Zins, Henryk
"Herzog Albrecht von Preussen und
die Bischöfe von Ermland
(1525-1568)", E. M. Wermter,
"Zeitschrift für die Geschichte und
Altertumskunde Ermlands" Bd. 29,
1957, h. 2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 262-263
W ielki m istrz F ry d e ry k S a s k i w p row ad ził p o stu le tn ie j p rzerw ie złote du k aty. R ów nież m onety sreb rn e p o sia d a ły lep szą jak o ść od daw nych sz e lą gów (s. 159). G ru b e gro sze p ru sk ie o d p o w iad ały w ag ą sied m iu dotychczasow ym , a szerokie grosze były p raw ie całk ow icie ze sre b ra. F ry d e ry k sa s k i w p row ad ził w p ań stw ie zakonn ym sy ste m m o n etarn y zbliżony do sask ie go . Je g o n astę p c a A lbrech t B ran d e n b u rsk i p o r a z p ie rw szy z asto so w ał na m onetach ty tu latu rę k siąż ę cą z herbem b ran d e n b u rsk im . N a op łacen ie kosztów w o jsk n ajem n ych w w o jn ie 1519 — 1521 r. w y p u ścił A lb rech t w obieg sreb rn e ćw ie rćtalary , pół- ta la ry i ta la ry . B ite za jego p an o w an ia m onety sreb rn e sp a d ły n a w arto ści o 37 razy w sto su n k u do je g o p oprzedn ik ów . Z dan iem W asch in skiego p rzez w ybicie ta la r a m in cerstw o p ru sk ie zrobiło k rok n ap rzód od śred n iow iecza do now ożytności (s. 167). Z op isów je d y n ie znan e są złote d w u d u k aty i d u k aty bite za A lbrech ta.
N astęp n y ro zd ział p o św ię cił W asch in sk i sp raw ie siły n ab y w czej m onet k rz y żackich. D okon ał tu ta j p rzelic zen ia w arto ści n ab y w czej różnych typów m onet w p rzeliczen iu ich w arto ści w sto su n k u do m ark i z 1938/9 r. W przeliczen iach tych nie w ah ał się o k azać m ały ch w arto ści siły n ab y w czej m onety k rzy żack ie j w n iektórych je j ok resach .
X I ro zd ział dotyczy stosu n k ów pom iędzy p ien iąd zem zakonn ym a m onetam i b itym i przez p ań stw a ościenne.
W ostatn im ro zd ziale d o ciek a autor, ile też w X V w. p łaco n o za 1 m ark ę czystego sre b ra o w adze 190 gram ów . W u w agach końcow ych w idzim y pew ne złagodzen ie o strości sądów , w yp ow iad an ych p rzez W asch in skiego w n iektórych ro zd ziałach na tem at p o lity k i m o n e tarn ej poszczególnych w ielk ich m istrzów . A u tor w sk azu je , że p o d staw ą sy stem u m o n etarn eg o Z ako n u p rzez cały ok res jego istn ien ia b y ła m oneta sre b rn a, p o d c zas gd y złota m oneta b y ła zagran iczn a lu b też w prow adzon o ją w tru d n ych o k re sach Z akonu. Nie stan o w iła jed n ak od rębn ego sy stem u m onetarn ego.
Dzieło E m ila W asch in sk iego stan ow i cenny w k ład do n u m izm aty k i n aszego regionu. P ozw oli ono h istory ko m m ediew istom p rzy pom ocy n um izm atyk i pozn ać le p ie j ta jn ik i p o lity k i zagran iczn ej, a szczególn ie w ew n ętrzn ej Z akonu K rzy żack iego. M a ono tym w ięk szą w arto ść, że pow ażne zbiory n um izm atyczn e, zgrom adzon e p om iędzy dw om a w o jn am i w E lb ląg u i M alborku , zagin ęły w czasie działań w ojen nych, a now e n ab y tk i m ożliw e są su k cesy w n ie do u zy sk a n ia .dzięki b ad an io m arch eologiczn ym , uczynn ości p ry w atn y ch znalazców , k tórzy p rz e k a z u ją je m uzeom re gio n aln y m i in d y w id u aln y m zbieraczom , od którycłi d o ko n u je się m in im aln ych zakupów .
Z y gm u n t L ie tz
E. M. W ER M T ER , H erzog A lbrech t von P reu sse n und die B isch ö fe von
Ern ilan d (1525 — 1568). Z e itsc h rift fü r d ie G esch ich te und A lte rtu m sk u n d e
E rm lan d s. Bd. 29, H. 2, O sn ab rü ck 1957, s. 198 — 311.
O m aw ian a ro zp raw a je st d y se rta c ją d o kto rsk ą, p rz y ję tą w 1954 r. p rzez w y d ział filo zo ficzn y u n iw ersy tetu w B onn . W o p arciu o w yw iezion e w czasie o sta tn ie j w ojny z K ró le w c a do N iem iec Z achodn ich zasob y arch iw aln e oraz źród ła d ru k ow an e i b o g atą n iem ieck ą lite ra tu rę au to r p o d ją ł się op raco w an ia polityczn ych, re lig ijn y ch i go sp o d arczy ch stosu n k ów pom iędzy A lb rech tem H oh enzollernem i k sięstw em p ru sk im a dom inium w arm iń sk im w ok resie rządów b isk u p ich M au ry cego F e rb e ra, Ja n a D an ty szk a, T ied em an n a G ie se i S ta n isła w a H o zju sza w latac h 1525 — 1568. W erm ter nie u w zględ n ił zu p ełn ie p rac h istorykó w p o lsk ich (w y jątek stan o w i jedyn ie o p raco w an y przez
Wł. Pociechę rozdział o Zygmuncie I, zamieszczony w „The Cam bridge History of Poland”) i brak ten odbił się niekorzystnie na tej solidnej skądinąd rozpra wie, która stanow i pierwsze, w artościow e w swych faktograficznych detalach opracow anie tego zagadnienia.
W erm ter nie dostrzega na ogół szerszego aspektu przedstaw ianego problem u, nieraz zd aje się zapominać, że W arm ia stanow iła tylko fragm ent zagadnienia stosunku Polski do księstw a pruskiego i że tylko w tej relacji należy patrzyć na dzieje biskupstw a po 1454 r. Dla niego całość problem atyki sprow adza się wielokrotnie do stosunku wyizolowanego sztucznie biskupstw a albo jeszcze ciaśniej, poszczególnych biskupów do księcia A lbrechta Hohenzollerna i ten ich w zajem ny stosunek jest zasadniczym przedmiotem analizy. Nie znając prac uczonych polskich, zwłaszcza książki B, L eśn odorskiego4) oraz licznych studiów K. G órskiego i innych, W ermter charakteryzuje polityczno-praw ną sytuację W armii w kategoriach „Schirm vogtei” (s. 199), nie cytując naw et stanow iska badaczy polskich w tej mierze. W związku z tym zupełnym nieporozumieniem jest opinia autora, jakoby biskup w arm iński znajdow ał się wobec Polski w podobnej zależności co i książę Albrecht po 1525 r. (s. 201).
O tym, jak niekorzystnie odbiło się na wywodach autora traktow anie sto sunku księstw a pruskiego do W armii w oderwaniu od szerszego tła, zwłaszcza z pom inięciem w wielu kw estiach polityki Rzeczypospolitej, św iadczy np. pro blem reform acji i nie zauważony przez autora jej polityczny i społeczny aspekt. W zw iązku z tym należało podkreślić, że Albrecht, popierając na terenie Warmii reform ację, w idział w tej ak cji dogodny pretekst wiodący do od dawna upragnionego celu przyłączenia tej ziemi do Zakonu. Dla Polski zaś w alka ze w spieranym przez A lbrechta w celach politycznych luteranizm em na W armii była fragm entem znacznie szerszego problemu, a mianowicie um ocnienia pol skich wpływów na tym teren ie2).. Do tego momentu politycznego doszedł jesz cze m otyw społeczny: obawa przed rucham i socjalnym i ludności p leb ejskiej w m iastach (Gdańsk, Elbląg, Braniewo) i ludności chłopskiej na wsi. W ermter ani słowem nie wspom ina o pomocy udzielonej księciu Albrechtowi przez króla i biskhpa Ferbera w 1525 r. dla stłum ienia pow stania chłopskiego w Sam bii i N atangii, którego przerzutów na teren W armii biskup poważnie się o b aw ia ł3). Ferber i Albrecht, tak ostro ścierający się w 1525 r. na tle politycznym i reli gijnym , doszli łatwo do porozum ienia w obliczu pow stania ludności chłopskiej, co św iadczy wymownie o strachu panów feudalnych przed rucham i społecz nymi k las uciskanych.
Podobnie, pisząc o reform ie system u m onetarnego w 1528 r., autor nie mówi o jej znaczeniu z punktu widzenia procesu unifikacyjnego Prus z Polską. Przy pom nienie roli M ikołaja K opernika w zabiegach o tę reform ę rzuciłoby w ięcej św iatła na jej charakter.
S u m u jąc należy stwierdzić, że źródłowa p raca W erm tera stanow i w ar tościowy przyczynek do historii ziem pruskich w XV I w. Należy tylko żałować, że autor nazbyt w ąsko potraktow ał m iejscam i sw oje zadanie, nie rzucił om a wianego problem u na szersze tło historyczne i nie uwzględnił polsk iej litera tury tego przedmiotu. Pozwoliłoby to mu na pełniejsze i wnikliwsze w y jaś nienie wielu kwestii.
Henryk Zins
') В. L e ś ii o d o r s к i, Dominium w arm ińskie (1243 — 1569), Poznań 1949. 2) Por. H. Z i n s , Początki reform acji na Warmii. „Odrodzenie i R efor m acja w Polsce”, II, 1957, s. 63 — 70.
3) Por. H. Z i n s , Pow stanie chłopskie w Prusach Książęcych w 1525 r., W arszaw a 1953.
