Leszek Sykulski, Rosyjska geopolityka a wojna informacyjna, Warszawa 2019

Świat Idei i Polityki ISSN 1643-8442 DOI: 10.15804/siip201927 2019, tom 18

Marcin Wałdoch1 _{(rec. ): Leszek} Sykul-ski, Rosyjska geopolityka a wojna infor-macyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019, ss. 160.

Zainteresowanie geopolityką przecho-dzi swój renesans, a wśród twórców tej odnowy jest na gruncie polskim doktor Leszek Sykulski z  Uniwersytetu Hu-manistyczno-Przyrodniczego w Często-chowie, autor książki Rosyjska

geopoli-tyka a wojna informacyjna. Doktor

Sy-kulski popularyzuje wiedzę o geopolity-ce za pomocą najnowszych kanałów ko-munikowania wynikających z rzeczywi-stości Web 2 .0, takich jak vlog2 _oraz

stro-na internetowa o geopolityce3 _.

Recenzo-wana pozycja nie jest pierwszą książką Sykulskiego . W latach wcześniejszych ukazało się wiele znaczących na rynku polskim pozycji, takich jak: Mały

leksy-kon geopolityczny, red . L . Sykulski

(Czę-stochowa 2016) oraz Geopolityka

a bez-pieczeństwo Polski, Wydawca Zona

Ze-ro, Warszawa 2018 . Po ilości i jakości dotychczasowych publikacji

Sykulskie-1 _{Dr Marcin Wałdoch, Wydział Nauk} o Po-lityce i Administracji, Uniwersytet Kazimie-rza Wielkiego w Bydgoszczy, adres e-mail: waldoch@ukw .edu .pl, ORCID: 0000-0002-8778-1780 .

2 _{Leszek Sykulski, Geopolityka,} bezpie-czeństwo narodowe, Internet: https://www . youtube .com/channel/UCtibJbLUaWLQd-tV0ffww3Vw, dostęp: 12 .12 .2019 .

3 _{Polski Portal o Geopolityce,} http://geo-polityka .net/, dostęp: 12 .12 .2019 .

go stwierdzić należy, że do czynienia ma-my z ekspertem w dziedzinie zagadnień związanych z geopolityką . Autor tym ra-zem postanowił przybliżyć czytelnikom arcana geopolityki rosyjskiej w kontek-ście rozwoju technologicznego i koncepcji wojen informacyjnych . Dla polskiego czy-telnika książka ta jest istotna z kilku po-wodów, po pierwsze jest ona eksplanacją, na co dzień ukrytych, motywów, projek-tów i planów środowisk rosyjskich geo-polityków . Tych, którzy są opiniotwórczy w kręgach elit rosyjskich, ale i tych któ-rzy poza tym są częścią tych elit . Lektu-ra książki budzi uzasadniony niepokój o stan bezpieczeństwa w Europie i Pol-sce oraz rzuca nowe światło wiedzy na wiele procesów politycznych oraz daje nieco innych obraz, pozamedialny, zda-rzeń których jesteśmy obserwatorami . Wkład Autora w zrozumienie meandrów rosyjskiej polityki i geopolityki uznać należy za znaczny . Autor jawi się także jako prekursor badań rosyjskiej geopoli-tyki (obok takich politologów jak Jakub Potulski i Piotr Eberhardt), czego efek-tem jest recenzowana monografia, nad-to, jako jedyny badacz w Polsce łączący kwestie wojen informacyjnych z geopo-lityką . Stąd dla Autora monografii pro-blemem badawczym był stopień, w jakim współczesna rosyjska myśl geopolityczna oddziałuje na prowadzone przez Federa-cję Rosyjską walki informacyjne jako in-strument polityki zagranicznej i bezpie-czeństwa . Celem zaś stała się inicjacja badań nad „związkami badań i doktryn geopolitycznych z teorią i praktyką

wal- Recenzje

470

ki informacyjnej” . Ponadto Autor posta-wił dwie hipotezy badawcze: 1) w obsza-rze ideologicznym geopolityka (oparta na klasycznych teoriach geopolitycznych) – obok rosyjskiej wersji konserwatyzmu – zastąpiła po 1991 r . komunizm; 2 . geo-polityka (jako doktryna polityczna) sta-nowi obecnie nieodłączny element rosyj-skiej walki informacyjnej . Jest jednym z narzędzi – jak pisze Sykulski – wy-korzystywanych przez ośrodki decyzyj-ne Federacji Rosyjskiej do realizacji dłu-gofalowych celów politycznych w polity-ce zagranicznej i wewnętrznej . Kontro-wersyjna jest dla mnie pierwsza hipote-za i lektura pracy Sykulskiego nie roz-wiewa moich kontrowersji, gdyż nie zga-dzam się z twierdzeniem, że geopolityka wraz z konserwatyzmem po 1991 r . za-stąpiła w obszarze ideologicznym w Ro-sji komunizm . Dla rozwiązania tak po-stawionych hipotez autor nie postawił pytań badawczych . Wskazując na ma-teriały źródłowe, Sykulski odwołuje się do literatury przedmiotu, analiz rosyj-skich think tanków, wywiadów z rosyj-skimi badaczami, urzędnikami i dyplo-matami oraz ze źródeł zamieszczonych w Rusnecie . Autor przyznał, że skąpość źródeł stanowiła barierę w pracy badaw-czej . Szczególnie, że większość materia-łów i wiedzy jest w posiadaniu tajnych służb rosyjskich . Do głównych metod, jak pisze Autor „naukowych”, zaliczył wywiady, analizę medioznawczą, kom-paratystykę, metodę genetyczną i opiso-wą . Autor prowadził też własne wywia-dy, ale jak można zrozumieć ze wstępu do książki, nie mógł ujawnić wszystkich rozmówców . Z jednej strony jest to zro-zumiałe przez wzgląd na podejmowaną materię, ale z drugiej, obowiązuje wy-móg takiego prowadzenia badań, aby były one powtarzalne i weryfikowalne . W tym względzie mamy jasny dowód me-todologicznych problemów na jakie będą

napotykali inni badacze wojen informa-cyjnych w kontekście życia politycznego . Z naukowego punktu widzenia w książce Sykulskiego brakuje też wyraźnego stawienia pytań badawczych . Dzięki po-szukiwaniu odpowiedzi na nie można by-łoby weryfikować przypuszczenia w for-mie hipotez . Autor oczywiście hipotezy weryfikuje na kartach swej książki, ale po jej przeczytaniu nie jest dla mnie ja-sne na jakie pytania badawcze poszuki-wał odpowiedzi w toku weryfikacji hipo-tez . Jest też dla mnie niejasne tło teore-tyczne rozważań Autora, bo choć w to-ku swego wywodu Autor przywołuje wie-le teorii geopolityki, to nie zmienia ogól-nego obrazu pracy . Stąd wydaje się, że Autor li tylko bazując na swojej wielo-letniej pracy naukowej oraz bacznej ob-serwacji zjawisk politycznych, zdecydo-wał się na wiązanie geopolityki z wojną informacyjną .

Książka składa się ze wstępu, pię-ciu rozdziałów, podsumowania, słow-nika pojęć oraz indeksu nazwisk . Roz-dział pierwszy Autor wykorzystał dla prezentacji Geopolityki jako szkoły

ba-dawczej w naukach społecznych.

Prze-chodzą w rozdziale drugim do rozważań nad rosyjskim „myśleniem przestrzenią” i kontynuując te rozważania w rozdzia-le trzecim pt . Współczesny wymiar

ro-syjskiego myślenia geopolitycznego .

Ko-lejny, czwarty rozdział dotyczy Istoty

si-ły rosyjskiej, a piąty Geopolityki jako in-strumentu władzy.

Autor podjął się refleksji i badania, analizy, istotnych zagadnień, a tok wy-wodu został rozpisany dwuczęściowo, tak aby z jednej strony nakreślić założenia, szkoły i teorie geopolityki, a z drugiej ukazać meandry współczesnych wojen informacyjnych . Eksplanacja i deskryp-cja ewentualnych relacji między wojną informacyjną a geopolityką jest zada-niem w pełni uzasadnionym

intelektual-Recenzje 

471

czę-stochowski geopolityk daje czytelnikowi bipolarny obraz świata (jak sam pisze „paradygmat binarny” s . 15), gdzie w za-łożeniu trwa zmaganie pomiędzy tellu-lokracją (władza państw lądowych) a ta-lassokracją (władzą państw morskich) . Sprowadza się to metaforycznie do „opo-zycji binarnej Lądu i  Morza” (s .  16) . Słusznie Sykulski wskazuje, że uzasad-nieniem takiej dychotomii geopolityki są zdarzenia historyczne oraz teoretyczne dokonania kolejnych geopolityków, ta-kich klasyków jak: Aflred Mahan, Hal-ford Mackinder, Karl Haushofer, Hen-ry Kissinger, Aleksander Dugin . Ów układ binarny wiąże się z różnorodno-ścią wartości społeczeństw „Lądu i Mo-rza” . I tak tellulokracja to: „hierarchia, tradycja, porządek, personalizm, kolek-tywizm”, kiedy talassokracja to: „kon-formizm, materializm, modernizm, in-dywidualizm, chaos, kapitał” . Nie trze-ba wielkiej wnikliwości czytelnika, aby zrozumieć, że w takiej matrycy wartości władza „państw morskich” nacechowana jest pejoratywnie .

Zasadne jest z kolei twierdzenie Au-tora o błędnym przedstawianiu rzeczy-wistości politycznej w Rosji po upadku ZSRS jako „ideologicznej próżni” . Za-przeczając tym twierdzeniom, wskazu-je, że rosyjskie elity polityczne zbudowa-ły narrację o rosyjskiej „misji euroazja-tyckiej” i konieczności zjednoczenia Eu-ropy Zachodniej z Rosją oraz o ciągło-ści imperialnej Rosji (s . 22) . Autor zwra-ca w tym kontekście uwagę na rosyjskie myślenie „przestrzenne”, a wśród domi-nujących nurtów geopolitycznych sta-wia eurazjatyzm lub neoeurazjatyzm (s . 25), szczególnie wiążąc tę ideę z kon-cepcją Moskwy jako tzw . Trzeciego Rzy-mu i spadkobiercy Bizancjum (koncep-cji stającej się imperatywem antyno-mii Wschód – Zachód) . Neoeurazjanizm

według Sykulskiego ma swój początek w rosyjskich rozważaniach nad „zachod-nią” geopolityką w latach 80 . XX w . Dru-gim etapem rozwoju tego nurtu były la-ta 1993–2000, kiedy środowisko neoeu-razjanistów zyskuje sobie wpływ na ro-syjskie elity władzy . Po nim nastąpił, jak widzi to Autor, etap trzeci trwający obec-nie od 2001 r . i wiązany z dojściem do władzy Władymira Putina, a w Rosji po-wstają organizacje pozarządowe wspie-rające ten ruch polityczny, takie jak Mię-dzynarodowy Ruch Eurazjański . Do osób najszerzej rozpoznawalnych z ruchu neo-eurazjańskiego należy prof . Aleksander Dugin z Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (zaraz twórca tzw . czwar-tej teorii politycznej) . Sykulski ujawnia nam, że Dugin jest fascynatem metafi-zyki, ezoteryki, a nawet ruchów okulty-stycznych i odwołujących się do ideolo-gii nazistowskiej, a nawet był pracow-nikiem tajnych archiwów KGB (s . 40, 54) . Dugin staje się propagatorem idei Wielkiej Europy sięgającej od Władywo-stoku po Lizbonę pod skrzydłami impe-rialnej Rosji, ale też i Globalnego Soju-szu Rewolucyjnego, którego celem jest osłabianie struktur politycznych Zacho-du, wspomaganie w tym środowisk ra-dykalnych, ekstremistycznych, w tym tworzenie tzw . kontrelity i walka z li-beralnym kapitalizmem oraz globaliza-cją (ss . 119–125) . W książce pojawia się też tzw . idea Trzeciego Zachodu Dmitri-ja Trenina, czyli budowania relacji Ro-sji z USA oraz nowa architektura świa-towego modelu bezpieczeństwa na trzech filarach, tj . Rosji, USA i UE . Sykulski przybliża na kartach książki pozosta-łe ideologie rosyjskiej geopolityki, takie jak: bizantyzm, okcydentalizm oraz izo-lacjonizm, nowy konserwatyzm (i jego przedstawiciela Aleksandra Prochano-wa) . Prochanow i jego środowisko postu-luje utworzenie Unii Eurazjatyckiej do

 Recenzje

472

czego krokiem było wyrażenie publicz-nego poparcia dla aneksji Krymu przez Rosję (s . 49) oraz promowanie idei Ro-syjskiego Świata . Zwraca uwagę Sykul-ski, że idea Rosyjskiego Świata stanowi dla Rosji uzasadnienie ekspansjonizmu i imperializmu (s . 51) . Główną zaś siłą rosyjską jest jej zdolność do prowadzenia działań dezinformacyjnych w skali glo-balnej, według zasady: „prostolinijność jest gorsza niż złodziejstwo” (ss . 65–66, 69) i wytwarzaniu strachu przed Rosją w czym pomocne są stereotypowe klisze (s . 73), a w procesie budowy wpływów dużą rolę przypisując tzw . „dyplomacji konfesyjnej” (ss . 71–72) . W tym ujęciu, Chrześcijański Wschód jest opozycjono-wany w przekazie ze zgniłym i material-nym Zachodem . O co więc „walczy” Fe-deracja Rosyjska? Trzeba tutaj zacyto-wać Sykulskiego, który pisze tak: „Głów-na gra toczy się zatem o ludzką świado-mość . Jest to wojna bez frontów . A wła-ściwie z ich nieskończoną liczbą . Polem bitwy staje się umysł człowieka” (s . 76) . Częstochowski politolog stosuje intere-sujące pojęcie „proliferacji przestrzeni”, wyjaśniając, że wojna informacyjna to-czy się na trzech płaszto-czyznach: fizycz-nej, w noosferze (psychologiczfizycz-nej, umy-słowej) i w cyberprzestrzeni . Wojna in-formacyjna jest przede wszystkim kon-fliktem nieliniowym (s . 77) . Wojna in-formacyjna prowadzona przez Rosjan w noosferze i cybeprzestrzeni ma swój cel: „Działania te mają wprowadzić cha-os, dezintegrację powiązań społecznych i funkcjonowania aparatu państwowe-go” (s . 78) . Sykulski podkreśla cele woj-ny informacyjnej w kontekście geopo-lityki, a są nimi między innymi: wojny

buntownicze i fragmentaryzacja społe-czeństwa (ss . 81, 87) . Kładzie się duży nacisk na działalność liderów opinii pu-blicznej, szczególnie w środowisku Web 2 .0, tzn . bloggerów, vlogerów, influence-rów (ss . 89–90) . Dla działań dezintegra-cyjnych i dyskredytadezintegra-cyjnych wykorzystu-je się trolling, framing oraz tzw . tworze-nie przyszłości zgodtworze-nie z twórcami wo-jen sieciowych i wykorzystanie pętli Boy-da (s . 99) . W ten sposób oddziałuje się na przestrzeń mentalną społeczeństw . Dochodzi przy tym do manipulowania pamięcią, kreowania polityki historycz-nej zgodnie z potrzebą chwili lub długo-planowych scenariuszy (ss . 94–95) . Za-grożenie działaniami rosyjskimi jest po-ważane, szczególnie w kontekście pro-cesów demokratyzacji w Europie Środ-kowo-Wschodniej . Jak bowiem pisze Sy-kulski: „Operacje dywersji ideologicznej mają o wiele większe szanse powodze-nia w krajach demokratycznych, z du-żą swobodą przepływu informacji, niż w krajach rządzonych autorytarnie, nie mówiąc o dyktaturach i państwach to-talitarnych” (s . 95) . Nowym wymiarem konfliktów staje się przeniesienie pojęcia wroga z sił zbrojnych przeciwnika na je-go społeczeństwo i naród (s . 102) .

Książkę, zgodnie z recenzją wydawni-czą Piotra Eberhardta, należy uznać za doniosłą poznawczo, rzutującą na stan świadomości o instrumentalizacji geopo-lityki na rzecz projektów ideologicznych Kremla . W pracy Sykulskiego zabrakło mi kilku wspomnianych wyżej elemen-tów, ale też i odwołań do prac, np . Pio-tra Łuczuka, Miroslawa Łakomego oraz Yannicka Harrela .

„