266
RECENZJE krotne przedłużanie kontraktu? Odpo-wiedź wydaje się jednoznaczna; tq przecież warunki polityczne stanowią podstawowe źródło poglądów i zachowań ludzi, są siłą profilującą i dynamizującą ich społeczną aktywność. Prawidłowość ta wystąpiła zresztą nie tylko w okre-sie autonomii galicyjskiej i odnosi się nie tylko do serwilistów spod znaku Stańczyków i Podolaków.Uwaga powyższa nie może oczywi-ście umniejszać wartości książki J. Woj-tala, która — pragnę to mocno pod-kreślić — stanowi ważny przyczynek do pogłębienia wciąż skromnej wiedzy o przeszłości Galicji i dziejach jej kultu-ry umysłowej. Należy także podnieść jej znaczenie w rozszerzaniu naszego po-glądu o popularyzacji nauki wśród spo-łeczeństwa polskiego zaboru austriac-kiego. Przypomnijmy, że "Wydawnictwo • wymagało od autorów podręczników
szkolnych rzetelności naukowej i pre-zentacji współczesnych osiągnięć nauki w sposób dla uczniów zrozumiały i zgod-ny z celami szkoły.
Zwróćmy w końcu uwagę na szatę graficzną i w ogóle wyraz zewnętrzny
dzieła. Świadczy on jak najlepiej o Wy-dawnictwie Ossolineum, jego redakto-rach, grafikach i korektoredakto-rach, a także 0 Wrocławskiej Drukarni Naukowej. Po-wiem krótko — książka J. Wojtala mo-że służyć jak wzór nie tylko popraw-ności edytorskiej, lecz także dobrego smaku, poczucia piękna i wyobraźni, czyli cech tak potrzebnych w pracy nad przygotowaniem „surowego" ma-szynopisu do druku. Okazuje się, że po-siadamy możliwości wykonania dobrej roboty w ramach — jak się powszechnie ocenia — skromnej bazy poligraficznej. Okazuje się także, iż nawet książka z dziedziny historii oświaty i wychowa-nia, dodajmy — z dziedziny, która do-tychczas nie zaskarbiła sobie względów polskich wydawców, może być piękna 1 przez to wzbudzić zainteresowanie tzw. przeciętnego odbiorcy. Tak więc słowa pochwały i najwyższego uznania dla Ossolineum i oby więcej tak udanych książek obrazujących różne przejawy życia oświatowego i naukowego w prze-szłości naszego kraju.
Czesław Majorek
Kazimierz Korniłowicz, POMOC SPOŁECZNO-KULTURALNA DLA MŁODZIEŻY PRACUJĄCEJ I DOROSŁYCH — WYBÓR PÎSM. Wstęp, wybór i opracowanie — Olga Czerniawska. Źródła do Dziejów Myśli Pedagogicznej, tom XIV. Ossolineum,
Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1976, ss. 157 + 4 nlb. Oświata dorosłych w okresie
mię-dzywojennym nie była objęta państwo-wym systemem oświatopaństwo-wym, opierała się ona przede wszystkim na inicjaty-wie społecznej. Formy tej oświaty, ta-kie jak szkoły, kursy wieczorowe, bi-bftęteki, organizowane były głównie przez władze samorządowe miast, sto-warzyszenia oraz instytucje. Jednym z wybitnych teoretyków oraz działaczy oświatowych tego okresu był Kazimierz Korniłowicz. Jemu to poświęcony jest czternasty tom .jżródeł do Dziejów My-śli Pedagogicznej" pod redakcją Stefana Wołoszyna, zatytułowany „Pomoc spo-łeczno-kulturalna dla młodzieży pracu-jącej i dorosłych". Wstęp opracowała i
wyboru pism dokonała Olga Czerniaw-ska. We Wstępie ukazała ona sylwetkę Kazimierza Korniłowicza jako organiza-tora, działacza i badacza oświaty doro-słych. Drugą część pracy stanowią pi-sma Kazimierza Korniłowicza, uszerego-wane przez Olgę Czerniawską w pięć zespołów tematycznych: — Organizacja systemu kształcenia młodzieży starszej i dorosłych. — Działalność kulturalno--wychowawcza. Metody i instytucje w Polsce i w świecie. — Wczasy jako pro-blem społeczno-wychowawczy. — Praca społeczno-wychowawcza. — Z teorii pracy oświatowej i pracy kulturalnej.
Pełna charakterystyka postaci Ka-zimierza Korniłowicza — jak pisze
au-RECENZJE
267
torka — była zadaniem trudnym,ponie-waż zachowało się stosunkowo mało materiałów na temat jego życia i dzia-łalności. Rodzina Korniłowiczów należa-ła do ludzi reprezentujących radykalną warszawską inteligencję ostatnich ćwierci XIX wieku. Ojciec a także bra-cia Kazimierza Korniłowicza zyskali so-bie uznanie jako działacze i organizato-rzy społeczni. Byli oni ludźmi, któorganizato-rzy wyrośli ponad przeciętność swej war-stwy.
Kazimierz Korniłowicz urodził się 19 maja 1892 roku w Warszawie. Do wybuchu strajku szkolnego w 19ft5 roku był on uczniem III Gimnazjum Rządo-wego, 'a także uczęszczał na prywatne komplety organizowane przez Koło Wy-chowawców. W 1910 roku rozpoczął w Krakowie studia przyrodnicze jako słu-chacz nadzwyczajny. W 1912 roku udał się do Moskwy, aby zdać maturę w Kor-pusie Kadetów, uprawniającą go.do jed-norocznej służby wojskowej. W roku 1913 wrócił na Uniwersytet Jagielloński, gdzie został asystentem w Zakładzie Fi-zyki. Jako dobry student uzyskał zwol-nienie od opłat. Wybuch pierwszej woj-ny przerwał jego studia. Korniłowicz brał czynny udział w działaniach wo-jennych jako żołnierz I Brygady Le-gionów, później oddziałów sanitarnych. W 1916 roku został oddelegowany do Centralnego Biura Szkolnego i od tego czasu nieprzerwanie współpracuje z in-stytucjami oświaty dorosłych.
Działalność Korniłowicza obejmuje dwa okresy: pierwszy przypada na lata od 1916 do 1924, drugi od 1925 do chwi-li jego śmierci, tzn. do 1939 roku. Jako kryterium tego podziału można przyjąć fakt, iż Korniłowicz w wieku 33 lat zdecydowanie rozszerza pole swojej pra-cy, oscylując ku badaniom naukowym. W pierwszym okresie działalności zaj-muje się szczególnie problematyką pe-dagogiczną, podejmując próby sformu-łowania uogólnień teoretycznych na te-mat oświaty młodzieży pracującej i do-rosłych. Widoczny zapał i entuzjazm to-warzyszący pracy m a j ą ścisły związek z odzyskaniem niepodległości przez Pol-skę. Pragnie takiego „ustroju
kultural-nego, w którym produkcja kulturalna stawałaby się funkcją najszerszych warstw społecznych, w którym jednost-ki twórcze bez względu na pochodzenie i drogi swego wykształcenia intelektual-nego znajdowałyby otwarte pole do re-alizacji swych uzdolnień, a odrębne gru-py społeczne miałyby możliwość two-rzenia własnych struktur kulturalnych". W drugim okresie działalności Korniło-wicza problematyka oświaty dorosłych, którą się zajmuje, wzbogacona o nowe treści wczasów i pomocy kulturalnej, wykracza poza ogólną politykę oświato-wą i zmierza ku polityce społecznej, ogniskując się na palących i aktual-nych zagadnieniach socjalaktual-nych. W cią-gu całego swojego życia Korniłowicz był członkiem, współzałożycielem, dyrekto-rem, redaktorem wielu kursów, organi-zacji i sekcji działających na rzecz oświaty dorosłych oraz młodzieży pra-cującej.
Analiza pism Kazimierza Korniłowi-cza z omawianego tomu „Źródeł..." na-suwa refleksję o ich przydatności dla współczesnej andragogiki. Głównym przedmiotem i podmiotem jego działa-nia była młodzież pracująca i dorośli. Korniłowicz konsekwentnie z a j m u j e się tymi grupami społecznymi i w odróżnie-niu od innych pedagogów nie bada pro-blematyki szkolnej czy wychowania w rodzinie. Cały wysiłek poświęca oświacie i kulturze dorosłych w oparciu o zamie-rzone cele polityki społecznej i kultu-ralnej. Problem budowy szczebli szkol-nictwa dla ludzi pracy z a j m u j e dużo miejsca w jego publikacjach. Przedsta-' wioną przez Korniłowicza w jednym z referatów („Znaczenie i zarys organi-zacji kształcenia dorosłych i młodzieży pracującej") ogólna konstrukcja planu działalności oświatowo-wychowawczej wśród młodzieży pracującej i dorosłych jest niezwykle interesująca, świadczy ona o dojrzałości sądów i przemyśleń młodego autora. Na pierwszy plan Kor-niłowicz wysuwa systematyczne kursy, uznając je za podstawową formę pracy oświatowej: „tylko kursy systematycz-ne umożliwią ludziom dorosłym i do-rastającym zdobycie, o ile się da,
grun-268
R E C E N Z J E townego wykształcenia, chociażby tylko w zakresie elementarnym, wprowadza-jąc ich na drogę dalszego samokształ-cenia". Korniłowicz wyróżnia cztery za-sadnicze stopnie nauczania dorosłych, są to: kursy początkowe, kursy uzupełnia-jące, kursy dokształcające i kursy wyż-sze. Kursy te dzieli na szereg pozio-mów oraz typów, w których należy uwzględnić podstawowe wiadomości z zakresu szkoły elementarnej, przedmioty ogólnozawodowe, specjalne zagadnienia fachowe, wiadomości obywatelskie oraz wiadomości ogólne z różnych dziedzin. Jak wynika z dalszej analizy pism Korniłowicza, był on wielkim przeciw-nikiem filantropii. Uważał, iż w stosun-ku do dzieci w wiestosun-ku szkolnym należy rozszerzyć bezpłatne formy pomocy, ta-kie jak podręczniki szkolne czy świad-czenia socjalne, natomiast dla ludzi do-rosłych bezpłatność ta jest zbyteczna, a nawet — zdaniem Korniłowicza — mogłaby obniżyć powagę nauki podawa-nej za „darmochę". Dlatego należy po-bierać niezbyt wysokie opłaty od ucze-stników, nie przekraczające kilku pro-cent ogólnych wydatków kursu.Korniłowicz dostrzegał trojakie mo-żliwości organizacji kursów: kursy orga-nizowane przez rząd albo przez samo-rządy powiatowe i miejskie przy współ-udziale finansowym rządu albo przez in-stytucje społeczne subwencjonowane przez rząd i samorząd.
Wiele miejsca w swoich pracach po-święcił on także sprawie budowy do-mów o charakterze oświatowo-kultural-nym, w których powinny organizować się różne formy tej pracy. Korzyści pły-nące ze ścisłego współdziałania biblio-tek, czytelni i kursów różnego rodzaju Korniłowicz uzasadnia na przykładzie krajów przodujących w tym zakresie. Raporty z podróży do tych ośrodków zajmujących się oświatą dorosłych t r a k -t u j e oń częs-to jako przykłady na po-parcie własnych postulatów.
W referatach poświęconych zagad-nieniom pomocy kulturalnej dla ludzi bezrobotnych, czynnych oświatowców i dla młodzieży pracującej Korniłowicz wysuwa na plan pierwszy jednostkę
ja-ko główny podmiot działania. Dostrzega on potrzeby jednostki widziane na pod-stawie istniejących warunków życia spo-łecznego, które to potrzeby powinny być określone przez instytucje i zarządzenia oświatowe. W akcji t e j szczególne za-danie spoczywa na pracownikach spo-łecznych. Od nich i od ich wyczulenia na indywidualne zróżnicowanie zależy powodzenie zorganizowanej pomocy. „Podejmując wszelką pomoc »kultural-ną« dla bezrobotnych — pisał Kor-niłowicz — musi się postawić prze-de wszystkim pytanie, jaki jest aktu-alny stan psychiczny danej jednostki, aby zamiast pomocy nie powiększyć krzywdy".
W wypowiedziach pedagogów okresu międzywojennego spotykamy często opi-nie na temat ustawodawstwa pracy, nor-mującego działalność różnorodnych pla-cówek. Jeden z artykułów Korniłowicza, zatytułowany Organizacja wczasów —
akcja świetlicowa, stanowi świadectwo
zainteresowań autora ustawą z 1923 ro-ku, normującą 46 godzinny tydzień pra-cy, ustalającą obowiązek odpoczynku niedzielnego oraz tygodniowego lub dwutygodniowego urlopu pracownicze-go. W artykule tym nakreślił on postu-laty pomocy społecznej, wynikające z faktu zwiększenia godzin wolnych od pracy. „Po godzinach znieruchomienia lub monotonii ruchów w fabryce czy biurze powstaje potrzeba swobodnego ruchu nieskrępowanego działania, po okresie nudy i szarzyzny rodzi się chęć świeżych wrażeń, kontaktu z ludźmi r a -dośniejszego życia".
Korniłowicz podkreśla potrzebę or-ganizowania form pracy uczestniczącej, umożliwiających ekspresję, wyrażanie się w działaniu, poprzez aktywne uczestnic-two w zajęciach świetlicowych takich, jak prowadzenie orkiestr, zabaw, kółek amatorskich, bibliotek, czytelń.
Korniołwicz, jako przeciwnik opar-cia akcji oświatowej na filantropii, uwa-żał, że organizacja świetlicy dorosłych powinna mieć charakter spółdzielczy. Przy stowarzyszeniach spółdzielczych powinny powstawać kółka oświatowe, których celem miałoby być „budzenie i
R E C E N Z J E
269
zaspokajanie potrzeb oświatowychswych członków, dążenie do zbliżenia ideowego i towarzyskiego członków na podstawie wzajemnego szacunku i bra-terskiej życzliwości, pogłębianie wśród nich uświadomienia społecznego oraz pobudzanie do oddania się pracy spo-łecznej dla współtowarzyszy oraz dla budowy nowego, sprawiedliwego ładu". Koła te powinny dzielić się na mniej-sze kółka, zgodnie z kierunkiem zain-teresowań członków. Poszczególne spół-dzielcze koła oświatowe miałyby zda-niem Korniłowicza nawiązać ze sobą kontakt i utworzyć okręgowy, a czasem ogólnokrajowy sekretariat. Sekretariat ten powinien dysponować środkami fi-nansowymi oraz rzeszą czynnych człon-ków, ściśle zorganizowanych w niewiel-kie koła. Tylko wówczas mogłaby tą drogą powstać najsilniejsza ideowa or-ganizacja oświaty dorosłych.
W jednej ze swoich publikacji z 1930 roku Pomoc w tworzeniu jako
za-danie pracy kulturalnej, Korniłowicz
wyznaczał pracy kulturalnej dwa zada-nia: „potęgowanie wpływu kultury na człowieka (praca ekstensywna) i potęgo-wanie wpływu człowieka na kulturę (praca kreatywna). Jego zdaniem kul-tura upowszechnia pewne wartości i do-pomaga w tworzeniu nowych, które to funkcje nie są sobie przeciwstawne, lecz harmonijnie powiązane i uzupełniające się nawzajem. Praca kulturalna ma do-pomóc zarówno w zaspokajaniu potrze-by ekspresji, jak i potrzepotrze-by impresji w dziedzinie kultury.
Z niemałym uznaniem należy przy-jąć inicjatywę Olgi Czerniowskiej
ze-brania w jednym tomie pism Kazimie-rza Korniłowicza, rozproszonych na przestrzeni wielu lat w różnych wydaw-nictwach. Dzięki nim poznajemy poglą-dy aktywnego działacza społecznego, za-angażowanego w upowszechnianie oświa-ty dorosłych i młodzieży pracującej. Pro-blematyka zawarta w poszczególnych pięciu cjziałach tematycznych jest bar-dzo szeroka. Zamieszczone tu referaty i artykuły obejmują wiele zagadnień. Z tego też względu wydaje się dysku-syjne umieszczanie ich w tym, a nie w innym dziale. Dla przykładu: w części II umieszczono referaty Korniłowicza po-święcone zagadnieniom pomocy kultu-ralnej. Ten sam problem występuje w części III. Ponieważ w wyborze pism nie ma odrębnego działu dla tego typu tematyki, należało się zastanowić nad celowością jej rozbicia bądź też potrze-bą wyodrębnienia jeszcze jednego dzia-łu, dotyczącego * wyłącznie pomocy kul-turalnej. Cennym pomysłem wydaje się zamieszczenie na końcu tomu „Biblio-grafii pism Kazimierza Korniłowicza". Publikacje zawarte w źródłach stanowią oczywiście tylko skromną część jego do-robku pisarskiego. W trakcie lektury po-szczególnych pozycji zastanawia często ich forma bądź dane bibliograficzne. Informacje te można znaleźć dopiero w „Bibliografii", wśród wielu innych po-zycji. Dużym ułatwieniem byłoby za-mieszczenie przy kolejnych tytułach ar-tykułów roku wydania bądź też numeru, pod którym umieszczone zostały w „Bi-bliografii".
Iwona Pęczalska
Bolesław Krasiewicz, ODBUDOWA SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W POLSCE LUDOWEJ W LATACH 1944—48. Ossolineum, Wrocław—Warszawa—Kraków—
Gdańsk 1976, ss. 371.
Problematyka rozwoju szkół wyż-szych znalazła dotąd ogólne lub frag-mentaryczne omówienie w publikowa-nych pracach. Książka Krasiewicza jest pierwszą próbą syntetycznego
spojrze-nia na zagadnienie odbudowy uczelni wyższych w aspekcie organizacyjno--ustrojowym. Autor, podejmując ważną i ciekawą problematykę, skoncentrował się na analizie procesu odbudowy i
