Z problemów leksykalno-składniowych w grupie z językiem niemieckim

Z PR03LEM0W LEKSYKALMO-SKtAONIOWYCH W GRUPIE Z JljZYKIEM NIEMIECKIM

I. Uv/api wstępne

W niniejszym artykule zajmuję się analizą błędów językowych cudzoziemców. Doniosłość tego typu badań lapsologicznych na świe- cie jest uznana już od wielu lat, śledzenie bowiem i poznanie złożonego mechanizmu przyswajania języka obcego 3tanowią jeden z podstawowych warunków pomyślnego przebiegu procesu glottodyda- ktycznego. Przedmiotem uwagi w artykule jest wąska grupa leksy­ kalna. Stanowią ją jednostki składniowe o podstawie czasowniko­ wej przyswajane przez cudzoziemców, których rodzimym językiem Jest niemiecki.

Z analizowanego materiału wynika, że nie ma pełnej zgodno­ ści strukturalnej między czasownikami polskimi i niemieckimi. Rozbieżności da się ująć w kilka grup:

1. Polskiemu czasownikowi o rekcji bezprzyimkowej odpowiada niemiecki czasownik bez przyimka (dopełnianie w bierniku w obu językach), np. studieren - studiować, treffen - spotkać.

2, Polskiemu czasownikowi o rekcji bezprzyimkowej odpowia­ da niemiecki czasownik bez przyimka, ale wymagający użycia in­ nego przypadka, np. uczyć 3ig (+ D) - lernen (.* 3). Błędy wystę­ pujące przy użyciu czasowników tejże grupy są stosunkowo nieli­ czne i nie powodują dezinformacji.

i, Polskiemu czasownikowi o rekcji bezprzyimkowej odpowia­

da niemiecki czasownik z przyimkiem, często wymagający innego przypadka niż w języku polskim, np. zaczynać (* B) - beginnen mjt (* C), interesować sin ( + N) - sich lnteressleren fOr 0 8). Tutaj ilość błędów jest większa a stopiert zniekształce­ nia informacji poważny, bo wywołuje dwuznaczność lub

3formuło-wans przez nadawcę pełno zdanie może być przyjęte przez odbiorcy jako niepełne, np. Piotr interesował dla Marli (fl/ykg? che- m j g ? ) .

Poważną trudność w użyciu czasowników toj grupy stanówi fakt, *e w Języku pol9kim syntaktyczną funkcją niemieckiego przyimka spełnia inny środek gramatyczny, tj. morfem fleksyjny: -ą, -ern lub -ami.

Ten wzgląd ayntaktyczny Adam Weinsberg uznał za wystarczającą podstawę do nazwania niektórych przyimków i końcówek przypadko­ wych na gruncie języka polskiego wspólnym terminem - m o r f e- m y s y n t a k t y c z n e * .

Wydaje się, że badania nad morfoayntaktyką konfrontatywną mogą dać bardzo duże korzyści specjalistom w zakresie metodyki szczegółowej języka polskiego dla cudzoziemców^.

4. Polskiemu czasownikowi o rekcji bezprzyimkowej odpowiada zwrot idiomatyczny, np. bać się (+ 0) - Anjjst haben vor (+ C). Przypadek taki nazwaliśmy trudnością trzeciego stopnia, bo jej pokonanie wymaga największego wysiłku. Uczeń musi zredukować grupę kilku wyrazów do jednego czasownika. Wydawać by się rnogło^

te jest to proces łatwy. Jednak praktyka lektorska i zarejestro­

wane błędy wskazują na coś wręcz przeciwnego. Przy tego rodzaju trudnościach święci triumfy metoda zapamiętywania całych zwrotów idiometycznych z ich odpowiednikami w języku obcym"*.

5. Odrębną grupę stanowią czasowniki tranzytywne (konotuję- ce dopełnienie bliższe). W przypadku tych czasowników i rzeczow­ ników rż. w funkcji dopełnienia bliższego mamy do czynienia ze zrównaniem formy fleksyjnej dopełnienia z formą mianownikową, tzn; biernik równa się mianownikowi. A więc:

* A. W e i n s b e r g , Przyimki przestrzenne w języku Polskim, niemieckim i rumuńskim, Warszawa 1973, s. 9.

2

W żadnej z dotychczasowych gramatyk czy podręczników Ję­ zyka polskiego dla cudzoziemców autorzy nie zwracają choćby naj­ mniejszej uwagi na ten ważny problem składniowy. A przecież ze­ stawienie elementów funkcjonalnych pomogłoby szybciej opanować Podstawowe kategorie Językowe. Można by np. zestawić dwa cza­ sowniki :

/ ^ 1 ..-em

fahren mit t^-rter . jechać i~— — ... -g

~

den . . ■

. .7-ami

3 » * w — —

l, Z a b r o c k i , 0 tak zwanych "studiach kontrasty*- nych", "Lingua Posnaniensis” 1976, XIX, a. 13.

P o l s k a m a znana k u l t u r a .

"Opera i o p e r e t k a o d w i e d z a 5 m i l i o n ó w w i d z ó w (?) M e t o d a r e h a b i l i t a c j i p o o p e r a c y j n e j r o z winął D c g a . jaka muzyka pan lubi?

Dzieje się tak z dwu przyczyn. Po pierwsze, za sprawą j^zyke oj c z y s t e g o , w któryn rzeczowniki rodzaju żeńskiego (wraz z ro- dzajnikiem) w mianowniku i bierniku lp. posiadają formę identy­ czny tak w funkcji dopełnienia bliższego, jak i podmiotu. Many więc:

O i a klassische Musik i3t interessant. (podmiot)

rrrm.-. ...„.araram.,... . ,, .... —

-Ich habe dię klassische Musik qern. (dopełnienie bliższe) Po drugie, - analogiczne zjawisko występuje w języku polskim z tą tylko różnicą, że dotyczy ono nieżywotnych rzeczowników ro­ dza j u m ę s k i e g o i wszystkich rodzaju n i j a k i e g o w obu funkcjach.

G r u p a rzeczowników rż. w funkcji dopełnienia bliższego po­ zostaje w ię c pod silnym działaniem interferencji zewnętrznej i w e w n ę t r z n e j .

Jeśli idzie o czasowniki tranzytywne, występujące w stronie b iernej, to częstym błędem jest stosowanie nieprawidłowego przy- imka przyimiesłowowego od zamiast przez: Warszawa okupowana od «iemców. Są to błędy bardzo liczne.

Wydaje się, że autorzy materiałów do nauczania języka pol­ skiego jako obcego nie zauważają ważnej roli przylmków w związ­ kach składniowych.

II. Materiał słownikowy

C z ę ś ć materiałową pracy przedstawiam w układzie alfabety­ cznym. Słownikowym hasłom polskim odpowiadają hasła niemieckie, po czyn n a s t ę p u j ą zapisy użyć oraz interpretacja materiału.

Łać się ( + 0 ) - s ich f u r c h t o n v o r , Angst h a b e n vor (+ C); R z ą d y k o p i t a i i s t y c ż n ? bały -kafli ta i-i « tycz-ny r n z w ó j . Ona b o i si>: k a r ę . Mi a ł y duży s t r a c h pL-z^ti l u d ź m i . W ś r ó d u s t e r e k w y w p ł B - n y c h u ż y c i e n c z a s o w n i k a bać się wida ć w y r a ź n i e r ó ż n e st o p n i e j e g o p r z y s w o j e n i a . O b o k ka lki nie ć s t r a c h s p o t k a m y p r z y k ł a d y u- życ i a b e z p r z y t m k o w e g o , ale z b ł ę d n ą k o ń c ó w k ą r z e c z o w n i k a (w f u n kcji d o p e ł n i e n i a ) , n a j c z ę ś c i e j jest to biernik.

Brakować (+ 0). - fohlen (z podmiotem w M): Teraz brakuje D i koncentracja. Wtedy w Polsce brakowały szkoły i uniwersytety. Użycie tego czasownika prawie Z3W3ZR narzuca mianownikową formę podmiotowi, zgodnie z jego syntaktyczną wartością w języku nie­ mieckim4 , podczas gdy w języku.polskim czasownik brakować używa­ my jest « -konstrukcji ergatywnej, w której nie ma podmiotu gra­ matycznego5 .

Bronić (+ D) - yerteidigen (z dopełnieniem w 9); Socjalizm bronił swoje prawa. Wowka bronił dziewczynę.

Dokonać (+ 0) - yollbrin.gori, yollenden (z dopełnieniem w 8): Naród dokonał wysokie dzieło. Mieszkańcy Warszawy dokonali bo­ haterskie czyny.

W przypadku czasownika dokonać niewielką pomocą dla poszu­ kującego ucznia okazać się może słownik szkolny Lariislausa Ja~ kowczyka i Wilhelma Reinholza6 . Oto w części nieniecko-polskiej na s. 150 uczeń znajduje hasło leisten - dokonywać.alć bez in­ formacji o rządzie togo czasownika w języku polskim* Przyjmuje więc (może bez głębszego zastanowienia), że rekcja obu czasow­ ników się pokrywa. Jeśliby tej informacji szukał w części pol­ sko-niemieckiej, znalazłby pod hasłem dokonywać wskazówkę “gen,/ /occ", która przez swoją alternatywność nie pomoże mu ustrzec się błędów.

Dotyczyć (+ D) - angehen. betreffen (z. dopełnianiem w B ) : Jeno prace dotyczyły teorie względności.

Interesować się (+. M) - sich interessloren fur (♦ B): a) Maria interesowała się dla fizyki; b) Oni interesowali się dla teatr i muzyk?; c ) Interesuję eie o politykę; d) Wszyscy inte­ resowali się za lampy; e) Interesuje się dla muzyką. Jak widać, stopień strukturalnej niezgodności jest duży. Cytowane przykła­ dy pokazują, jakie pośrednie stadia przechodzi nieraz jeden wyraz, zanim przyjmie się w aktywnym języku ucznia jako element

4

G. H e 1 b i c h, W. S c h e n k e l , Worterbuch zur Valenz und Oistribution deutscher Verben, Leipzig 1975, s. 284-285.

5 J. T o k a r s k i , Z pogranicza metodyki i językoznaw­ stwa, Warszawa 1967, s. 113-114.

6 L. J s k o w c z y k , W, R e i n h o l z , Tąechen- worterbuch. Polnisch-Deutsch, Leipzig 1973.

stały i p o p r a w n y . P r z y k ł a d s) ta hy b r y d a składniowa, powstała w w y n i k u kontanif>acji d w u struktur: » i n t e r e ś o w a ć się dla j.ntjłr resować się c z y m . N a l e ż a ł o b y ten przypadek nazwać ilustracja składni -analityczno-syntetyczncj, w wyniku czego doszło do re­ dundancji pozornej, bo zdonis to nio było wynikiem świadomego : aktu twórczości językowej. Charakterystyczne dla obcokrajowców

mówiących po polsku jest zjawisko wprost przeciwne, tzn. usu­ wanie .elementów redundsntnych.

Jechać (*• N) - fahren mit (♦ C): Jechałem z tramwajem (z fiocigRie.ti). Sę to błędy liczne i długotrwałe. Tak samo: je^ć.,,1 łyżką. pisać z .długopisem.' Przyczyny nadużywania przyimków w konstrukcjach syntetycznych (bezprzyimkowych) tkwią w samym języku. Polszczyzna jest tu reprezentantem języków syntetycz­ nych, a język niemiecki - analitycznych.

K i e r o w a ć (+ N) - lei ten, fiihrer, ( + B): Król k i e r o w a ł w s z y ­ s t ki e p r a c e . Ja k i e r u j pracę P O J . S tr a j k k i e r ował s tuden t Z u ­ b r z y c k i .

Kończyć się (+ N) - enden mit (•*• C): Mistrzostwa skończy­ ły się z pokazem.

'O p i e k o w a ć się ( + N) - b e t r e u ę n 7 , p f l e g e n (+ B ) : P a ń s t w o o p i e k u j e się życie m u z y c z n e . Pa ń s t w o o p i e k u j e się t e a try i o-pery • P o t r z e b o w a ć ( + D ) 8 - b r a u c h e n ( + B): P acjent p o t r z e b u j ę o p i e k ę . L u d z i e p o t r z e b u j ą t e a t r y . a P o w o d o w a ć (+ B) - be wlrke n. y e r u r s a c h e n (* B): Wojn a p o ­ w o d o w a ł a do zw i a n y c z ł o w i e k a . Jego d z i a ł a l n o ś ć w A K p o w o d o w a ­ ła do d r a m a t u . M a m y tu do c z y n i e n i a z c i e k a w y m przy p a d k i e m . M i m o p e ł n e j zg o d n o ś c i s y n t a k t y c z n e j i s e m a n t y c z n e j obu c z a s o w ­ n i k ó w b łą d wyst ę p u j e . W y d a j e się, że tego ro d z a j u wykolejenia w r z ą d z i e c z a s o w n i k a t ł u m a c z y ć trzeba d z i a ł a n i e m a n a logii do skłąfini e k w i w a l e n t u l e k s y k a l n e g o z jęz yka o j c z ystego. M oż n a

7 Zaskakuje w słowniku orak h a s ł a b e t r e u e n i S a t r e u e r (patrz przyp. 6).

3 W cżęźci niemieckiej słownika (przyp. 6) ••Orak p e d a n e j rekcji czasownika potrzebować.

9 Srak w słowniku hasła powodować (patrz przyp. 6).

tu wskazać n,5 czasowniki: prowadzić do, przyczynić się d o , a z języka niemieckiego: beitragen zu, fUhrer, zu.

Byłby to więc wypadek przejęcia przez wyraz składni swoich synonimów1 0 , tutaj w obu językach podobnej. W rezultacie takie błędy są bliskie wykolejeniom leksykalnym. Pisząc o podobnym zjawisku na gruncie języka polskiego, Zygmunt Saloni stwierdza wprost: "Rząd czasownika jest w gruncie rzeczy faktem słowni­ kowym, uwarunkowanym czynnikami pozagramatycznymi"*1 .

Omawianemu zjawisku mogą towarzyszyć daleko idęce znie­ kształcenia w stosunkach .między podmiotem a orzeczeniem, co Pojawiło się w zdaniu: Antygona cechujo odwanc, rezolutność i konsekwonc1c■ Doszło tu zapewne do asocjacji z czasownikami: wykazać. przejawiać, których znaczenie jest bliskie czasowni- kowi cechować, ale których właściwości syntaktyczne są inne.

Słuchać (+ D) - horen («- B): Słuchać radio, koncert, mu­ zyk? . Można słuchać » programy- Studenci słuchali wykłady.

Spotkać (+ 0) - begognen (+ C), tref fen (+ B): Pierwszy raz spotkał temu kształtowi [13 na uczcie u hrabiny 'tę po­ stać'.

Studiować (+ 0) studieren (+ B): Maria studiowała fizyki ----T T ... .. .... — — --- - "" .... :--- 4— i chemii . Czepo pan studiował?

Towarzyszyć (+ C) - benleiten (+ B)t Patoliczaw i Abraal-Jjow towarzyszyli delegacje partyjny.

Uczyć się (+ 0) - lernen (•» B)t Ona uczyła się fizykę i Sftenig. Co uczył jaj ojciec?

Zajmować się (♦ N) - sich beschaftigen mit {+ C): a) Zajmowałem się z naszym samochodem; b!> Pozytywizm zajmował Się z losami prostych ludzi; c) Czy pen zajmuje się z spor-tjm?

Zaczynać (■*• B> - beninnan mit (■♦ C ) . ’anfangen mit (* C^>;

Warunki występowania podobnych zjawisk opisała Danuta ^ U l s r (por. D. B u t t 1 e r, Semantyka a składnie w ^wiązkach wyrazowych, "Poradnik Językowy" IS6&, z. 6, a. 233).

11 Z. S a l o n i , Błędy językowe w pracach uczniów li- Ceum ogólnokształcącego, Warszawa 1971, s. 62.

12

Ludzie zaczęli z w a l k ą p r z e c i w ąermani zac.il. Potom Polska za­ c z ę ł a z p r z e p r o w a d z a n i e m k o l e k t y w i z a c j i . Za trzy miesiące • bę­ dę z a c z y n a ć ze studią.

III. Uwagi końcowe

Z przedstawionych materiałów wynika, że błędy w zakresie rekcji czasowników wiążą się w olbrzymiej ilości wypadków z w p ł y w e m języka rodz i m e g o , który w tej dziedzinie wykazuje z- jednej strony podobieństwo, ale z drugiej 3trony daleko idące różnice w porównaniu z językiem polskim. Ucznia ni,e zaskoczy, że zdaniu niemieckiemu Ich lese ein Puch odpowiada polskie C z y t a m książko, Równie dobrze nie zdziwi go, że niem. Ich warte auf dich to polskie Czekam na ciebie. Trudność za­ czyna się w momencie, gdy polski odpowiednik wykazuje duży s t o p i e ń niezgodności strukturalnej, np. Ich habe Angst (vor dg m Krien) to polskie Boję się (wojny). Różnica - widoczna w zestawieniu - jest o tyle istotna, że polskiemu czasowni­ kowi zwrotnemu, wymagającemu dopełnienia w dopełniaczu, od­ powiada w niemieckim zwrot idiomatyczny Angst haben vor. W tej sytuacji trudność tę nazwiemy trudnością trzeciego stop­ nia, co odpowiadać będzie trzem elementom różnicującym: a) na poziomie leksykalnym - w języku niemieckim zwrot trój- wyrazowy, a w języku polskim czasownik zwrotny; b) na po­ ziomie składni - w języku niemieckim składnia czasownikowo* -p.rzyimkowa, a w języku polskim bezprzyimkowa; c) w płasz- : czyźnie morfosyntaktycznej - w języku niemieckim wymagane

dopełnienie w celowniku, a w języku polskim w dopełniaczu. Dodać tu trzeba uwagę, że końcówkom dopełniaczowym rze­ czownika polskiego (w funkcji dopełniacza) odpowiadają w języku niemieckim końcówki fleksyjne (nie tak liczne jak w języku polskim) oraz rodząjniki celownika,

Trudność drugiego stopnia obrazuje zestawienie: Ich be- ginng hit (dem Studium) - Zaczynam (studia). Wystąpią tu dwa e l e m e n t y różnicujące - lekśykalny i morfosyntaktyczny.

Trudność pierwszego stopnia wystąpi w następującym przy­ padku: Ich berjegnete (einem Kollegen) - Spotkałem (kolenę). Je3t tu obecny jeden element różnicujący - morfosyntaktyczny.