A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUIST ICA 16, 1987
M a ria K am irtaka
EWOLUCJA GWAR OKRĘGU BEŁCHATOWA
I ROLA OŚRODKA PRZEMYSŁOWEGO
W DOKONUJĄCYCH SIĘ W BEŁCHATOWSKIEM ZMIANACH JĘZYKOWYCH
P r z y s t ę p u j ą c do r e a l i z a c j i te m a tu Ewolucja gwar ludowych w Okręgu Bełchatowa i r o la oéroâka przemysłowego w rozwoju ty c h gwar p o s t a w i l i ś m y s o b i e s z e r e g zadarf s z c z e g ó ło w y c h z z a k r e s u f o n e t y k i , s ło w o t w ó r - s t w a , f l e k s j i , s ło w n ic t w a i s k ł a d n i , aby ś l e d z ą c w yb ran e p r o b l e my je d n o s t k o w e u z y s k a ć l e p s z ą z n a jo m o ść gwar z t e r e n u p o z o s t a j ą c e g o w o r b i c i e o d d z ia ły w a n i a B e łc h a t o w s k ie g o O kręgu P r z e m y sło w e g o ( o z n a c z o n e g o w d a ls z y m t e k ś c i e p r a c y p r z e z s k r ó t ВО Р), a t a k ż e s t w i e r d z i ć k ie r u n e k i c h w e w n ę tr z n e g o r o z w o ju . P o d j ę c i e t e g o z a d a n ia s t a ł o s i ę m o ż liw e d z i ę k i w c z e ś n i e j prow adzonym na tym t e r e n i e kwerendom lin g w is t y c z n y m . P r a g n ę liś m y t a k ż e u c h w y c ić me ch a n izm p r z e n i k a n i a j ę z y k a l i t e r a c k i e g o do g w a r , t e g o n i e u s t a n n i e r e a l i z u j ą c e g o s i ę p r o c e s u , w w y n ik u k t ó r e g o n a s t ę p u j e n i e t y l k o c o f a n i e s i ę gwar lu d o w y ch p r z e d j ę z y k ie m l i t e r a c k i m , a l e t a k ż e d o k o n u je s i ę i n t e r f e r e n c j a t y c h dwóch r ó ż n y c h sy stem ó w : l i t e r a c k i e g o i g w arow ego. Gwary w cen tru m P o l s k i p o z b a w io n e s ą w y r a ź n y c h , n i e zn an ych g d z i e i n d z i e j o s o b l i w o ś c i f o n e t y c z n y c h , s t a n c w ią t e r e n p o g r a n ic z a d i a l e k t a l n e g o sto su n k o w o b l i s k i p o l - s z c z y ź n i e l i t e r a c k i e j , a jed n a k s ą o d n i e j r ó ż n e . F o n o l o g i c z n i e n ie o m a l z j ę z y k ie m l i t e r a c k i m i d e n t y c z n e , r ó ż n i ą s i ę od j ę z y k a o - g ó ln e g o na p ł a s z c z y ź n i e f o n o l o g i c z n e j r e p a r t y c j ą fonem ów , p o s i a d a ją je d n a k w ł a ś c i w o ś c i r ó ż n i ą c e j e w s p o s ó b w id o c z n y od p o l - s z c z y n y k u l t u r a l n e j .
S t o s u n k i ję z y k o w e n a t e r e n i e p o ło żo n y m m ię d z y P i l i c ą a W artą
Por. M. K a m i ń s k a , Badania s o c j o l i n g w i s t y c z n e w O kręgu B e łc h a - to w s k im , "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN" 198Й, XXX, s. 59*66.
2 od daw na b y ł y p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a l i n g w i s t ó w . P ro w a d z o n e w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h n a s z e g o w i e k u b a d a n i a Z. S t i e b e r a 3 wy k a z a ł y , że s y t u o w a n e w c e n t r u m P o l s k i gw ary s t a n o w i ą c i e k a w y s p l o t c e c h g ł ó w n y c h d i a l e k t ó w P o l s k i . W y s i ł k i b a d a w c z e s z ł y w k i e r u n k u u s t a l e n i a p r z y n a l e ż n o ś c i d i a l e k t a l n e j z i e m i s i e r a d z k i e j ( i ł ę c z y c k i e j , k t ó r a t u p o z o s t a j e p o z a k r ę g i e m n a s z e j u w a g i ) , k t ó r a s t a n o w i ł a daw ną j e d n o s t k ę t e r y t o r i a l n o - a d m i n i s t r a c y j n ą będącą p o d ł o ż e m o m a w ia n y c h g w a r . S t i e b e r i n t e r e s o w a ł s i ę p r z e d e w s z y s t k i m g e n e t y c z n o - h i s t o r y c z n y m a s p e k t e m mowy l u d o w e j n a ty m t e r e n i e . W t r z y d z i e ś c i l a t p ó ź n i e j w 1965 r . , k i e d y r o z p o c z ę t o p r z y g o t o w a n i a do budowy ВОР, ó w c z e s n a K a t e d r a J ę z y k a P o l s k i e g o U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o p o s t a w i ł a s o b i e z a z a d a n i e z b a d a ć p o w t ó r n i e t e n o b s z a r p o d w z g lę d e m językowym**. W 30 p u n k t a c h r ó w n o m i e r n i e r o z m i e s z c z o n y c h n a o b s z a r z e m i ę d z y P i l i c ą a W a r t ą p r z e p r o w a d z o n o b a d a n i a k w e s t i o n a r i u s z o w e , z e b r a n e m a t e r i a ł y p o r ó w n a n o b a r d z o s k r u p u l a t n i e z Izogloaam i gwarowymi Z. S t i e b e r a o r a z A tlasem gwar województwa k ie le c k ie g o K. D e j n y ^ . Z e s t a w i o n e z o s t a ł y n i e t y l k o t e same z a g a d n i e n i a , a l e n a w e t i d e n t y c z n e p r z y k ł a d y , c o p o z w o l i ł o w y e l i m i n o w ać moment p r z y p a d k o w o ś c i , r ó ż n i c w y n i k a j ą c y c h z i n d y w i d u a l n e g o r o z w o j u w y ra z ó w i t p . P r z e z p o r ó w n a n i e z a k r e s u w y s t ę p o w a n i a p o s z c z e g ó l n y c h fo rm i w y ra z ó w z i c h z a k r e s a m i i o d p o w i e d n i m i f o r m a mi w Izogloeach m ożna b y ł o u z y s k a ć d a n e c o do c h r o n o l o g i c z n e g o r o z w o j u g w a r s i e r a d z k i c h n a p r z e s t r z e n i ć w i e r ć w i e c z a , a d z i ę k i z e s t a w i e n i u z o d p o w i e d n i m i mapami A tla s u gwar k ie le c k ic h u d a ł o s i ę w y z n a c z y ć r y s u j ą c e s i ę p o d o b i e ń s t w a i r ó ż n i c e w s t o s u n k u do gwar k i e l e c k i c h . N a j w i ę c e j u w a g i p o ś w i ę c o n o ce chom d i a l e k t a l n y m w r o -6 z u m i e n i u t e r m i n u , j a k i e n a d a ł mu K. D e j n a . P r z e p r o w a d z o n o ta k że wówczas b a d a n i a d i a c h r o n i c z n e n a p o d s t a w i e z a c h o w a n y c h z t e g o t e r e n u dok u m e n tó w r ę k o p i ś m i e n n y c h d l a p o g ł ę b i e n i a z n a j o m o ś c i j e z y k o w e j h i s t o r i i S i e r a d z k i e g o . Ten k i e r u n e k b a d a ń
2 Pierwszym wśród językoznawców nawołujących do badań gwar ziemią ł ę c z y c k o - - s i e r a d z k i e j był K. N i t s с h w a r t y k u l e O a t l a s gwarowy w o jew o d ztw a ł6d_z ~ k i e g o , Rocznik O ddziału Łódzkiego P o l s k i e g o Towarzystwa H i s t o r y c z n e g o , t o z
1923, s. 158-164.
^ jr. S t i e b e r , I z o g l o s y gwarowe na o b s z a r z e daw nych w o jew ó d ztw ł ę c z y c k i e g o i s i e r a d z k i e g o , Kraków 1933*
** M. K a m i ń s k a , Gwary p o l s k i c e n t r a l n e j , Wrocław 1968. ® K. D e j n a, A t l a s gwar w o jew ó d ztw a k i e l e c k i e j , tódź 1962-1968. ^ K. D e j n a, D i a l e k t y p o l s k i e , Wrocław 1973, s. 25.
p o z o s t a w a ł w z w i ą z k u z . d o m i n u j ą c ą w p o l s k i e j d i a l e k t o l o g i i t e n d e n c j ą do o p i s u s t a t y c z n e g o o r a z o d t w a r z a n i a m o ż l i w i e n a j d a w n i e j s z e g o s t a n u g w a r l u d o w y c h . W r o k u 1963 ł ó d z k i e ś r o d o w i s k o j ę z y k o z n a w c z e p r z y s t ą p i ł o d o n o w y c h b a d a ń n a d p o l s z c z y z n ą d a w n e g o w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o w j e g o h i s t o r y c z n y c h g r a n i c a c h ^ , n i e c h o d z i ł o t u j e d n a k t y l k o o kom p l e m e n t a r n e p r a c e w s t o s u n k u d o z r e a l i z o w a n y c h d o t ą d , d u ż ą wagę p r z y w i ą z u j e s i ę d o o b s e r w a c j i s o c j o l i n g w i s t y c z n y c h , do w y k a z a n i a z w ią z k ó w z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y f a k t a m i j ę z y k o w y m i , a z m ia n a m i demo g r a f i c z n y m i i s p o ł e c z n y m i n a t e r e n i e ВОР. Z m ia n y w z a g o s p o d a r o w a n i u p r z e s t r z e n n y m b a d a n e g o j u ż w c z e ś n i e j t e r e n u , r o z b u d o w a p e w n y c h o ś r o d k ó w p r z y j e d n o c z e s n e j l i k w i d a c j i w i e l u w s i , n a p ł y w n o w y ch k a d r r o b o t n i c z y c h , w s z y s t k o t o z n a j d u j e w j a k i m ś s t o p n i u o d z w i e r c i e d l e n i e t a k ż e w w a r s t w i e j ę z y k o w e j . S t a ł e k o n t a k t y w m i e j s c u p r a c y i z a m i e s z k i w a n i e w b l i s k i m s ą d z i e d z t w i e l u d z i z r ó ż n y c h g e o g r a f i c z n i e i s p o ł e c z n i e ś r o d o w i s k w p ły w a n i e w ą t p l i w i e n a u k s z t a ł t o w a n i e s i ę z m o d y f i k o w a n e g o o b r a z u g w a r l u d o w y c h . O c z y w i ś c i e z m ia n y d o k o n y w a n e p o d wpływem c z y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h n i e z n a j d u j ą n a t y c h m i a s t o w e g o o d z w i e r c i e d l e n i a we w s z y s t k i c h p ł a s z c z y z n a c h j ę z y k a w je d n a k o w y m s t o p n i u , n i e mogą t e ż w z d e c y d o wany s p o s ó b w p ł y n ą ć n a d i a l e k t o l ó g i c z n y o b r a z b a d a n e g o t e r e n u . Sko r o j a k p a m i ę t a m y p o n a d p ó ł t o r a w i e k o w a n i e w o l a i p o d z i a ł P o l s k i p o m i ę d z y z a b o r c ó w n i e p o c i ą g n ę ł y z a s o b ą ż a d n y c h p o w a ż n i e j s z y c h z r ó ż n i c o w a ń d i a l e k t a l n y c h , t r u d n o b y s i ę b y ł o s p o d z i e w a ć m o d y f i k a c j i o b r a z u j ę z y k o w e g o ś r o d o w i s k a w c i ą g u n i e c a ł e g o ć w i e r ć w i e c z a . T r z e b a j e d n a k z w r ó c i ć uw agę n a f a k t , że zm ianom d e m o g r a f i c z n y m i e k o n o m i c z n y m n a t e r e n i e ВОР t o w a r z y s z y o d d z i a ł y w a n i e innych c z y n n i k ó w f u n k c j o n u j ą c y c h w c a ł e j P o l s c e . Mam t u n a m y ś l i z i n t e n s y f i k o w a n e o d d z i a ł y w a n i e p r a s y , r a d i a i z w ł a s z c z a t e l e w i z j i . W y d a je s i ę , że m ó w io n a o d m i a n k a j ę z y k a l i t e r a c k i e g o ł a t w i e j t o r u j e s o b i e d r o g ę " p o d s t r z e c h y " a n i ż e l i t e k s t y p i s a n e , c h o ć i o n e w pewnym n a t ę ż e n i u o d d z i a ł u j ą n a s y s t e m g w a r l u d c w y c h i i c h z a s ó b l e k s y k a l n y . Z w i ę k s z y ł o s i ę t a k ż e o d d z i a ł y w a n i e s z k o ł y n a ś r o d o w i s k o w i e j s k i e , k t ó r e p o d l e g a o b e c n i e p o w s z e c h n e m u o b c w i ą z k o w i k s z t a ł c e n i a . N i e n a l e ż y w p r a w d z i e p r z e c e n i a ć n a d m i e r n i e r o l i s z k o ł y w l i k w i d o w a n i u g w a r y , n i e w ą t p l i w i e j e d n a k s p l o t c z y n n i k ó w t u wspom-^ К a m i ń s k a . B a d a n ia s o c j o l i n g w i s t y c z n e . . . . Badania powtórzono w punktach z 1965 r . , jednak k w e s t i o n a r iu s z opracowano na nowo.
n i a n y c h p o w o d u j e p r z y s p i e s z e n i e z m ia n j ę z y k o w y c h . P o d k r e ś l i ć n a l e ż y , że d e c y d u j ą c ą r o l ę o d g r y w a i n t e n s y f i k a c j a k o n t a k t ó w p r z e d s t a w i c i e l i r ó ż n y c h ś r o d o w i s k ze s o b ą , r u c h y m i g r a c y j n e l u d n o ś c i , s t a ł e d o j a z d y do m i e j s c a p r a c y . L u d z i e b a r d z i e j r u c h l i w i , p r a c u j ą c y n a j e m n i e i j e d n o c z e ś n i e p r o w a d z ą c y g o s p o d a r s t w a r o l n e , p o d l e g a j ą b a r d z i e j i n t e n s y w n e m u o d d z i a ł y w a n i u j ę z y k a l i t e r a c k i e g o n a g w a r ę a n i ż e l i k o n c e n t r u j ą c y s i ę w y ł ą c z n i e n a u p r a w i a n i u r o l i , jak t o s i ę d z i e j e z e s t a r s z y m p o k o l e n i e m c h ł o p ó w . R ó ż n i c e m i ę d z y p o k o l e n i o w e r y s u j ą s i ę b a r d z o w y r a ź n i e , j a k k o l w i e k o b r a z n i e j e s t z u p e ł n i e j e d n o z n a c z n y i o s t r y . R o z l e g ł y t e r e n o b j ę t y b a d a n i a m i n i e j e s t r ó w n i e ż j e d n o l i t y p o d w z g lę d e m ję z y k o w y m i d e m o g r a f i c z nym. S p o ty k a m y t u l u d n o ś ć w i e j s k ą s e n s u s t r i c t o , m i e s z k a ń c ó w o - s a d o a m b i c j a c h m i e j s k i c h ( G r o c h o l i c e ) , w r e s z c i e m i e j s k ą ( B e ł c h a t ó w ) . S t o l i c a ВОР s t a n o w i o d r ę b n y p r z e d m i o t b a d a ń , t r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , ż e m i e ś c i o n a w sw y c h g r a n i c a c h k i l k a p r z y ł ą c z o n y c h n i e d a w n o w s i , k t ó r y c h m i e s z k a ń c y n i e z e r w a l i j e s z c z e z w i e j s k i m o b y c z a j e m i mową. Ważnym c z y n n i k i e m w p ł y w a j ą c y m n a s z e r z e n i e s i ę wpływów j ę z y ko w y ch j e s t s a m o ś w ia d o m o ś ć n o s i c i e l i j ę z y k a , i c h p o c z u c i e o d r ę b n o ś c i g r u p o w e j i w ł a s n e j w a r t o ś c i . Może o n o w z n a c z n y m s t o p n i u hamować p r o c e s c o f a n i a s i ę g w a r y l u b t o r o w a ć d r o g ę do z d o m in o w a n i a d i a l e k t u p r z e z p o l s z c z y z n ę o g ó l n ą . J a k w s k a z u j ą o b s e r w a c j e i n t e r e s u j ą c e g o n a s t u t e r e n u , n o s i c i e l e g w a ry z d a j ą s o b i e s p r a w ę z f a k t u i s t n i e n i a r ó ż n y c h w a r s t w c h r o n o l o g i c z n y c h w z a s o b i e s ł o wnikowym u ż y t k o w n i k ó w j ę z y k a , a t a k ż e z d o k o n u j ą c y c h s i ę n a p ł a s z c z y ź n i e s ł o w n i k o w e j zmian**. O d r ó ż n i a s i ę a r c h a i z i r . y l e k s y k a l n e t a k i e j a k poaoba, pouap, sondek, kuoda, nadouek, g r e f o d w y ra z ó w n o w s z y c h : s u f i t , beSka, H e p . P o d k r e ś l a s i ę t a k ż e z a k r e s u ż y c i a n i e k t ó r y c h j e d n o s t e k l e k s y k a l n y c h , j a k n p . ńe paeuie v v i i i i w w i l i i ' poifap poveÿid.
Mowa z ÿ o tk u f, po etarodovnymu, га к s ta r e bapde w a r t o ś c i o w a n a j e s t j a k o g o r s z a , a r c h a i z m y o c e n i a n e s ą n e g a t y w n i e , a w i ę c s k a z a n e n a z a g ł a d ę , j e d n a k s a m i c h ł o p i w s k a z u j ą n a f a k t , s k ą d i n ą d z n a n y , ż e z a c h o w u j ą s i ę o n e j e s z c z e w z w i ą z k a c h f r a z e o l o g i c z n y c h . I t a k n p . w y r a z gad n a o z n a c z e n i e d r o b i u w y c h o d z i j u ż z u ż y c i a w w i e
l u w s i a c h , f u n k c j o n u j e j e d n a k w z w r o t a c h : tego godu i e s oaue
pod-^ P o r . M. K a m i ń s k a , Gwarowe k w a l i f i k a t o r y l e k s y k a l n e , "Rozprawy K o m is ji Językowej ŁTN" 1985, X X I , s . 75-79.
vuSe. N i e u ży w a s i ę f o r m y zakädauo w y p a r t e j p r z e z l i t e r a c k i e aa - k u i t l o , n a d a l j e d n a k j e s t w u ż y c i u p r z y s ł o w i e : Ha Boie Ćauo S yto zakädauo. N i e k i e d y i n f o r m a t o r z y n a s w ó j s p o s ó b p o d k r e ś l a j ą b r a k n o rm y w s t a r s z e j o d m i a n c e j ę z y k a , je d y n y m k r y t e r i u m n o r m a t y w n o ś c i j e s t k r y t e r i u m z r o z u m i a ł o ś c i . Mówi s i ę p r z e t o , ż e s t a r a g w a r a j e s t Ьев Яецапа. Na uwagę z a s ł u g u j e f a k t w y r a ź n e g o p r z e c i w s t a w i e n i a j ę z y k a l i t e r a c k i e g o g w a r z e , j ę z y k a w s i j ę z y k o w i m i a s t a . Form y u z n a n e z a l i t e r a c k i e o k r e ś l a n e s ą j a k o éla xe clie, parfaite, z e é l a x ty j a k w wy p o w i e d z i : puid e do roboty do Лав ta , nauce śe po parieku m uiió, p o r . t a k ż e : baàlii po ie e k u , в раЛвка e y e lii, ze é l a x ty ko g u t, po хиореки kurok. O c z y w i ś c i e n i e k i e d y i n f o r m a c j e d o t y c z ą c e f o rm i w y r a z ó w b y w a j ą b ł ę d n e . F orm y gw arow e o k r e ś l a s i ę j a k o " l ż e j s z e " do w y p o w i e d z e n i a : <f\zy m u vif mul, Izy mol. S ł o w n i c t w o n a c e c h o w a n e d o d a t n i o , u r o c z y s t e byw a o k r e ś l a n e j a k o " c z y s t e " , mówi s i ę b a r fi jjagodife, ba&y euptelH e, orto d o ka a lń e, u oetruguie ś e . Tym o k r e ś l e n i o m p r z e c i w s t a w i a j ą s i ę k w a l i f i k a t o r y : в peraygo iu r a , z grubygo, g p roetygo: vygnad le p i , Vyzyr! в peraygo iu r a . W a r t o r ó w n i e ż w s k a z a ć n a f a k t , ż e m i e s z k a ń c y B e ł c h a t o w a we w ł a s n y m p r z e k o n a n i u mówią " p o n a s z y m u " , t j . i n a c z e j a n i ż e l i m i e s z k a ń c y m a ł y c h w s i , t a k i c h j a k L u d w ik ó w , R z ą s a w a , le p i a n iz e l'i dvo- ro&i, ' n a j e m n i r o b o t n i c y r o l n i ' . lu ÿ e beuxaoAe n i e r ó ż n i ą s i ę , g d y i d z i e o wymowę o d tr y p o z y , t j . m i e s z k a ń c ó w w s i G r o c h o l i c e p r z y ł ą c z o n e j d z i ś d o B e ł c h a t o w a , a n i e g d y ś k o n k u r u j ą c e j z n im o p r a w a m i e j s k i e . Z a c y t o w a n e t u w y p o w i e d z i , a t a k ż e i n n e a n a l o g i c z n e p r z y k ł a d y w s k a z u j ą , ż e w r e z u l t a c i e p r o c e s ó w I n t e g r a c y j n y c h z j ę z y k i e m l i t e r a c k i m z a c z y n a s i ę k s z t a ł t o w a ć s z e r e g n o r m s z c z e g ó ł o w y c h , k t ó r e o d b i e g a j ą n i e k i e d y d o ś ć z n a c z n i e o d s t a n u p a n u j ą c e g o w p o l s z c z y ź - n i e o g ó l n e j , j e d n a k p o w o d u j ą w y p i e r a n i e p e w n y c h f o rm i w y ra z ó w n a r z e c z i n n y c h . W id z im y t u p e w n ą a n a l o g i ę d o o b s e r w a c j i M. Ku-O c a ł y z t e r e n u M a ł o p o l s k i , l u d z i e w y z b y w a j ą c y s i ę g w a r y , z a t r u d n i e n i w m i e ś c i e k i e r u j ą s i ę r ó w n i e ż w d o b o r z e w yęazów i fo rm w y r a z o w y c h s z c z e g ó ł o w y m i n o r m a m i , k t ó r e w z n a c z n e j m i e r z e o b c e s ą z a r ó w n o gwarom m a c i e r z y s t y m , j a k i j ę z y k o w i l i t e r a c k i e m u . G o d n a p o d k r e ś l e n i a j e s t t a k ż e o c e n a , j a k ą z a t r u d n i e n i w ВОР a u t o c h t o n i c z n i m i e s z k a ń c y t e g o o k r ę g u w y s t a w i a j ą n a je m n y m r o b o t - 9 М. К u с a ł a, o j ę z y k u l u d z i w y zb y w a ją c y c h s i ę g w a ry , " B i u l e t y n PTJ" I9 6 0 , X I X , 8. 141-154.
n i k o m nap ły w o w y m . I n ż y n i e r o w i e i " d y r e k t o r z y " O ś r o d k a mówią ba zy po pańsku, n a t o m i a s t p o z o s t a l i maiom iy p yk ó e is tli, muvom ordynarne. W s p ó l n o t a z a m i e s z k a n i a w i e l u a u t o c h t o n ó w w y n a j m u j ą c y c h s w o j e m i e s z k a n i a p r a c o w n i k o m o ś r o d k a e n e r g e t y c z n e g o n i e w y w a r ł a w i d z i a l n e g o w pływ u w s f e r z e j ę z y k a n a m i e j s c o w ą l u d n o ś ć . I p o l s z c z y z n a i o b y c z a j o w o ś ć p r z y b y s z ó w s p o z a B e ł c h a t o w s k i e g o o c e n i a n a j e s t n e g a t y w n i e , o l u d n o ś c i n a p ł y w o w e j mówi s i ę z p o c z u c i e m w y ż s z o ś c i i p o g a r d ą : verbuey, x o t e lo f o e , t a k ż e f é o k ' i , f o l k l o r . U z y s k a n i e w ł a ś c i w e g o o b r a z u mowy l u d o w e j wyiraga d o t a r c i a do n a j b a r d z i e j n a t u r a l n y c h , n i c z y m n i e s k r ę p o w a n y c h w y p o w i e d z i , c o w d z i s i e j s z y c h w a r u n k a c h j e s t n i e z m i e r n i e t r u d n e . Z a s t o s o w a l i ś m y w n a s z y c h b a d a n i a c h d w o j a k ą , d o s t ę p n ą e k s p l o r a t o r o w i z z e w n ą t r z me t o d ę , a m i a n o w i c i e u z y s k i w a n i e m a t e r i a ł ó w gw aro w y ch z a p o ś r e d n i ctwem k w e s t i o n a r i u s z a o r a z p r z e z n a g r y w a n i e t e k s t ó w s w o b o d n y c h w y p o w i e d z i i n f o r m a t o r a w k i e r o w a n e j r o z m o w i e . A n a l i z a w yn ik ó w o - b u t y c h m e t o d w y k a z a ł a d u ż ą i c h p r z y d a t n o ś ć , p o z w o l i ł a t a k ż e s t w i e r d z i ć w a l o r y b a d a ń k w e s t i o n a r i u s z o w y c h d l a b a d a n i a w s z y s t -.10 k i c h p ł a s z c z y z n j ę z y k a , w ty m t a k ż e p ł a s z c z y z n y f o n e t y c z n e j W w y n i k u b a d a ń u j a w n i ł y s i ę z n a c z n e r ó ż n i c e i s t n i e j ą c e m i ę dzy p o k o l e n i e m s t a r s z y m , a p o z o s t a ł y m i g e n e r a c j a m i . N i e j e s t t o j e d n a k z w y k ł a r ó ż n i c a p o k o l e n i o w a s p r o w a d z a j ą c a s i ę d o u ż y w a n i a g w a r y w p r z e c i w i e ń s t w i e do n a s y c o n e g o e l e m e n t a m i d i a l e k t a l n y m i j ę z y k a l i t e r a c k i e g o , b o w ie m t a k ż e u p o k o l e n i a ś r e d n i e g o i m ł o d s z e g o f u n k c j o n u j e g w a r a m i e j s k a w " p o d s k ó r n y m " n u r c i e , j e s t o n a z a r e z e r w o w a n a d l a n i e o f i c j a l n e j f o rm y k o n t a k t u , do rozmów z d o m o w n ik a m i, z n a j b l i ż s z y m i z n a j o m y m i . P o l s z c z y z n a b l i ż s z a j ę z y k o w i l i t e r a c k i e m u s ł u ż y do k o n t a k t ó w s ł u ż b o w y c h w p r a c y z a w o d o w e j , w rozm ow ach z p r z y b y s z a m i z m i a s t a , z n a u c z y c i e l e m , k s i ę d z e m , u r z ę d n i k i e m w b i u r z e . T a k ż e w m o m e n ta c h s i l n e g o z a a n g a ż o w a n i a emo c j o n a l n e g o d o c h o d z ą d o g ł o s u fo rm y gwarowe w z n a c z n e j o b f i t o ś c i . N i e w o l n a o d d i a l e k t y z m ó w j e s t t a k ż e p o l s z c z y z n a m ł o d z i e ż y k o ń c z ą c e j s z k o ł ę p o d s t a w o w ą , u c z n i ó w s z k ó ł zadow odowyh. I n f o r m a t o r z y wy r a ż a j ą t o s ł o w a m i : inaoy ée muói u śe b e , inaoy s pariaka, v dumu in a oy ; z opaym in a o y, ta k śe muvi po pouove.
P r z e p r o w a d z o n a w c i ą g u dwu u b i e g ł y c h l a t e k s p l o r a c j a t e r e nowa p o z w o l i ł a rtam s t w i e r d z i ć w mowie s t a r s z e g o p o k o l e n i a l u d n o
-10 Por. М. С y b u 1 s к i , Uwagi o m e to d a ch z b i e r a n i a m a te r ia łó w gwa row ych na m a r g in e s i e b a d a n ia gwar O kręgu B e łc h a to w s k ie g o ( a r t y k u ł w n i n i e j szym tomie).
ś c i a u t o c h t o n i c z n e j ВОР i o k o l i c w y s t ę p o w a n i e w s z y s t k i c h w ł a ś c i w o ś c i g w arow ych m a j ą c y c h s z e r o k i e r o z p r z e s t r z e n i e n i e , p o j a w i a j ą c e s i ę w d u ż e j l i c z b i e p r z y k ł a d ó w , k t ó r e o d r ó ż n i a j ą g w a r y B e ł c h a - t o w s k i e g o od j ę z y k a l i t e r a c k i e g o ' ' . Z a c h o w u j ą s i ę w i ę c w d a l s z y m c i ą g u o d m i e n n e k o n t y n u a n t y d l a s a m o g ł o s e k d ł u g i c h , c z y l i t z w . p o c h y l o n e , a s t a n t e n p o t w i e r d z a j ą l i c z n e p r z y k ł a d y o d p o w i e d z i n a p y t a n i a k w e s t i o n a r i u s z a , fo r m y p a d a j ą c e w rozm ow ach z e k s p l o r a t o r a m i o r a z u t r w a l o n e n a t a ś m a c h m a g n e t o f o n o w y c h . N o to w a n e b y ł y t a k ż e p r o t e z y l a b i a l n e n a g ł o s o w y c h o i u o r a z h i p e r p o p r a w n e f o rm y t y p u oked b ę d ą c e r e z u l t a t e m u n i k a n i a l a f c i a l i z a c j i , z w ę ż e n i a s a m o g ł o s e k p r z e d s p ó ł g ł o s k a m i n o s o w y m i, k t ó r a t o w ł a ś c i w o ś ć u t r z y m u j e s i ę b a r d z o k o n s e k w e n t n i e we w s z y s t k i c h p o k o l e n i a c h . Dy n a m i c z n i e w y s t ę p u j e t a k ż e r o z s z c z e p i e n i e t y l n e j s a m o g ł o s k i n o s o w e j w w y g ł o s i e o r a z z l e k s y k a l i z o w a n e p r z y k ł a d y m a z u r z e n i a . Te f a k t y z n a n e z w c z e ś n i e j s z y c h o p i s ó w d i a l e k t o l o g i c z n y c h z n a l a z ł y p e ł n e p o t w i e r d z e n i e . P o d o b n i e f a k t y d o t y c z ą c e f l e k s j i i s ł o w o - t w ó r s t w a . W s k a z a ć n a l e ż y n a b a r d z o s z e r o k i e w y s t ę p o w a n i e d u a l n e g o p o c h o d z e n i a k o ń c ó w k i - t a w 2 p l c z a s o w n i k ó w z a r ó w n o w i n d i - k a t y w i e , j a k i i m p e r a t i w i e . N i e z a l e ż n i e o d s p o ł e c z n e q o s t a t u s u i m i e j s c a z a t r u d n i e n i a n i e m a j ą c y ś r e d n i e g o w y k s z t a ł c e n i a m i e ś cy d a w n e j z i e m i s i e r a d z k i e j z n a j ą i u ż y w a j ą f o r m g w a r o w y c h , r £ ; - n i c a p o m i ę d z y n i m i s p r o w a d z a s i ę do r e p a r t y c j i , c z ę s t o ś c i V ' p o w a n i a d i a l e k t y z m ó w w w y p o w i e d z i a c h . W śród 18 u z n a n y c h j. c.i a - l e k t a l n e w ł a ś c i w o ś c i g w ar s i e r a d z k i c h z n a j d u j e s i ę w r e o r e p i e ?. l e n i e w z a n i k u ) c e c h 1 4 , w ś r ó d n i c h n a D i e rws zyir roie : :■> ci.
1 2
c iu ją s i ę c e c h y f o n e t y c z n e , n a t o m i a s t o s o b l i w o ś c i s ł o w o t w ó r c z e n i e t y l k o n i e u l e g ł y r e g r e s o w i , a l e w z m o c n i ł y sw ą e k s p a n s y w n o ś ć . O s t a j ą s i ę t e ż o n e z w y c i ę s k o , n i e u l e g a j ą c w pły wowi j e : y.- a l i t e r a c k i e g o . J e ż e l i p r z y j ą ć , że t e r e n t e n p i e r w o t n i e p r z y n a l e ż a ł г... d i a l e k t u w i e l k o p o l s k i e g o , t o n a l e ż y s k o n s t a t o w a ć , ż e gwary f.: i s t n i e j ą c e r o z w i j a j ą s i ę n i e p r z e r w a n i e w ty m samym k i e r u n k u : u - s t ę p u j ą n a j s t a r s z e w i e l k o p o l s k i e w ł a ś c i w o ś c i d i a l e k t a l n e n a r z e c z m a ł o p o l s k i c h i m a z o w i e c k i c h , w s p i e r a n y c h d o d a t k o w o wpływem j ę z y k a l i t e r a c k i e g o .
11 Szczegółowe omówienie tego tematu ro z p a t ru ję w a r t y k u le R ozw ój gwar l u dow ych w o k o l i c a c h B e łc h a to w a , oddanym do druku w monogra fii poświęconej ВОР.
12
Poszczególn e z ja w is k a związane z rozwojem gwar na ob sza rze ВОР z o s t a ł y opracowane w osobnych a rt y k u ła c h . Wśród opracowań tyc h cha ra k te r s y n t e t y c z ny ma praca D. B i e ń k o w s k i e j i E. U m i ń s k i e j - T y t o ń , D z i s i e j s z e z a s i ę g i c e c h d i a l e k t a l n y c h na o b s z a r z e ВОР, w n i n ie js z y m tomie.
N a j b a r d z i e j p o d a t n a n a z m i a n y j e s t p ł a s z c z y z n a l e k s y k a l n a , d l a t e g o w b a d a n i a c h n a d B e ł c h a t o w s k i e m b a c z n ą uw agę z w r ó c i l i ś m y n a p r o b l e m y s ł o w n i k o w e . U z a t r u d n i o n e j w r o l n i c t w i e w y ł ą c z n i e n a j s t a r s z e j l u d n o ś c i a u t o c h t o n i c z n e j n o t o w a l i ś m y j e s z c z e w i e l e ar ch a izm ó w l e k s y k a l n y c h z w i ą z a n y c h z dawnymi s p o s o b a m i g o s p o d a r o w a n i a , nazw y s t a r y c h , w y c h o d z ą c y c h z u ż y c i a n a r z ę d z i , a t a k ż e s ł o w n i c t w o z w i ą z a n e z o b o w i ą z u j ą c y m i n i e g d y ś n a w s i z w y c z a j a m i i o b r z ę d a m i . T a w a r s t w a s ł o w n i c t w a j e d n a k u l e g a d o ś ć s z y b k i e m u z a t r a c e n i u i w a g a z e b r a n y c h w l a t a c h 1 9 8 3 - 1 9 8 5 m a t e r i a ł ó w z a s a d z a s i ę n a t y m , że z a w a r t e s ą w n i c h u n i k a t o w e , g i n ą c e b e z p o w r o t n i e a r c h a i z m y . W i e l e d i a l e k t y z m ó w l e k s y k a l n y c h z a c h o w u j e s i ę j a k o ż y w o tn e l e k s e m y do d n i a d z i s i e j s z e g o . W r e s z c i e b a r d z o l i c z n e s ą p o ż y c z k i l e k s y k a l n e do g w a r y n a s t u i n t e r e s u j ą c e j z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o . L o s y t y c h p o ż y c z e k s t a ł y s i ę p r z e d m i o t e m o d r ę b n e g o o - p r a c o w a n i a , k t ó r e w y k a z u j e z n a c z n ą e k s p a n s y w n o ś ć t e r m i n ó w i o k r e ś l e ń z w i ą z a n y c h z t e c h n i k ą , g ł ó w n i e r o l n i c z ą ' 3 , z nowymi s p o s o b a m i g o s p o d a r o w a n i a . T a w a r s t w a s ł o w n i c t w a p r z e n i k n ę ł a d o p o w s z e c h n e j ś w i a d o m o ś c i m i e s z k a ń c ó w BOP do w s z y s t k i c h p o k o l e ń . N i e sp otyk am y t u z a s a d n i c z o ż a d n y c h w y k o l e j e ń s e m a n t y c z n y c h , s t w i e r d z i ć j e d y n ie n a l e ż y , ż e p o k o l e n i e n a j s t a r s z e p r z e k s z t a ł c a n i e k i e d y te r m in y t e c h n i c z n e d o s t o s o w u j ą c j e do s y s t e m u gw ary p od w zg lę d e m f o n e t y cznym l u b d o k o n u j e a d i d e a c j i do z n a n y c h s o b i e w y ra z ó w . Wyrazy z w i ą z a n e z t e c h n i k ą g ó r n i c z ą i p r a c ą w o ś r o d k u e n e r g e ty c z n y m n ie p r z e n i k n ę ł y do gwar B e ł c h a t o w s k i e g o , o b s ł u g u j ą o n e w y ł ą c z n i e j a k o fa c h o w e t e r m i n y ś r o d o w i s k o l u d z i z a t r u d n i o n y c h w k o m b in a c ie . Z n a c z n a j e s t g r u p a w y ra z ó w i f o r m z w i ą z a n y c h z w y p o sa ż en ie m domu, nazw y m e b l i i u r z ą d z e ń g o s p o d a r s t w a k o b i e c e g o , k t ó r e d z i ę k i w z b o g a c e n i u s i ę l u d n o ś c i t r a f i ł y do domów r o d z i n n y c h c h ł o p o - r o - b o t n i k ó w . W n o w o c z e ś n i e w y p o s a ż o n y c h m i e s z k a n i a c h z n a j d u j e m y n i e t y l k o n o w o c z e s n e a p a r a t y u ł a t w i a j ą c e p r a c ę , a l e t a k ż e w y k w i n t n e m e b l e , k t ó r e w ł a ś c i c i e l e p o t r a f i ą n a z w a ć z g o d n i e z j ę z y k i e m l i t e r a c k i m , p r z e k r ę c a j ą c n i e k i e d y f o rm ę w y r a z o w ą ^ p o r . n p . aervalka zam. w ersa lka ). J a k o e l e m e n t w y p o s a ż e n i a i o z d o b y p o j a w i a j ą s i ę t a k ż e w m i e s z k a n i u k s i ą ż k i , z w ł a s z c z a e n c y k l o p e d i e , o b o w ią z k o w o 2a ekuem t a k i e bow iem w y r a ż e n i e o k r e ś l a s t a n p o s i a d a n i a : m ied za ezkiem . K s i ą ż k a w n o w e j o b y c z a j o w o ś c i s t a j e s i ę e l e m e n t e m w
y-13 Z a g ad n ie nie to omawia 0. B i e ń k o w s k a w a r t y k u le Z a p o ż y c z e n ia l e k s y k a l n e z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o do gwar o k o l i c B e łc h a to w a .
s t r o j u w n ę t r z a , z n a m ie n ie m d o s t a t k u i z a m o ż n o ś c i g o s p o d a r z y , r z a d z i e j s ł u ż y r z e c z y w is t e m u z g ł ę b i a n i u w ie d z y c z y k u l t u r y j ę z y k a .
W B e łc h a t o w s k ie m , p o d o b n ie ja k w. ś r o d o w is k u obserwowanym przez M. K u c a łę , z n a j d u j e p o t w i e r d z e n i e t e z a , ż e l u d z i e w y zb y w a ją cy s i ę gw ary z u b o ż a j ą j e d n o c z e ś n i e z a s ó b sw e j l e k s y k i , n i e p o t r a f i ą b o w iem we w ła śc iw y m z a k r e s i e op an ow ać s ło w n ic t w a j ę z y k a l i t e r a c k i e g o , p r z y s w o i ć s o b i e w ł a ś c i w e g o n a c e c h o w a n ia s t y l i s t y c z n e g o p o s z c z e g ó l n y c h w y ra z ó w , n i e z d a j ą s o b i e sp raw y z i s t n i e n i a w s p ó l n y ch j ę z y k o w i l i t e r a c k i e m u i gwarem w i e l u w y ra zó w . W b ad an ych t u gw arach p o k o l e n i e j u n io r ó w uw aża z a g o d n e u n i k a n i a , n a cec h o w a n e n e g a t y w n ie t a k i e w y ra zy , j a k : ban ia , k le p sy d ra , koronka, su a h o tn ik , ry n ek , p r z y k r z y ć s i ę , tremo. T e zn a n e j ę z y k o w i l i t e r a c k i e m u le k s e n y t r a k to w a n e s ą n a ró w n i z a u te n t y c z n y m i d ia le k t y z m a m i t y p u s a - b a tn ik ' p i e c c h l e b o w y ' , u fla g a d s i ę 'u b r u d z i ć s i ę ' . W spom nieć t a k ż e n a l e ż y , ż e w z a s o b i e le k s y k a ln y m b ad a n y ch gw ar o d n o to w u je my s ło w n ic t w o p r z e j ę t e z p o t o c z n e j p o l s z c z y z n y m i e j s k i e j , ja k ś w ia d c z ą p r z y k ła d y : podstawówka, o g ó ln ia k , p ro teg a i t p .
P odsum ow u jąc s t w i e r d z i ć n a l e ż y , ż e gw ary z ie m i s i e r a d z k i e j , k t ó r e z n a l a z ł y s i ę w k r ę g u o d d z ia ły w a n i a ВОР, p r z e d s t a w i a j ą s t a n mocno j u ż n a r u s z o n y p r z e z wpływ p o l s z c z y z n y o g ó l n e j . N a j l e p i e j u tr z y m u ją s i ę on e u p r z e d s t a w i c i e l i p o k o l e n i a n a j s t a r s z e g o , n i e o b c e s ą je d n a k p o k o le n io m m ło d szy m , je d n a k z a k r e s u ż y c i a p r z e z m ło d s z e p o k o l e n i e gwary lu d o w e j o g r a n i c z a s i ę p r z e d e w s z y s tk im do s t o s u n k ó w p r z y j a c i e l s k i c h i g łó w n ie k r ę g u r o d z i n n e g o . O góln y k ie r u n e k ro z w o ju w e w n ę tr z n e g o gw ar p o z o s t a j e w B e łc h a to w s k ie m n ie z m i e n io n y p o d o b n ie ja k w c i ą g u m in io n y c h p i ę ć d z i e s i ę c i u l a t , w l a t a c h 1 9 6 5 -1 9 8 5 u tr z y m u je s i ę t a sam a t e n d e n c j a e lim in o w a n ia c e c h w i e l k o p o l s k i c h i s z e r z e n i e s i ę d ia le k ty z m ó w m o r f o lo g ic z n y c h . N a j w y r a ź n i e j s z e z m i a n y d o k o n a ł y s i ę w B e ł c h a t o w s k i e m w d z i e d z i n i e l e k s y k i .
R o la o ś r o d k a p r z e m y s ło w e g o w d o k o n u ją c y c h s i ę w ВОР zm ian ach ję z y k o w y c h sp ro w a d z a s i ę p r z e d e w s z y s tk im do o d d z ia ły w a n i a p o ś r e d n i e g o : ja k o a t r a k c y j n e m i e j s c e z a t r u d n i e n i a d l a o k o l i c z n e j lu d n o ś c i s t w a r z a j ą c e m o ż l i w o ś c i d o b r e g o za r o b k u O środek p r z y c z y n i a s i ę do w y b it n e g o w z b o g a c e n ia s i ę l u d n o ś c i , z w ła s z c z a z a m ie s z k a ł e j w b l i s k i m s ą s i e d z t w i e k o p a ln i i e l e k t r o w n i . Z w ię k s z a s i ę m o ż liw o ś ć d o s t ę p u do śr o d k ó w m asow ego p r z e k a z u , p o t ę g u j e s i ę r u c h liw o ś ć i k o n t a k t y m ie sz k a ń c ó w ВОР z w ie l k im m ia ste m d z i ę k i d o s k o n a łe j k o m u n ik a c j i z Ł o d z i ą . To w r e z u l t a c i e p o t ę g u j e n a t ę
ż e n i e wpływów p o l s z c z y z n y p o t o c z n e j w i e l k o m i e j s k i e j o r a z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o . J e s t t o j e d n a k w pływ d o ś ć p o w i e r z c h o w n y .
Wie m ożna n a t o m i a s t s t w i e r d z i ć wpływu j ę z y k a l u d n o ś c i n a p ł y w o w e j, o s i a d ł e j w z w i ą z k u z bud o w ą k o p a l n i w ВОР. G r u p a r o b o t n i k ó w n a j e m n y c h , k t ó r z y m a j ą n a j s z e r s z e k o n t a k t y z l u d n o ś c i ą a u t o c h t o n i c z n ą n i e s t a n o w i w z o r c a , p o n i e w a ż w a r t o ś c i o w a n a j e s t n e g a t y w n i e i j a k o t a k a n i e s t a n o w i w z o r c a g o d n e g o n a ś ł a d o w a n i a . I n t e l i g e n c j a t e c h n i c z n a o s i a d ł a w B e ł c h a t o w i e i o k o l i c a c h j e s t od s e p a r o w a n a o d s z e r s z y c h k o n t a k t ó w z m i e j s c o w ą l u d n o ś c i ą , t r u d n o p r z e t o mówić o j e j o d d z i a ł y w a n i u n a s z e r s z e k r ę g i a u t o c h t o n ó w z d a w n e j z i e m i s i e r a d z k i e j . M aria K am ińska
L ’ÉVOLUTION DES DIALECTES DE LA REGION DE BEŁCHATÓW ET LE RÔLE DU CENTRE INDUSTRIEL
DANS LES CHANGEMENTS LINGUISTIQUES S ’Y OPERANT
L ’a r t i c l e présente c e r t a i n s problèmes l i é s aux changements s ’opérant dans le s d i a l e c t e s p a r lé s aux e n v i r o n s de Bełchatów en connexion avec le s tr a n s f o r m a t i o n s de la s t r u c t u r e démographique causées par la c o n st ru c t io n d ’un nouveau centre i n d u s t r i e l . Ces changements se font v o i r le p l u s d i stinctem ent dans le lexique. I l s sont a u ss i v i s i b l e s dans le s cadres du système grammatical. C ’e s t dans le p a r l e r des re p ré s e n t a n ts de l a p lus v i e i l l e g é n é ra tio n que le d i a l e c t e se m a in t ie n t le mieux.
