ru dziewcząt, k tóre w ten sposób okazują, się, osobami zdecy­ dowanymi na wszystko, n iż da wykazania braku w olności wyboru u króla. C iągle podkreśla s ię , że desperacki czyn Danaid ś c ią g ­ nąłby na Argos zmazę. Zapomina się jednak, że również samo odmówienie ochrony błagalnikom spowodowałoby ten sam skutek

30 ROBERT R. CHODKOWSW

(p or. w.366). Wynika z tego, że groźba chóru faktycznie n ic n ie zmienia w motywacji d e c y z ji, n ie waoBi żadnego nowego ar­ gumentu natury r e l i g i j n e j . Należy ra czej p rzyjąć, że przez awą drastyczność uświadamia Pelazgosowi, w Jak krytycznej sytu acji dziewczęta s ię znajdują i w ten sposób przyspieszają jego de­ c y zję . Nie znaczy to jednak, że stanowi ona element ro zs trzy ­ gający. Nie można więc tw ie rd z ić , że k ró l "ustępuje przed kon­ kretną groźbą ś c ią g n ię c ia zmazy"*^. W swym przemówieniu zamy­ kającym tę część sceny k ró l jeszcze ra z zestawia argumenty za i przeciw (w .468-479) i dochodzi do wniosku, że musi uznać wyż­ szość r a c j i natury r e l i g i j n e j , ponieważ n ie chce ściągać na s ie b ie gniewu Zeusa, opiekuna błagalnlków. N ie lęk przed groź­ bą Danaid, le c z bojaźń przed gniewem Zeusa, je s t d la niego mo­ tywem rozstrzygającym dla p o d ję te j d e c y z ji. J e ś li ten motyw, wysuwany od początku p rzez Pelazgosa, wówczas n ie ja w ił się mu Jako konieczność, choć o k re ś la ł go on słowem "ananke", to nie ma podstaw do tw ierdzenia, że w końcowym przemówieniu zdanie:

o\un<i 6 ’ ovÓyx»i ZT)vóę alócioftai hotov lxti)poę (w .478-479) ma wyrażać myśl, że "k ró l ustępuje przed koniecznością"*^.

S ie konieczność zmusza Pelazgosa do p od jęcia d e c y z ji, le c z on sam ją podejmuje, uznając motyw r e l i g i j n y za rozstrzygający. Wolność wyboru Pelazgosa polega więc na tym, że ma on możliwość dogłębnego przemyślenia s y tu a c ji i swobodnego wyboru jednej z alternatyw . N ik t inny, le c z on sam musiał zdecydować, czy na­ ra zić kraj na wojnę z AJgiptiadami czy te ż na gniew Zeusa. Gdyby n ie był człowiekiem pobożnym, le c z uppiaxąę zlekcewa­

żyłby ra c je r e li g i j n e i p o stą p ił zupełnie In aczej. Takim "g rze­ sznikiem", człowiekiem, k tó ry pogw ałcił normy re lig ijn o -m o ra l­ ne i wyżej nad n ie postaw ił własne ambicje, okazał s ię Agamem­ non w pierw szej c zę ś c i "O re s te i".

Zanim jednak przejdziem y do rozważania s y tu a c ji Agamemno- na zatrzymamy s ię na chwilę nad zagadnieniem stosunku d ec y zji Pelazgosa do uchwały zgromadzenia ludowego w Argos. Łesky w cytowanym artykule sąd zi, że decyzja ludu argejskiego n ie ma większego znaczenia*8. Byłoby to prawdą, gdyby "B łagaln lce" n ie miały kontynuacji Jako pierwsza część t r y l o g i i . J e ś li pow­

szechnie przyjmowana h ipoteza, że Pelazgos zo s ta je za b ity w b itw ie z Ajgiptiadam i między pierwszą a drugą częścią t r y l o g i i , Jest prawdziwa, to konstytucyjna pozycja ludu nabiera znacze­ n ia*^, a tym Bamym wyeksponowanie r o l i uchwały ludowej w "Bła- galnicach" urasta do rangi motywu dramatycznie znaczącego: n ie ty lk o k r ó l, le c z c a ły lud Jest odpowiedzialny za

gwarautowa-UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 31 n ie ochrany córkom Danaosa, a zatem i po śm ierci Pelazgosa Da- naidy pozostają pod ochroną miasta Jako b ła galn ice. Temat p o lis wprawdzie n ie ma aż tak w ielk iego znaczenia, ja k ie przypisuje mu A.J, Podlecki*^, jednak niew ątpliw ie n ie je s t marginalny'’ 1. Świadczy o tym również fa k t, że władca Argos już na początku rozmowy z błagalnicami podkreśla, i ż ich sprawę n ależy przed­ stawić ludowi, ponieważ n ie znajdują się one przy jego prywat­ nym ognisku domowym, le c z przy o łta rzu należącym do miasta

(w. 365 na.) . Sak więc o wprowadzeniu motywu uchwały ludu zade­ cydowały n ie ty lk o względy p o lityc zn e - których n ie wykluczam - le c z przede wszystkim ra c je natury dramaturgicznej; dylemat Pelazgosa je s t jednocześnie dylematem miasta, potrzebne są więc

Cp decyzje obydwu stron, jak to mamy fak tyczn ie w sztuce .

Przejdziem y te ra z do rozważań nad sytuacją, w ja k ie j zna­ l a z ł s ię Agamemnon w A u lid zie, W p ierw szej c zę ś c i "O res te i" moment podejmowania d e c y z ji przez bohatera należy do przedakcji sztu ki, bo do Aulidy przenosi nas opowiadanie chóru starców argejsklch , k tó rzy w oczekiwaniu na w ie ś c i spod T ro i s ięga ją pamięcią do wydarzeń sprzed d z ie s ię c iu la t y . Razem z chórem przenosimy się do Aulidy, gd zie f l o t a Argiwów zo s ta ła za trzy­ mana przez przeciwne w ia try zesłane p rzez Artemidę. Warunkiem w ypłynięcia j e j z portu je s t zło że n ie o fia r y z córk i wodza na­ czelnego, młodej I f i g e n i l . W ten sposób Agamemnon s ta je przed dylematem: zaniechać wyprawy, czy te ż poświęcić ży cie dziecka. Tak więo Ajschylos ponownie stawia swego bohatera w s y tu a c ji, gdy trzeba podjąć decyzję. I przed badaczami znowu s ta je pyta­ n ie o wolność wyboru. P rzegląd lit e r a t u r y problemu wskazuje,

że padały tu rćżne propozycje in terp retacyjn e. Ponieważ zagad­ nieniem. tym zajmowałem s ię już gd zie in d z ie j, obecnie ograni­ czę s ię jedynie do spraw najważniejszych. Uważam, że podobnie jak w poprzednich tragediach, również 1 tu poeta ukazuje swe­ go bohatera w s y tu a c ji typowo tr a g ic z n e j, gdy musi on wybrać jedną z dwu możliwości postępowania, p rzy czym każda z nich narzuca s ię z jednali ową koniecznością. Choć Jest to wybór tr a ­ giczn y, bo w każdym wypadku pociąga za sobą n ie s zc zę ś c ie , to jednak je s t wyborem wolnym, ponieważ ostateczna decyzja nie zo s ta je narzucona przez czynniki zewnętrzne. Sytuacja Agamem- nona je s t o ty le ła tw ie js z a do określen ia, że poeta n ie tylko ją opisu je, a le słowami chóru daje natychmiastową ocenę jego postępowania w kategoriach religijn o-m oraln ych . Przejdźmy do k r ó tk ie j an alizy.

32 ROBERT SL CHODKOWSKI

ma przed sobą dwie drogi postępowania: zaniechać wyprawy albo złożyć żądaną ofiarę. Obydwie te możliwości określa jednakowo jako "ciężki lo s" - 0apele xrip (w .206). Po namyśle decydoje się jednak na złożenie o fiary z córki, ponieważ dochodzi do przekonania, że "godzi się" rozlać krew dziewczyny dla uspoko­ jenia wiatrów. Inne je st jednak zdanie chóru, który to rela­ cjonuje. Starcy argejsoy komentując tę deoyzję swego ukochane­ go władcy nazywają ją "bezbożną 1 nieśwlętą zmianą sposobu myś­ len ia” : ępevoę [ . . . ) óuooe0T) Tpoxatav avayvov, avCcpov. (w .219 -220). Ponieważ jednak chór decyzję Agamemnona równocześnie na­ zywa "jarzmem konieczności” (w. 216), stąd Rivier, jak i wielu uczonych przed nim, uznał, że faktycznie Atryda nie miał wybo­ rni - d z ia ła ł pod przymus en ze strony s i ł wyższych^. Lesky, który chce ratować przynajmniej pozory wolności decyzji boha­ tera, sądzi, że wprawdzie działa on rzeczywiście pod przymusem, ale równocześnie ta konieczność " je s t nie tylko akceptowana,

C A lecz 1 namiętnie pożądana przez Agamemnona" .

Nowsze badania prowadzone przez uczonych różnych ośrod­ ków^ wykazują Jednak, że Artemida wcale nie zmusza Agamemnona

do złożenia o fiary ponieważ - odmiennie ad tradycji epickiej, jak i od dwu pozostałych tragików - Ajschylos pomija motyw wi­ ny króla wobec te j bogini. Artemida naszemu poecie je st potrzeb­ na do postawienia bohatera przed dylematem^*. J e ś li zaś chodzi 0 wyrażenie "jarzmo konieczności", które d la Riviera je s t głów­ nym dowodem interwencji s i ł wyższych w akt decyzji Atrydy, to nie musi ono woale odnosió się do samego postanowienia bohate­ ra, lecz do sytuacji, jaka z aistn iała po jego podjęciu. Już wcześniej zauważyli to S nell, Dodds i Hammond"'. Chór przecież wyraźnie mówi (w. 219-221), że jarzmo konieczności król nałożył na siebie wówczas, gdy w duszy Jego dokonała ślę bezbożna zmiana, polegająca na tym, że od t e j chw ili będzie już ważył się na wszystko, gdyż raz popełniona hybris rozzuchwala ludzi 1 prowadzi do zguby. Gdyby przyjąć interpretację Riviera, wów­ czas nie można by mówić o żadnej zmianie w sposobie myślenia bohatera: on przecież pozostał sobą, bo zadecydował ktoś inny. Hie miałoby także sensu zdanie wyjaśniające, w jakiej sytuacji ludzie stają się zuchwali, gotowi popełnić każdy grzech. Niez­ rozumiałe byłoby także potępianie ze strony chóru: j e ś li król musiał tak postąpić, jak postąpił, to nie ma podstaw do robie­ nia mu tak ciężkich zarzutów a bezbożność. Przecież spełnienie woli boga nie może być czynem bezbożnym.

argu-men.ty w strukturze słownej wypowiedzi chóru. I tak za wszelką cenę dąży do wykazania, że wyrażenie: ezei 6’ avayxaę e6v \exaó-

vov wskazuje na bierną postawę Agamemnona. Tłumaczy je : "gdy on miał rzemień jarzma konieczności nałożony na s z y ję ". Bezpod­ stawność przypisywania tego rodzaju znaczenia czasownikowi óuo-

wykazała już Said^8. Ze swej strony pragnę dodać, że w ca­ ło ś c i wypowiedzi chóru k r ó l wcale n ie je s t przedstawiony jako osoba b iern ie poddająca s ię cudzej w o li, le c z przeciw nie - jako postać aktywna. Takie czasowniki, Jaki eóu, xvewv, nexćyvw, cxka

wskazują na pełne zaangażowanie emocjonalne bohatera i d zia ła ­ n ie świadome. Dla Agamemnona ży cie i miłość do córki p rzestały się lic z y ć z chwilą, gdy s ta ły się przeszkodą do kontynuowania wyprawy przeciwko T ro i. le c z d e c y z ji zło że n ia o fia r y n ik t za niego n ie p od jął, ani go do n ie j n ie zmusił. Tekst sztuki wy­ raźnie mówi, że Agamemnon miał przed sobą dwie możliwości do wyboru, że b ył świadomy, i ż decyzja za leży od niego i sam ją podjął według własnego uznania. Poeta w wierszach 205-2t7 p las­ tyczn ie przedstawia walkę w duszy bohatera, a takie wyraźnie wskazuje na motywy psychologiczne, k tóre zadecydowały o dokona­ nym wyborze: pragnienie wojny i sławy są d la k ró la ważniejsze n iż życie dziewczyny, nawet j e ż e l i je s t ona je go własną córką. A więc również w "Agamemnonie", mimo że poeta używa słowa "ko­ nieczność” , wcale n ie znaczy to, że pozbawia bohatera wolności wyboru.

Wolności t e j bohater n ie je s t pozbawiony nawet wówczas, gdy c ią ży na nim przekleństwo, jak w wypadku Eteoklesa w "S ied ­ miu przeciw Tebom". Oto jak przedstawia s ię sytuacja w t e j tr a ­ g e d ii: Eteokles dowiaduje się od wysłańca, że atak na siódmą bramę miasta poprowadzi jego rodzony b ra t P o lin ejk es. W t e j wiadomości władca Teb rozpoznaje zgubne d la niego spełn ien ie s ię przekleństwa ojcowskiego, które Edyp r z n c ił na swych synów (w .653 m u ). Czy oznacza ta , że o d e c y z ji wystąpienia do w alki z bratem (w .674-675) ro zstrzyga konieczność, to znaczy ciążące na synach Edypa przekleństwa, jak s ię często In terp retu je? By na to pytanie odpowiedzieć, musimy krótko przeanalizować całą

scenę.

0 .wyborze bram przez wodzów strony atakującej zadecydowa­ ło losowanie. Hówi o tym zwiadowca już w prologu sztu ki (w .55 -5 6). Gdy w w.372 E teokles wychodzi na scenę n ie ma jeszcze żadnego konkretnego planu obsadzenia poszczególnych braa*^. Dopiero wiadomości przyniesione przez posłańca zmuszają go do p od jęcia odpowiednich d e c y z ji. Jak wynika z a n a lizy siedmiu

34 ROBERT R. CHODKOWSKI

par przemówień (w .375-676), Eteokles wyznacza wodzów w za le ż­ ności od opisanej przez gońca postawy przeciwników oraz ich godła na tarczach®0. Tę samą zasadę stosuje do sieh ie. Zrela­ cjonowane przez posłańca słowa Polin ejkesa oraz opis godła, ja k ie sofcie wybrał: Dike - Sprawiedliwość, która ma przywrócić mu władzę, zmuszają Steoklesa do przeciwstawienia s ię temu wy­ raźnemu wyzwaniu. K ie wiemy, jaką wersję sporu między synami Edypa p rz y ją ł Ajschylos®1. Paktem j e s t jednak, że to P o lin e j- kes musiał opuścić Tefcy. On te ż dochodzi te ra z swoich praw. Tak publiczne głoszen ie przez niego (p rzez godło i napis na tarczy), że sprawiedliwość s t o i po jego stro n ie, je s t więc w p ełn i wys­ tarczającym powodem, by E teokles czuł się zmuszony do pod jęcia rzuconej rękawicy. H ikt od niego n ie j e s t b ard ziej odpowiedni, by zadać kłam i postawie, i hasłu bojowemu siódmego wodza wro­ gów. Hie znaczy to jednak, że obrońca Teb k ieru je się motywami osobistymi, o co posądza go autor jednej z najnowszych

monogra-go

f i l poświęconej t e j sztuce . Kluczem do zrozumienia motywów d e c y z ji Eteoklesa je s t zdanie z jego przemówienia: ttę aXXoi (iaXAov evóiH(ixcpoę; (w.673). Występując przeciw bratu nasz bo­ h ater po prostu je s t konsekwentny i stosuje do s ie b ie tę samą zasadę, jaką posłużył s ię przy obsadzaniu Innych bram: wyzna­ czony wódz ma dać n ajlep sze gwarancje odniesienia zwycięstwa nadprzeclwnikiem. Ponieważ P olin ejk es butnie g ło s i, że Spra­ wiedliwość prowadzi go z wygnania i ona pozwoli mu odzyskać miasto i dom rodzinny, tylko Eteokles maże zadać kłam testu tw ierdzeniu, stając do w alki przy siódmej bramie . Decyzja p od jęta przez niego n ie je s t więc spowodowana koniecznością, le c z wynika z oceny z a is t n ia łe j s y tu a c ji. Eteokles n ie d la te ­ go podejmuje ją , że czu je s ię zmuszony p rzez przekleństwo ro­ dowe do wybrania t e j d rogi postępowania, le c z dlatego, że ja ­ ko odpowiedzialny wódz, a takim poeta przedstawia go już w prologu, in aczej postąpić n ie może. Prawdą natomiast je s t , że bohater podejmując to postanowienie od razu sobie uświadamia, i ż w ten sposób wypełni s ię klątwa ojcowska: wpoi, natpos ón

vuv ip a i TEitaęopoi (w .655). Ba tym polega tragizm jego sy­ tu a c ji. "Tragiczn e, posępne je s t męstwo Eteoklesa; wychodzi on na spotkanie swego losu bez drżenia i bez wahania, s ta je z własnej w o li do bratobójczego pojedynku, aby s p e łn iły się słowa klątwy Edypa, aby s ta ło się zadość n iedocieczon ej, okrut­ n ej w o li bóstwa" - p isze Srebrny . P o ls k i znawca tr a g e d ii

słusznie podkreśla wolność wyboru Eteoklesa. Gdyby bohater t e j wolności n ie m iał, nieuzasadniona byłaby cała scena,

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 35 w k tó rej chór wszelkimi środkami atara s ię odwieść swego k róla od powziętego postanowienia (w .677 nn.) . P rze c ie ż dziewczęta tebańskie są w p e łn i świadome, że Eteokles je s t obciążony k lą t­ wą ojcowską, a jednak wcale n ie uważają, by, ten fa k t wszystko ro zs trzyga ł z góry» Przeciw nie, twierdzą, że Erynia zguby opuś­ c i dom, gdy bogowie otrzymają n a leżytą o fia rę (w.700-701). Nie mogę się zgodzie nawet z leskym, gdy przyjmuje on za swoje stwierdzenie Begenbogena, i i "E teokles i d z i e (do w a lk i), po­ nieważ on chce i musi"®^. Leeky, jak w poprzednich wypadkach, tak i te ra z, dostrzega w poBtępowanin bohatera podwójną moty­ wację, na którą składają s ię osob iste pragnienia człowieka i wyższa konieczność®®. Faktycznie jednak u Ajschylosa sprawa wygląda w ten sposób, że człowiek je s t wolny w sw oi» postępo­ waniu nawet wówczas, gdy je s t świadomy, że w ten sposób wypeł­ nia się również przeznaczenie. Element czasu, tak is to tn y dla myślenia naszego p o e ty k , j e s t tu decydujący. Eteokles w ie, że przekleństwo o jca musi się spełn ić, le c z ona sam decyduje, że epełn i się w określonym c za sie. Ta świadomość o konieczności wypełnienia się wyroków boskich (p o r. w.719: &ewv 6t.óóvte>v

ouh av iwpóyon wxnd) j e s t połączona w świadomości bohatera z przekonaniem, że od n iego samego za le ż y w dużej m ierze czas ich wypełnienia (por. w.695-697). To przekonanie swego k ró la p od ziela także chór, wzywając go, by się. n ie s p ie s z y ł ku włas­ nej zgubie (w .698).

Przeanalizowaliśmy c z te r y n a jb a rd zie j typowe sytuacje z tr a g e d ii Ajschylosa ukazująoe bohaterów w momentach tragiczn e­ go wyboru. Żadna z nich n ie wskazuje na to , by bohaterowie c l b y li pozbawieni przez s i ł y wyższe m ożliw ości decydowania. S ie konieczność porządku nadprzyrodzonego, l e c * on i sami ro z s tr z y ­ gają o swym lo s ie . Nie je s t ta jednak wolność absolutna. Jest ona uwarunkowana różnymi okolicznościam i, jak: predyspozycje osobowościowe, przekonania r e l i g i j n e , uwarunkowania obyczajo­ we, obowiązki wynikające s pełn ion ej r o l i społeoznej. N ie moż­ na więc tw ierdzić jak R iv±er, że s i ł y nadprzyrodzone mają ro lę decydującą do tego stopnia, że pozbawiają one człowieka wol­ ności wyboru. Wprawdzie uczony ten n ie tw ie rd z i bynajmniej, że człowielę pod p resją tych s i ł je s t jedynte marionetką mechanicz­ n ie wykonującą rozkazy z zewnątrz, niemniej w podsumowaniu

swoich wywodów wyraźnie podkreśla, że "d e cy zja odpowiedzialna u Ajschylosa n ie je s t oparta na wyborze między dwiema m ożli­ wościami, le c z na akceptacji "k on ieczn ości", to je s t na akcep­ t a c j i porządku, k tóry narzuca się p rzez sam fa k t swego is tn ie

-3fc ROBERT R. CHODKOWSKJ

u la , a n ie na macy j e j zgodności z jakąś normą czy t e ż ze względu, na samą s iłę n a c ji, pod którymi podmiot może s ię pod-_/TO pisać . Gdyby jednak w ew ie cie tr a g e d ii Ajschylosa rzeczywiś­ c ie wyższy porządek tak koniecznie narzucał s ią człowiekowi przez sam fa k t swego is tn ie n ia , n ie byłoby tam miejsca na wys­ tępek czy te ż nieposłuszeństwo wobec w o li bogów, fa k ty jednak temu przeozą. Podobnie nieposłuszna je s t inna próba określe­ n ia rzekomej "konieczności" wyw ierającej tak przemożny wpływ na d zia ła n ia lu d zk ie, a mianowicie, że konieczność ta je s t

"ciężarem strachu i szacunku, k tó ry k ie ru je s ię ku najwyższe­ mu przedmiotowi r e l i g i i , gd zie sacrum je s t jeszcze treman-

durn^. W rozważanych sytuacjach o ta k ie j konieczności można by najwyżej mówić w odn iesien iu do Pelazgosa, le c z np. co ma wspólnego z sacrum decyzja Agamemnona, nazwana p rzez chór ak­ tem występnym i świętokradczym?

lak że używanie przez Ajschalosa słowa "ananke" na okreś­ le n ie s y tu a c ji, gdy bohater podejmuje d ecyzje, wcale n ie oz­ nacza ja k ie jś s i ł y przymusu da wybrania z góry określonej o p c ji, ponieważ alternatywa przeciwna n iż wybrana przez n ie ­ go może ty ć także określona jako "anankaion" i czasem tak je s t nazywana.

Czy wobec tego n ależy w ogóle wykluczyć u dział bóstwa czy s i ł wyższych z d e c y z ji bohaterów Ajschylosa? Oczywiście, że n ie. Byłoby to sprzeczne z intencjam i i wypowiedziami sa­ mego poety. W n a js ta rs z e j z jego zachowanych tr a g e d ii, w "P er­ sach", znajdujemy stw ierdzen ie, że "Bóg przyłącza s ię , i l e ­ kroć ktoś sam spieszy s ię do własnej zguby" - oiav o w e u ó t ii t ię a&Toę, xw a v v i«e t< H (w.742). Podobną myśl zawiera słynny fragment z n ie zachowanej sztu ki "Hiobe" ( f r g . 156 S

= 273 M):

( . . . ) deóę pev a ltia v tpuei ppototę oiav xan(akjat, óupa napnńór)v $eXt)'

W. Schadewaldt wyjaśnia go następująco: "Bóg n ie zsyła zguby z jasnego n ieba, le c z posiewa ("p h y e i") ziarno winy ( " a l t f a n " ) , [ . . . ] od samego człowieka za leży , czy da się zwa­ bić w zasadzkę hybris w c h w ili powodzenia""^®.

Również przykład K lłta jm e s try z "Agamemnona11 może być doskonałą ilu s tr a c ją tych m yśli. Wprawdzie bohaterka n ie je s t ukazana w momencie podejmowania d e c y z ji, jednak w kommosie, już pa zabójstw ie, poeta d aje bardzo wyraźną i jednoznaczną k w a lifik a c ję j e j czynu o raz wytycza granicę udziału s i ł nad­ przyrodzonych 1 podmiotu lu dzkiego. J e j zbrodnia na

Agamem-UDZIAŁ tk.'STWA W PODEJMOWANIU OECYZfJ 37 sonie je s t aktem dokonanym z całą premedytacją, obmyślonym dokładnie 1 przygotowanym w najdrobniejszych szczegółach. Morderczyni posłużyła s ię podstępem 1 kłamstwem, aby spryt­ n ie wciągnąć o fia r ę w zasadzkę. W t e j zbrodni mamy do czynie­ n ia z pełną świadomością środków i celu . A jednak okazuje s ię ,

że i ten czyn n ie zo sta ł dokonany bez udziału s i ł wyższych. Chór mianowicie uznaje winę i odpowiedzialność K lita jm es try, l e c z równocześnie przyznaje, że pomocnikiem królow ej b ył Alas- to r , duch zemsty rodowej. A nieco wcześniej c i sami starcy argejscy stw ierdzają, że wszystko d z ie je s ię z w o li Zeusa ja ­ ka ostatecznej przyczyny i sprawcy wszystkiego:

Iw IT) Óiol A ib t

n av attC o u x a v e p y ex a '

tC yap ppotoTę $ v tv M os x ek eltai;

x t zuvÓ’ ofi ©cOHpavziv la z iv , (w .1485-i486). Można więc powiedzieć, że w św ieoie bohaterów Ajschylosa wszystko d z ie je s ię ostateczn ie zgodnie z przeznaczeniem i wolą bogów, le c z woale to n ie oznacza^ że człowiek je s t poz­ bawiony wolności d ziałan ia. Zbieżność a k c ji boskich i ludz­ kich, charakterystyczna d la wszelkiego myślenia r e lig ijn e g o , n ie pozbawia bynajmniej człow ieka zdoln ości 1 wolności wybo­ ru?1, Ilu s tra c ją tego stw ierdzenia może być fa k t przepowie­ dz enia przez Kasandrę, że K lita jm es tra wkrótce dokona zabój­ stwa. Wieszczka trojańska, d zia ła ją c a pod natchnieniem Apol- lona, odsłania d ro g i przeznaczenia: śmierć Agamemnona, przysz­ ł ą zemstę Orestesa i śmierć K lita jm es try . J ej w ieszczenie

jednak wcale n ie ogranicza zbrodniczej królow ej w j e j d zia ła ­ niach. Podobnie - posłużmy s ię przykładem podanym przez Ham­ mond*- 2 - gdy Chrystus przepowiada P io tro w i, że ten wkrótce s ię go zaprze, wcale n ie znaczy, że P io t r musiał to uczynić. Należy ra czej p rzyją ć, że w kon cep cji r e l i g i j n e j Ajschy­ lo s a człowiek dopiero wówczas wstępuje na drogę konieczności, gdy przez swoje postępowanie naruszy ustalony porządek Zeuso- wej sprawiedliwości. Gdy Agamemnon w A u lid z ie dopuszcza się zbrodni, wzbudza do d zia ła n ia ducha zemsty i "nakłada na s ie b ie jarzmo konieczności". Zachwiana równowaga porządku re ­ ligijn o-m oraln ego musi być przywrócona. 5ego domaga się Dike, córka Zeuse/ ' . Stąd b ie rz e s ię tak często powtarzane w "Ores- t e i " prawo, że "sprawca musi ponieść karę" - nateiv xbv ep-

Savta. fiozważając Bprawy wolności i konieczności w utworach Ajschylosa n ie możemy zapomnieć, że n ie są one ani trak tata­ mi moralnymi, ani te ż zbiorem praw. Mamy p rze cie ż do czyn

ie-38 ROBERT R. CHODKOWSKI

n ia z utworami lite ra c k im i a swoistym charakterze - tragedia­ mi, Jak już zauważył Scheler, is t n ie je istotn a różnica między winą moralną a winą tragiczn ą. "Vina moralna lhb » zawiniona«: le ż y w a k c i e w y b o r u ; wina tragiczn a lub niezawi­ niona ma źród ło już w s a m e j s f e r z e t e g o , c o m o ż n a w y b r a ó " . Z t e j różn icy ro d z i s ię tak zwana "konieczność tra giczn a ". Konieczność tragiczn a - p isze Sche­ l e r , k tó ry w dużej m ierze o p ie ra ł się w łaśnie w swych rozwa­ żaniach na A jsch y losle i Szekspirze , - je s t koniecznością tego rodzaju, że nawet p rzy współdziałaniu wszelkich "wolnych aktów, którymi człow iek maże rozporządzać, pomimo to wszystko id z ie swoim, torem. J e s t to konieczność, k tóra » l e ż y niejako ponad w o ln o śc ią « V tym sensie właśnie bohaterowi naszego poety są w olni w swych działaniach, chociaż padają często stw ierdzenia, że wszystka d z ie je s ię zgadnie z przeznaczeniem i wolą Zeusa. P ią tego t e ż chór w ostatnim zdaniu zamykającym "O resteję" maże stw ie rd zić , że "Sens wszystkowidzący i Modra tak oto razem s ię z g o d z ili” - Zeùç (&) navoztaç outu Hol pa tc auyxaTeßa (Eu. 1045-1046). A oznacza ona że chociaż Erynie do­ browolnie i jedyn ie pod wpływem przekonujących słów Bailas Ateny zaniechały swego gniewu i s ta ły się boginiami ż y c z li­ wymi d la mieszkańców Aten, n ie przeszkadza to Ajschylosowi w stwierdzeniu, że s p e łn iła się także wola Zeusa i dokonało s ię przeznaczenie. W tym zdaniu widzą potw ierdzenie słusznoś­ c i wywodów zawartych w n in iejszym artykule.

PHXTPISX

* K ln leszy artykuł j e s t pogłębioną wersją re fe ra tu wygłoszo­ nego na 1Î Z I Walnym Z ja źd zie HSS w Lu b lin ie 25 Ü 1984 r. 1 I . S ł a w i ń s k a . Współczesna r e fle k s ja teatraln a. Kra­ ków 1979 s. 68.

2 Ag. w .1484. S zerzej pisałem o tym w artykule "Myśl r e l i g i j ­ na w "Orestel*' Ajschylosa" ("R o czn ik i Humanistyczne" 28 ! 1980

z. 5. s. 21 n u .}.

^ Die Entdeckung des G eistes. Studien zur Entstehung des eu­ ropäischen Denkens h ei den Griechen. 3. A u fl. Hamburg 1955 s. 171 n.

* Aisehylos und das Handeln im Drama. L e ip z ig 1928 s. 130-137. 5 Tamże s. 130 n.

® Moráis and f o l i t i o s in the O resteia. "Prooeedinga o f the Cambridge P h ilo lo g ic a l S o ciety" 6 : I960 s. 27 n,

? "Revue des Études Grecques" 8t t 1968 s. 5-39.

8 Tamże s. 37 n. 9 Tamże s. 39.

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 39 10 Decision, and R esp on sib ility in the Tragedy o f Aeschylus. "The Journal o f H ellen ic Studies" 86 : t966 s. 78-85.

•i •]

G öttlich e und menschliche M otivation im homerischen Epos. "Sitzungberichte H eidelberger Akademie. P h il. h is t. K la s s e ". 1961 s. 4.

12

Decision and R esp o n sib ility s .

85-13 _{Krytyczne omówienie szerszej lite r a tu r y zagadnienia, w} szczególności dotyczącej wolności wyboru Agamemnona w A u li- d zie, znajduje się w pracy: R.R. C h o d k o w s k i . Agamem­ non Ajschylosa. Studium nad strukturą tra g e d ii lir y c z n e j,

(lu b lin 1985).

Dobrą ocenę wystawił j e j lesk y (D ecision and R es p o s ib ility s. 78)v W iele z n ie j ,akceptuje J .-P . Vernant (Ebauches de la^ volon te dans l a tragedie grecque. W: Mythe e t tragedie en Grè­ ce ancienne. P a ris 1972 s. 43-74) oraz S. Said (La faute tra ­ gique. Paris 1978 s. 177).

4C

•'Zagadnieniu temu dużo miejsca p ośw ięcił w swoim artykule Vernant (jw . s. 48-61). Tamże s. 68. Tamie s. 25. Tamże. Wrocław 1964 s. 61. 20 S r e b r n y. Wstęp do "O re a te i". W: A i s c h y 1 o s. Tragedie. P rz e ł. S. Srebrny. Warszawa 1954 s.306 n.

2^ Porm and Meaning in Drama. London - Hew York 1960 s. 65 n.

p p

Tamże s. 25.

2^ Używając tych form mamy na myśli różnicę między nimi, jaką się zwykle przyjmuje, a mianowicie, że pierwsze wyraża czyn­ ność niedokonaną, drugie czynność skończoną. Hie wchodzimy w głębsze subtelności znaczeniowe.

2^ 0 zjawisku tra giczn o ści. P rz e ł. z upoważnienia Autora R. Ingarden. W: A r y s t o t e l e s , D. H u m e , M. S c h e ­ i e r. 0 tr a g e d ii i tra g ic zn o śc i. Wybór, przedmowa i opraco­ wanie W. Tatarkiew icz. Kraków 1976 s. 93.

2** Wort und Gedanke s. 61. Tamże s. 61 n.

2^ Tamże. ,

2® Tu zgadzam s ię całkow icie z Rivierem (jw . 3. 26), który daje szerszą argumentację i uzasadnienie.

Kp. ü. v. W ilam owitz-M oellendorff: "Darf ich bezweifen, was er sagt?", J.G. Droysen: "Solch einem Ausspruch muss man glauben und vertraun". Ale îf. Chambry: "He f a u t - i l pas obéir à t e ls o ra cls?".

J.D, D e n n i s t o n . The P a r tic le s . 2 ed. Oxford 1959 s. 46..

^1 A i s c h y l o a . Tragedie s. 405.

^2 Wynienienie tu "rozkazów boga" wskazuje, że w w. 297 n ie może chodzić o posłuszeństwa w o li boga, le c z jedyn ie o zau­ fa n ie do wyroczni. Jest to jeszcze jeden argument na słu sz­ ność naszej in te r p r e t a c ji tego wiersza.

40 ROBERT R. CHODKOWSKJ

33 S r e b r a y. Wort und Gedanke s. 55 m . ; A. L e s k y. Oie tragische Dichtung der Hellenen, Göttingen 1972 s. 120. 34 B i t 1 e r . Remarques s. 29.

33 A e s c h y l u s : Playwright, Educator. She Hague 1975

s. 105 n.

3^ Znaczenia ła c iń s k ie ze słownika G. I t a l i e . Index . Aeschyleus. Leiden 1955.

3^ La faute tragique s. 169.

30 Hp. B. D a u b e. Zu den Rechtsproblem in Alschylos "Aga­ memnon" . Basel 1939 S . 194.

3® D„ X a u f m a n n - B ö h l e r . B e g r if f und Punktion der Dike in der Tragödien des Aischylos. Bonn 1955 s. 99 n .; R. X u n n s. The Hause, the C ity and the Judge. The growth o f Moral Awereness in the O resteia. Sew York 1962 s. 29-61; H.J. D i r k s e n. Die aisch yleisch e G estalt des Orestes und Ih re Bedeutung fb r d ie In te rp re ta tio n der Euneniden. Börnberg 1956 s. 20-25, 82-84, 117-120.

40 Tekst manuskryptów przekazał formę t * a lt io s , le c z w ielu uczonych akceptowało poprawkę H. W eila na p c ta in o s . Bajnowsze wydanie D.L. Page*a (A esch ylei Septem quae supersunt tragoe- diae. Oxford 1972) zachowuje le k c ję manuskryptów. Por. te ż R.D. D a w e. Repertory o f Conjectures on Aeschylus. Leiden 1965 s. 165 oraz S a i d . La faute tragique s. 170.

41 "Eumenidy" w. 579-580.

42 "Cboefory" w. 2, 899, "Eumenidy" w. 611, 709 i 467. 43 La faute tragique s. 170.

44 Remarques s. 17 n.

43 Decision and R es p o n s ib ility s. 80. 43 R i v i e r . Remarques s. 18. 4"^ Tamże.

48 D ecision and R es p o n s ib ility s. 79.

43 A.P. G a r v i e. Aeschylus’ Supplioes: P lay and T rilo g y . Cambridge 1969 s. 153.

30 The P o l i t i c a l Background o f Aeschylean Tragedy. Michigan 1966 s. 52.

31 Por. np. G a r w i e. Aeschylus s. 154, 181; R.P. W i n- n l n g t o n - I n g r a m . The Danaid T r ilo g y o f Aeschylus. "The Journal o f H e lle n ic Studies" 61, : 1961, b. 145; H. P o h ­ l e n I . Die griech isch e Tragödie. 2 .A u fl. Göttingen 1954 s. 19» H.D.P. X i t t o. Greek Trygedy. 3 ed. London 1961 s. 51.

32 G a r v i e. Aeschylus s. 154: "H is dilemma is r e a lly the dilemma o f the c i t y i t s e l f " .

33 Remarques s. 19 an.

34 D ecision and R es p o n s ib ility s. 81,.

55 Kp. S .E.. L a w r a n c e . Artemis in the "Agamemnon". "American Journal o f P h ilo lo g y " 97 : 1976 s. 109; J.J. P e- r a d o t t o. The Omen o f the Eagles and the Ethos o f Aga­ memnon. "Phoenix" 23 : 1969 s. 249 nn.; A.H. S o m m e r - s t e i n . Artemis in "Agamemnon": A P o s ts c rip t. "American Journal o f P h ilo lo g y " 101 : 1980 s. 168; H. H e i t a e l .

UDZIAŁ BÓSTWA W PODEJMOWANIU DECYZJI 41 Artemis md Agamemnon in dar Parodos des Aischyleischen "Aga­ memnon.". "Hermes" 107 : 1979 s. 10 zm.; L. B e r g s o n. Noohmals Artemis und Agamemnon. "Hermes" 110 : 1982 s. 139. Sam doszedłem do podobnych wniosków w artykule "T rzy problemy parodosu »Agamemnona* " ("R oczn iki Humanistyczne" 24 : 1976 s. 3 s. 7 ).

56 Tamże.

^ S n « 1 1 . Aischylos und das Handeln im Drama s. 143; D o d d s. Morals and P o l i t i c s 3. 28; S.O.L. H a m m o n d. Personal Freedom and I t s Lim itation s in the "O resteia". "The Journal o f H ellen ic Studies" 85 : 1965 s. 48._{CO •}

La lau te tragique s. 163 p. 73.

^ 1 e 8 k jr, Die Tragische Dichtung der Hellenen s. 92. Pisałem na ten temat w artykule " Jedność »Siedmiu przeciw Tebom «A jsch ylo B a ". W: Z zagadnień lit e r a t u r y g re c k ie j. Pod red. J. P lis z c z y ó s k ie j. Lublin 1978 s. 56.

61 A_ i s c h y 1 o s. Tragedia s. 228.

H. D o n C a m e r o n . Studies on the Seven against Thebes o f Aeschylus. The Hague - P a ris 1971 s. 38 n.

^ C h o d k o w s k i . Jedność "Siedmiu przeciw Tebom" s. 56. A i s c h y l o s . Tragedia, s. 229.

^ Decision and R esp o n sib ility s. 84; 0. R e g e n b o g e n . Bemerkungen zu den Sieben des Aischylos. "Hermes" 68 : 1933

s. 57. 66 Tamże.

^7 J. d e R o m i 1 1 y. Le temps dans l a tragedie grecque. P aris 1971.

6®' Remarques s. 38. 69 Tamże.

70 Die Niobe des Aischylos. "Sitzungsberichte der H eideiber­ gerischen Akademie. P h il.-B is to ris c h e K lasse". 1933-1934. Abh.3 p.10; H.J. Mette in aczej tłumaczy ten fragment, a mia­ n ow icie; "G ott s e lb s t s c h a fft den Menschen eine Schuld, wenn er ein Haus von Grund auf etttrzen w i l l " (Der verloren e Aischy­ lo s . B e rlin 1963 s. 45).

77‘ N.G.L, H a m m o n d . Personal Freedom and I t s Lim itation s in the "O res te ia ". W s A e ś c h y l . u s . A C o lle c tio n o f C ri­ t i c a l Essays. Ed. by Marsh H. Me C a ll, J r. Englewood C l i f f s . M.J. 1972 s. 93 nn.

72 Tamże.

7^ Szerzej na ten temat pisałem w artykule "Myśl r e li g ij n a w "O res te i" Ajschylosa" (s . 28 n a .).

74 Jw. s. 93.

7* T a t a r k i e w i c z , jw. s. 14. 76 Jw.

ś.