Robotnicy zakordonowi w rolnictwie Prus Wschodnich

(1)

Wajda, Kazimierz

Robotnicy zakordonowi w rolnictwie

Prus Wschodnich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 525-540

(2)

K A Z I M I E R Z W A J D A

ROBOTNICY ZAKORDONOWI W ROLNICTWIE PR QS WSCHODNICH

N ap ły w ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch do P ru s W schodnich, zw łaszcza do rejo n ó w g ran iczący ch z K ró lestw em P o lsk im i L itw ą , d a to w a ł się co n a jm n ie j od połow y X IX w ieku. I ta k , po ro k u 1855 pow róciło do K ró le stw a P olskiego około p ó łto ra ty siąca osób, głów nie m ło d y ch m ężczyzn, p rz e b y w a ją c y c h n a te re n ie n a d g ran iczn eg o p o w iatu nidzickiego, k tó ry ob ejm o w ał w ów czas tak że obszar dzisiejszego p o w iatu działdow skiego h Ci p rzy b y sze z K ró lestw a P olskiego i L itw y , w sw o jej m asie ro b o tn icy w iejscy, o k reślan i ja k o tzw . polscy u ciek in ierzy , re k ru to w a li się g łó w n ie spośród osób, k tó re p ra g n ę ły u n ik n ą ć p oboru do a rm ii carsk iej. P r z y b y w ali oni do n a d g ran iczn y ch pow iatów P ru s W schodnich, gdzie część spośród n ich o sied lała się na stałe, n a tu ra liz u ją c się w w y n ik u m a łż e ń stw a z o b y w a te lk a m i p ru sk im i. M iało to m iejsce zw łaszcza w e w schod nich p o w iatac h p ro w in c ji w sch o d n io p ru sk iej, zam ieszk ały ch przez lu d ność litew sk ą, gdzie przy b y sze re k ru to w a li się głów nie z te re n ó w z a k o r- donow ej L itw y . U sta le n ie fa k ty c z n e j liczby p rzybyszów zza k o rd o n u sp raw iało w ładzom d uże k łopoty, gdyż w iele osób, głów nie spośród ro b o t n ików ro ln y ch , p rzeb y w ało w re jo n a c h n ad g ra n ic z n y c h bez zam eldo w ania 2. W iosną 1872 r. donoszono z p o w iatu P ilk a ły , że z a tru d n io n y c h było ta m w ro ln ic tw ie p onad 300 ro b o tn ik ó w zakordonow ych, k tó rz y zbiegli do P ru s W schodnich p rzed o sta tn im pob o rem do a rm ii ro sy jsk ie j 3. J e d n a k obok tych\ tzw . p olskich u ciek in ieró w o sied lający ch się w P r u sach W schodnich n a sta łe lu b co n a jm n ie j n a d łu ższy o kres, ju ż od la t sied em d ziesiąty ch X IX w ieku, ja k to w y n ik a z p u b lik o w a n e j przez S k a l w e i t a a n k ie ty izby ro ln iczej, m a m iejsce zjaw isko sezonow ego n a p ły w u ro b o tn ik ó w zakordonow ych n a M azu ry i p o łu d n io w ą W arm ię

1 J o h n , L a n d w irtsc h a ftlic h e M itteilungen aus W e st- u n d O stpreussen, B erlin 1859, s. 49.

2 J. F r e n z e 1, B eschreibung des K reise s O lctzko, M a rg rab o w a 1870, ss. 22—23; ( L y n c k e r ) , B eschreibung des K reises H eyd e kru g , (M em el 1869), ss. 6—7; J. S c h n a u b e r t , S ta tistisc h e B eschreibung des K reises P illk a lle n , P illk a lle n 1894, ss. 28, 31.

2 D eutsches Z a n tra la rc h iv (dalei DZA) M erseburg, G eheim es Z iv il-K a b in e tt Rep. 89 В X 1—28 G u m binnen 1870/79, ra p o rt z d n ia 12 m a ja 1872 r.

4 T. G o l t z , Die Lage d er lä ndlichen A rb e ite r im D eutschen R eiche, B e rlin 1875, ss. 146— 165; J. S c h n a u b e r t , op. cit., s. 28; Die L a n d a rb eiterverh ä ltn isse

in der P ro vin z O stpreussen, B e rlin 1913— 1922, s. 460; J a h resb erich t des O stpreus- sichen L a n d w irtsc h a ftlic h e n Z e n tra lv e re in s (dalej JOLZV) 1881, ss. 9— 10.

(3)

6 2 6 K A Z I M I E H Z W A J D A

I ta k na p rz y k ła d do p o w iatu P ilk a ły p rz y b y w a li oni na o k re s w iosen n y ch p rac polow ych ja k i na żniw a, a do pow iatów ostródzkiego i n i dzickiego do k opania ziem niaków . N a dzień 1 p aźd ziern ik a 1384 r., w e d łu g późniejszych obliczeń zw iązanych z p rzep ro w ad zan iem tzw . rugów p ru sk ich , przebyw ało na te re n ie P ru s W schodnich 12 184 przybyszów z p a ń stw a rosyjskiego. Z tego blisko połow ę, a w ięc około sześć ty sięcy osób, stan o w ili ro b o tn icy ro ln i sk u p ien i głów nie w p o w iatac h n a d g ra nicznych. P ozostali, to żydow scy k u p c y i rzem ieśln icy oraz p ew n a liczba ro b o tn ik ó w żydow skich w K łajp ed z ie i K ró lew cu 5.

R ugi p ru sk ie, tj. w y d a la n ie P o lak ó w i Ż ydów — o b y w ateli ro sy jsk ich i au stro -w ęg iersk ich , p o d jęte n a p o d staw ie zarządzeń p ru sk ieg o m in is tra sp raw w e w n ę trz n y c h z d n ia 26 m a rc a i 26 lipca 1885 r., o b jęły do końca 1387 r. 8456 osób, przed e w szy stk im rob o tn ik ó w ro ln y c h pochodzących z K ró lestw a P olskiego i zakordonow ej L itw y , k tó ry m daw ano od 3 do 8 dni czasu na opuszczenie p a ń stw a p ru sk ieg o 6. R ugi p ru s k ie pow odo w ały n ie je d n o k ro tn ie znaczny u b y te k siły roboczej w n ad g ran iczn y ch p o w iatac h re je n c ji gąb iń sk iej, zw łaszcza je śli chodziło o sta ły c h ro b o t ników ro ln y c h 7. R ozporządzenie z d n ia 26 lipca 1885 r. p ozw alało je d y n ie na p rz e b y w a n ie w re jo n ie n ad g ra n ic z n y m ty lk o ty m ro b o tn ik o m ro ln y m z K ró lestw a P olskiego i zakordonow ej L itw y , k tó rz y p rz y b y w a li do p ra c y ran o i p o w racali do dom u w ieczorem . Poza ty m na po d staw ie sp ecjaln y ch zezw oleń w pasie n ad g ran iczn y m m ożna było z a tru d n ia ć zakordonow ych ro b o tn ik ó w ro ln y c h n a dłuższy, lecz ściśle o k reślo n y czas, na p rz y k ła d n a żniw a, bez konieczności ich codziennego p o w ro tu za k o rd o n !l. I ta k w la ta c h 1888— 1889 sygnalizow ano n ap ły w ro b o tn ik ó w zakordonow ych do k o p an ia ziem niaków w n a d g ran iczn y ch p o w iatac h ta k re je n c ji gą b iń sk iej, ja k i k ró le w ie c k ie j9.

P o d koniec la t o siem dziesiątych X IX w ie k u w w y n ik u n a ra sta ją c e g o nied o b o ru siły roboczej w ro ln ictw ie u ja w n ił się w śró d obszarników w sch o d n io p ru sk ich w zro st za in te re so w a n ia p ro b lem em ro b o tn ik ó w za k ordonow ych. O ile ju ż od ro k u 1885 w y stęp o w ał nied o b ó r parobków , to od ro k u 1888 d a ł się odczuć ro sn ący d e fic y t w zak resie sezonow ej siły roboczej. B ył to re z u lta t w zm ożonego odp ły w u ludności z ro ln ictw a i w si P ru s W schodnich do N iem iec 10. O ile w ięc w la ta c h 1880— 1885

3 H. N e u b a c h , Die A u sw e isu n g en vo n P olen u n d Juden aus P reu ssen 1885/

1886, W iesbaden 1967, ss. 54—55, 126, 128, 144—146.

6 Ibidem , ss. 33, 39, 60, 126, 129—131.

7 Ja h resb erich t des L a n d w ir tsc h a ftlic h e n Zen tra lv e re in s fü r L itla u e n und

M asuren (dalej JLZVLM ) 1886, s. 13. M ów iąc o niedoborze paro b k ó w i posyłek

stw ierdzono m .in.: Diese K lagen sin d besonders in G ren zkreisen sehr leb h a ft, da

hier die A u sw e isu n g e n der polnischen Ü berläufer ein en sehr e m p fin d lic h e n M angel an A r b e its k rä fte n h ervo rg eru fen haben.

3 H. N e u b a c h , op. cit., s. 61.

s JLZVLM 1888, s. 13, 1889, s. 9; P re zes re je n c ji k rólew ieckiej donosił pism em do m in istra ro ln ic tw a z d nia 18 czerw ca 1889: ... w ä h ren d es den vorzugsw eise au f

K a rto ffe lb a u ang ew iesen en D istrik te n im sü d lich e n T eil des B e zir k s an den zur Z e it der K a r to ffe le rn te n ötigen A r b e itsk rä fte n bei d e m zu diesem Z w e c k e s ta ttfin  denden s ta r k e n Z uzuge aus P olen bisher noch n ich t g em angelt hat (DZA M erseburg

L a n d w irtsc h a fts m in iste riu m Rep. 87 B No 272).

10 K. W a j d a , J u n k ie rstw o w sc h o d n io p ru skie w obec o d p ły w u ro b o tn ikó w

z ro ln ictw a na przełom ie X I X і X X w ie k u , K o m u n ik aty M a zursko-W arm ińskie,

1.968, s. 574; JLZV LM 1885, s. 38; 1886, s. 13; 1887, s. 17; 1888, s. 13; 1889, s. 5; 1890, s. 5.

(4)

R O B O T N I C Y Z A K O R D O N O W I W R O L N I C T W I E P R U S W S C H O D N I C H 5 2 7

u b y te k m ig ra c y jn y z obszarów w iejsk ich P ru s W schodnich w ynosił 97 % p rz y ro stu n a tu ra ln e g o ich ludności, to w n a stę p n y m pięcioleciu w zrósł on do 125% tegoż p rz y ro stu n . T oteż sp raw o zd an ie za ro k 1888 W schód- nio p ru sk ieg o C e n tra ln e g o Z w iązku Rolniczego, g ru p u jąceg o zw iązki ob szarn ik ó w re je n c ji k ró lew ieck iej, stw ierd zało m .in.: „W reszcie m am y nad zieję, że w odn iesien iu do w y d a la n ia p o d d an y ch ro sy jsk ich p rz y jm ie się o ty le łag o d n iejsza p ra k ty k a , iż ta c y cudzoziem cy, k tó rz y są z a tr u d n ian i w ro ln ic tw ie w o k resie od rozpoczęcia żniw do u k o ń czen ia p rac potow ych, n ie b ęd ą w ty m te rm in ie podlegać w y d a la n iu ” 12. P ro b le m ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch zn ala zł rów nież sw ój w y ra z w p e ty c ji W schodniopruskiego Z w iązku R olniczego sk ie ro w a n e j w d n iu 14 sty czn ia 1890 r. do k a n c le rz a B ism arck a, a p o stu lu ją c e j w p ro w ad zen ie przepisów p ra w n y c h fa k ty c z n ie o g ran iczający ch odpływ ro b o tn ik ó w z ro ln ic tw a 13. W p e ty c ji te j stw ierd zan o m .in., że „ stale w z ra sta ją c e w y lu d n ie n ie p ro w in cji z ro b o tn ik ó w w iejsk ich robi ty m w iększe postępy, iż im ig racja ro b o tn ik ó w z R osji została zak azan a i z a stąp ien ie b ra k u ją c y c h sił ro boczych ro b o tn ik am i narodow ości ro sy jsk o -p o lsk iej nie je s t ju ż dozw o lo n e ” 14. W dw a m iesiące później zarząd W schodniopruskiego C e n traln eg o Z w iązku R olniczego n a p o d staw ie je d n o m y śln e j u c h w a ły 13 posiedzenia p len arn eg o Z w iązku, sk iero w ał 27 m a rc a 1890 r. do k a n c le rz a C apriviego prośbę, żeby „ja k n a jła sk a w ie j zechciał zezw olić, ab y w olno było przejściow o la te m z a tru d n ić ro sy jsk ich ro botników , w znośnej dla ro l n ic tw a p o rze” 15. P ro śb ę tę u zasad n ian o n ied o b o rem siły roboczej w ro l nictw ie, zw łaszcza w żniw a, ja k i n a stą p ił na s k u te k odp ły w u rob o tn ik ó w ro ln y c h do N iem iec p rz y jed n o czesn y m zam k n ięciu dop ły w u ro b o tn ik ó w zakordonow ych. W pro śb ie te j p rz e b ija ła też nied w u zn aczn ie chęć u zy s k a n ia dzięki ro b o tn ik o m zak o rd o n o w y m ta n ie j siły roboczej, co znalazło sw ój w y ra z w stw ierd zen iu , że „do g ra n ic y p ro d u k cy jn o ści, a w w ielu w y p ad k ach i ponad nią, sto so w an y je s t przez tu te js z y c h ro ln ik ó w spo sób zm n iejszan ia te j em ig racji (tj. odp ły w u ro b o tn ik ó w z ro ln ic tw a — K.W .), a m ianow icie pod w y żk a płac roboczych i polepszenie pod in n y m i w zg lęd am i sy tu a c ji ekonom icznej ro b o tn ik ó w , a b y przez to zw iązać ich ze stro n a m i ro d z in n y m i” 16. D la sposobu m o ty w a c ji c h a ra k te ry sty c z n e

11 K. W a j d a , op .cit., s. 573.

12 JO LZV 1888, ss. 8—9; E ndlich geben w ir uns der H o ffn u n g hin, dass in

B ezu g au f die A u sw e isu n g vo n russischen U n terta n en m in d esten s in so fe rn eine m ild ere P ra xis P la tz g re ife n w e rd e, als solche A usländer, w e lc h e in d er Z e it vo m B eginn der E rn te bis zu r B eendigung der F eld a rb eiten im B etrieb e der L a n d  w ir tsc h a ft als A rb e ite r tätig sind, w ä h ren d dieses Z e itra u m e s der A u sw e isu n g n ich t u nterliegen.

12 Por. K. W a j d a , op. cit., s. 575.

11 DZA M erseb u rg Rep. 87 В No 264, ss. 61—62: ... in ste te r Z u n a h m e b eg riffen e

E n tv ö lk e ru n g der P ro vin z v o n ländlichen A rb e ite r n m a c h t u m so grössere F o rt sc h ritte, als die E in w a n d eru n g vo n A rb e ite r n aus R ussland, u n tersa g t u n d ein E rsa tz der fe h le n d e n A r b e itsk r ä fte d urch A rb e ite r ru ssisch -p o ln isch er N a tionalität n ich t m e h r zulässig ist.

13 DZA P o tsd am , R eich sk an zlei n r 1143, s. 1 ... es h o ch g en eig test g e s ta tte n zu

w ollen, dass russische A rb e ite r v o rü b erg eh e n d im S o m m er, in einer fü r den la n d  w irtsc h a ftlic h e n B etrieb ausköm m dichen Z e it b esch ä ftig t w e rd e n d ü rfe n . Por.

J. N i c h t w e i s s , Die ausländischen S a iso n a rb eiter in d er L a n d w ir tsc h a ft d er ö st

lichen u n d m ittle r e n G ebiete des D eutschen R eichs v o n 1890 bis 1914, B erlin

1959, s. 35.

(5)

5 2 8 K A 2 I M I E H 2 W a j d a

je s t tak że to, że p e ty c ja w y sto so w an a w in te re sie o bszarników zorganizo w an y ch w zw iązkach rolniczych, k tó re n a te re n ie re je n c ji kró lew ieck iej zrzesza! W schodniopruski C e n tra ln y Z w iązek R olniczy, pow oływ ała się jednocześnie w szerokim za k re sie n a in t e r e s y . bogatego chłopstw a m a ją cego tru d n o ści w zn alezien iu k an d y d a tó w n a parobków , choć oczyw iście sezonow y dopływ rob o tn ik ó w zakordonow ych nie m ógł rozw iązać tego ostatn ieg o p ro b lem u 17. P ism em z d n ia 8 k w ietn ia 1890 r. k an cle rz C ap riv i odrzucił p rośbę Z w iązku o dopuszczenie rob o tn ik ó w z a k o rd o n o w y c h ln. Je d n ak że nie oznaczało to b y n a jm n ie j, ab y ty m sam y m p ro b lem lib e ra liz a c ji przepisów w zak resie dopuszczania rob o tn ik ó w zakordonow ych zszedł z w okandy. J u ż w p oczątkach w rześn ia 1890 r. p ro b lem te n b y ł p rzed m io tem sp ecjaln ej k o n fe re n c ji d y re k to ra w p ru s k im m in is te rs tw ie sp raw w e w n ę trz n y c h L odem ana z p rezesam i p ro w in c ji zach o d n io p ru sk iej i poznańskiej. K ied y zw rócono się do p rezesa p ro w in c ji w sc h o d n io p ru s- k iej v. S ch lieck m an n a o u sto su n k o w an ie się do p roblem ów p o ruszonych w to k u te j k o n feren cji, w ów czas w sw oim piśm ie z d n ia 17 p aźd ziern ik a 1890 r. nie zaoponow ał on w zasadzie przeciw ko sezonow em u dopuszcza n iu ro b o tn ik ó w zakordonow ych, choć jednocześnie n ie u w ażał on, ab y rozw iązało to p ro b lem siły roboczej w ro ln ictw ie w sch o d n io p ru sk im . Jego bow iem zdaniem , nied o b ó r siły roboczej m iał m iejsce p rzed e w szy stk im w odniesieniu do ta k ic h k a te g o rii ro b o tn ik ó w ro ln y ch , ja k ko m o rn icy dw orscy, czy też p a r o b c y 19.

D ecyzją p ru s k ie j ra d y m in istró w p o d ję tą na posiedzeniu w d n iu 11 li stopada 1890 r. zezw olono na o k re s trz e c h la t na sp ro w ad zan ie r o b o tn i ków zakordonow ych do czte rech w schodnich p ro w in cji p ru sk ich , w ty m i do P ru s W schodnich. N a p o d staw ie te j d ecy zji p ru s k i m in is te r sp raw w e w n ę trz n y c h w y d a ł dw a rozporządzenia. Jed n o , z d n ia 26 listo p ad a 1890 r., dotyczące rob o tn ik ó w z K ró lestw a Polskiego i p o zostałych ziem p a ń stw a rosyjskiego, a d ru g ie, z d n ia 26 listo p ad a 1890 r., o b ejm u jące ro b o tn ik ó w z A ustro-W ęgier. P ie rw o tn ie ograniczono p o b y t polskich robotników zakordonow ych do o k resu trw ająceg o od 1 k w ie tn ia do 15 listo p ad a każdego roku. R ozporządzeniem m in is tra sp raw w e w n ę trz n y ch z d n ia 21 k w ie tn ia 1894 r. przedłużono zezw olenie na sp ro w ad za n ie rob o tn ik ó w zako rd o n o w y ch 20.

P onow ne w zm ożenie odp ły w u ludności z ro ln ic tw a i ze w si w schod- n io p ru sk ie j w d ru g ie j połow ie la t dziew ięćd ziesiąty ch X IX w iek u i w y A u sw a n d e ru n g u n s gegebene M ittel der S e lb s th ilfe , n ä m lich die A rb eitslö h n e zu erhöhen u n d die w irtsc h a ftlic h e Lage der A rb e ite r auch in a nderer H in sic h t zu verbessern, u m dieselb en dadurch an ihre hiesige H eim a t zu fesseln , w ird bis an die G renze der L e istu n g sfä h ig k e it und in v ie le n F ällen darüber hinaus vo n den hiesigen L a n d w irten in A n w en d u n g gebracht.

17 Ibidem , ss. 1—2: U nter diesen höchst u n g ü n stig en A rb e ite rv e rh ä ltn isse n

ha ben in erster L in ie u n d v o rzu g sw eise die k le in e re n u n d bäuerlichen B e sitze r zu leiden, deren es v o n Jahr zu Ja h r w en ig er gelingt, das erfo rd erlich e G esinde an zu m ie te n u n d sich das zu m B etriebe der W irtsc h a ft n o tw en d ig ste A rb eiterp erso n a l zu v ersch a ffen , w ä h ren d die G rossgrundbesitzer sich v e r e in ze lt dadurch h e lfe n suchen, das sic durch V e rm ittlu n g vo n A g e n te n in L andsberg a/W (G orzów — K.W.) u n d aus anderen O rten A rb eitera b te ilu n g e n aus S ch lesien nach O stpreussen k o m  m en lassen.

18 Ibidem , s. 4; por. J. N i c h t w e i s s , op. cit., s. 36. 18 DZA P o tsd am , R eichskanzlei, n r 1143, ss. 63—64. 20 J. N i c h t w e i s s , op. cit., ss. 43—44, 49.

(6)

R O B O T N I C Y Z A K O R D O N O W i W R O L N I C T W I E P R U S W S C H O D N I C H 5 2 9

n ik a ją c e z tego zao strzen ie w zględnego n ied o b o ru siły roboczej, w tym zw łaszcza ro sn ące tru d n o śc i w zasp o k o jen iu z ap o trzeb o w an ia n a p a ro b ków, spow odow ały u ja w n ie n ie się w dość szerokim zak resie p o stu la tó w zniesienia is tn ie ją c y c h n a d a l og ran iczeń w zak resie p rz e b y w a n ia ro b o t ników zako rd o n o w y ch z K ró le stw a P olskiego i G alicji n a te re n ie p a ń stw a pruskiego. Chodziło tu ta j o lik w id a c ję zakazu p o b y tu p o lsk ich ro b o tn i ków zako rd o n o w y ch w p orze zim ow ej; zakazu, k tó r y m ia ł n a c e lu za pobieżenie o siedlaniu się P o lak ó w n a te re n ie p a ń stw a p ru sk ieg o 21. Z n a  lazło to sw ój w y raz w ra p o rta c h la n d ra tó w w sc h o d n io p ru sk ich z je s ie n i 1897 r., w k tó ry c h w y p o w iad ali się oni w k w e stii e w e n tu aln eg o zn iesie n ia ogran iczeń w zak resie p o b y tu p o lsk ich ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch i zezw olenia n a to, a b y osiedlali się oni w p a ń stw ie p ru s k im n a dłuższy czas. Otóż część la n d ra tó w , a m ian o w icie z p o w iató w m azu rsk ic h , ja k z ostródzkiego, nidzickiego, szczycieńskiego, piskiego, m rągow skiego, ełckiego i gołdapskiego, z p o w iató w litew sk ich , ja k rag n eck ieg o i p ilk a l- skiego oraz ta k ic h po w iató w w a rm iń sk ic h , ja k lid z b a rsk i i b iskupiecki, a w ięc p o w iató w o w y ższy m stosunkow o u d ziale w łasności w ieik o - chłopskiej, a poza ty m z ta k ic h pow iatów , ja k K ró lew iec w ieś, w elaw ski, w y stru c k i i gąbiński, w y p o w ied ziała się zd ecydow anie za zn iesien iem og raniczeń czasow ych w obec ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch z a tru d n ia n y c h w c h a ra k te rz e sta łe j siły roboczej jak o np. p aro b cy . N ie k tó rz y z la n d r a tów , w ty m m .in. z po w iató w piskiego, m rągow skiego, rag n eck ieg o i w y - s tru ck ieg o stw ierd zało n ied w u zn aczn ie, że re p re z e n to w a n e p rzez n ich stan o w isk o je s t w y ra z e m poglądów w łaścicieli ziem skich, ja k i bogatego chłopstw a. N a to m ia st la n d ra c i z p o w iató w o w ięk szy m stosunkow o u d ziale w ielk iej w łasności, ja k m o rąsk i, pasłęcki, św ięto m iejsk i, fr y d - lądzki, iław ecki, g ierd aw sk i czy k ę trz y ń sk i w y p o w ia d a li się zdecydow a nie przeciw k o z a tru d n ia n iu ro b o tn ik ó w z K ró le s tw a P olskiego jak o sta łe j sity roboczej i zezw alan iu im n a d łu ższy p o b y t w g ra n ic a c h p a ń stw a p ruskiego. P o d o b n ie la n d r a t z sam b ijsk ieg o p o w ia tu R y b a k i donosił, że n ie o trz y m y w a ł doty ch czas żad n y ch w niosków o zezw olenie n a o sied la n ie polskich ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch w c h a ra k te rz e p a r o b k ó w 22. S tan o w isk o la n d ra tó w te j o sta tn ie j g ru p y p o w iató w było n ie w ą tp liw ie w y ra z e m poglądów zajm u jąceg o d o m in u ją c ą tu ta j pozycję o b szarn ictw a, k tó re z u w ag i n a c h a ra k te r sw ojej g o sp o d ark i b ard ziej było z a in te re s o w a n e w u zy sk a n iu sezonow ej siły roboczej. Je d n a k ż e p o s tu la ty zezw o le n ia n a sp ro w ad zan ie ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch bez o g ran iczeń cza sow ych zn a la z ły sw ój w y ra z ró w n ież w u ch w ałach w sch o d n io p ru sk ich k o rp o ra c ji rolniczych. I ta k posiedzenie C e n tra ln e g o Z w iązk u R olniczego d la L itw y i M azur, sk u p iająceg o zw iązki rolnicze z te r e n u r e je n c ji gą- b iń sk iej, podjęło w d n iu 29 m a ja 1897 r. u ch w ałę stw ie rd z a ją c ą , że „Z gro m ad ze n ie G e n e ra ln e p ro si Z a rz ą d G łów ny, a b y p o d ją ł odpow iednie k ro k i w k ie ru n k u m ożliw ie n a jd a le j idącego u ła tw ie n ia n a tu r a liz a c ji p o d d a n y ch ro s y jsk ic h ” 23. T ak sam o posiedzenie p le n a rn e W schodniopruskiego

21 K. W a j d a , op. cit., ss. 578, 582.

22 DZA M erseburg, M in isteriu m des In n e rn Rep. 77 Tit. 1135 No 1 Fasz. 2, ss. 86— 166.

23 Ibidem , s. 115: G e n e ra lversa m m lu n g b itte t den H a u p tvo rsta n d , ih m geeignete

S c h r itte z u tu n , fü r eine m ö g lich ste E rleich teru n g der N a tu ra lisa tio n russischer U ntertanen.

(7)

5 3 0 K A Z I M I E R Z W A J D A

C en traln eg o Z w iązku R olniczego, sk u p iająceg o zw iązki rolnicze z te re n u re je n c ji k ró lew ieck iej, na w niosek Z w iązku R olniczego w U derw an g en , w pow iecie iław eckim , podjęło w dn iu 17 listo p ad a 1898 r. u ch w ałę do m ag ającą się podobnych k roków ze stro n y sw ojego zarząd u M. W podob ny m d uchu w ypow iedziała się ró w n ież w sch o d n io p ru sk a Izba R olnicza 2S. P rzed staw io n e w yżej p o stu la ty szły w ty m sam y m k ie ru n k u , co żądania w ielk ich w łaścicieli ziem skich, ja k i bogatego chłopstw a in n y ch p ro w in cji p ru sk ich , zn a jd u ją c e sw ój n a jp e łn ie jsz y w y raz w in te rp e la c ja c h posła Szm uli, złożonych w sejm ie p ru s k im 12 lu teg o 1898 r. i w lu ty m 1899 r. M im o je d n a k po p arcia ze stro n y m in is tra ro ln ic tw a v. H am m erste in a p ru sk a ra d a m in istró w na sw oim posiedzeniu w dn iu 8 lu teg o 1899 r, odrzuciła p o stu la t zniesienia ograniczeń czasow ych w obec sp ro w ad zan y ch do P ru s polskich ro b o tn ik ó w zakordonow ych. J e d y n ie od ro k u 1900 skrócono okres, w' ciągu którego p o b y t polskich ro b o tn ik ó w

zakordono-JO LZV 1898, s. 13: C e n tra lverein w olle in geeigneter u n d n a ch d rü cklich ster

W eise dahin w irk e n , dass es g e sta tte t w erde, russisch-polnische A rb e ite r hier sess h a ft zu m a ch en (por. K. W a j d a , op. cit., s. 582).

25 J. N i c h t w e i s s , op. cit., s. 66.

TABELA 1 Liczba, k r a j pochodzenia i narodow ość ro b o tn ikó w zako rd o n o w ych

za tru d n io n ych w ro ln ictw ie P rus W schodnich w latach 1891— 1913

R o k R o b o t n i c y z a k o r - d o n o - w i o - g ó ł e m Ol£ to o R o b o t n i c y z a k o r d o n o w i z a t r u d n i e n i w r o l n i c t w i e r o b o t n i c y p o c h o d z ą c y z - — K r ó l e s t w a P o l> k i * g o A u s t r o - W ę g i e r i n n y c h k r a j ó w w t y u i k o b i e t y o g ó łe m w t y m o g ó łe m w t y m P o l a c y L i t w i n i N i e m c y i n n i F o l a -c y U k r a i ń c y 1891 3 871 3 724 1 271 3 697 27 _ 1892 3 281 3 157 972 3 103 54 — 1893 3 407 3 070 1 090 3 024 46 — 1894 3 731 3 474 1 116 3 473 1 — 1895 4 553 4 362 1 542 4 290 ' 72 — 1896 5 283 4 982 1 776 4 981! · 1 — 1897 6 879 6 270 1 908 6 270 — — — 1898 10 840 9 823 3 136 9 796 27 — 1899 12 340 11 019 3 112 10 894 125 — 1900 13 619 1901 13 841 1902 13 760 1903 10 980 1904 10 840 9 901 3 545 8 908 993 — 1905 14 270 • 1906 15 284 12 239 3 849 10 229 8 349 1 473 320 87 1 945 657 977 65 1907 16 257 12 156 3 395 9 987 7 874 1 430 567 116 2 076 761 1 002 93 1908 22 077 18 774 5 753 16 206 13 108 2 146 635 317 2 484 696 1 427 84 1909 23 019 19 186 5 840 16 652 13 126 2 677 694 155 2 469 339 1 868 65 1910 24 620 20 793 6 260 17 859! 13 806 2 764 882 407 2 870 686 2 029 64 1911 23 727 21 763 6 783 19 157 14 560 2 750 1 260 587 2 555 171 2 190 51 1912 24 582 22 486 7 630 20 346, 15 382 2 659 1 700 605 2 078 284 1 651 62 1913 24 849 22 533 7 621 20 548 15 277 2 566 2 042 663 1 958 359 1479 27

(8)

R O B O T N I C Y Z A K O R D O N O W I W R O L N I C T W I E P R U S W S C H O D N I C H _{5 3 1}

w ych b y ł zakazuny. O kreślono go na czas od 20 g ru d n ia do 1 lu teg o n a stępnego ro k u 2(i.

J a k w sk azu ją d an e tab. 1 p o w ażn iejszy p rz y ro st liczby p rz y b y w a ją cych do p ra c y w ro ln ic tw ie P ru s W schodnich rob o tn ik ó w zakordonow ych n a stą p ił dopiero pod koniec la t d ziew ięćd ziesiąty ch X IX w iek u 27. W iązało się to ze w z ra sta ją c y m w ów czas n ied o b o rem siły roboczej w ro ln ictw ie w schodniopruskim . N iew ielk ie n a to m ia s t liczebnie z a tru d n ie n ie ro b o tn i ków zak o rd o n o w y ch w p oczątkach ty c h la t w iązało się z tru d n o ściam i, na ja k ie n a p o ty k ało sp ro w ad zan ie ro b o tn ik ó w w p ierw szy ch la ta c h dzia łania ro zporządzeń z ro k u 1890 2S. Z kolei p ew ien sp ad ek n a p ły w u ro b o t ników zakordonow ych w p ierw szy ch la ta c h X X w iek u był k o n sek w en cją zm niejszonego od p ły w u m iejsco w ej siły roboczej do N iem iec, a ty m sam y m zw iększonej je j p odaży 29. N a to m ia st skok, ja k i n a s tą p ił w po ziom ie z a tru d n ie n ia ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch w 1908 r. w p o ró w n an iu z ro k iem 1907 m iał c h a ra k te r p ozorny, gdyż w y n ik a ł on po p ro s tu z b a r d ziej s k r u p u la tn e j re je s tr a c ji ty c h ro b o tn ik ó w n a s k u te k w p ro w ad zen ia od 1908 r. p rz y m u su leg ity m acy jn eg o . Chodziło tu t a j zw łaszcza o bardzo is to tn ą w w a ru n k a c h w sch o d n io p ru sk ich , a w y m y k a ją c ą się d o tą d spod w szelk iej k o n tro li i re je s tra c ji, dość pokaźną liczeb n ie g ru p ę tzw . K a r-

to ffe lg rä b e r, tj. ro b o tn ik ó w z K ró le stw a Polskiego p rz y b y w a ją c y c h na

k o p an ie ziem niaków do p rz y g ra n ic z n y c h pow iatów m azu rsk ic h . I ta k ju ż w 1892 r. n a c z e ln y p rezes p ro w in c ji w sch o d n io p ru sk iej w skazyw ał, że na p rz y k ła d w pow iecie piskim , d la k tó reg o p odaw ano w ty m że roku liczbę 367 ro b o tn ik ó w z K ró lestw a P olskiego, w ielu z a tru d n io n y c h dniów kow o nie podlegało re je s tra c ji. D la ro b o tn ik ó w p rz y b y w a ją c y c h na kopanie ziem niaków w prow adzono od ro k u 1909 n a w e t sp ecjaln e le g ity m acje z w ażnością do 31 p a ź d z ie rn ik a każdego roku. O dużej ro li ty ch ro b o tn ik ó w na M azu rach i W arm ii św iadczy fa k t, że z ogólnej liczby 14 003 tego ty p u le g ity m a c ji, w y d a n y c h w 1912 r. w p a ń stw ie p ru s k im aż 11 517 p rzy p ad ało n a sam ą ty lk o re je n c ję o ls z ty ń s k ą 30. N ie od razu je d n a k w ładze p ru s k ie zdołały objąć re je s tr a c ją w szy stk ich ro b o tn ik ó w zakordonow ych, gdyż np. w 1908 r. w ed łu g d a n y c h w ład z p ań stw o w y ch było 22 077 ro b o tn ik ó w zakordonow ych, w ty m 18 774 z a tru d n io n y c h w ro ln ictw ie, n a to m ia s t w ed łu g d a n y c h a n k ie ty w sch o d n io p ru sk iej Izby R olniczej było w P ru s a c h W schodnich 26 299 ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z tego 19 718 w ro ln ic tw ie 31. W n a stę p n y m ro k u w ed łu g d a n y c h u rz ę

afi Ibidem , ss. 43, 54—56, 66—69.

27 DZA M erseb u rg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 A dh. 1 Bd. 1—3: DZA M erseburg Rep. 87 В No 210 — la ta 1891— 1899 i 1904; DZA M e rseb u rg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 Rasz. l a — la ta 1900—1903 i 1905; DZA M erseb u rg Rep. 87 В No 261 — la ta 1906— 1913. 28 P re zes re je n c ji k ró lew ieck iej stw ie rd z a ł w ra p o rc ie z 12 czerw ca 1891, że

T ro tzd e m w ird vo n der B efugnis, zu r D eckung des d rin g e n d en B ed a rfs an A rb e its k r ä fte n russische A rb e ite r ze itw e ise zu beschäftigen, w e g e n der sich en tg eg en  ste llen d e n S c h w ie rig k e it noch w e n ig G ebrauch gem a ch t (DZA M erseb u rg Rep. 89

H II O stp reu ssen 3a Vol. II).

28 K. W a j d a , op. cit., ss. 573, 582—583: DZA M erseb u rg Rep. 87 В No 251, s. 192.

33 DZA M erseburg Rep. 87 H II O stp reu ssen 3c s. 101; W A P Bydgoszcz L a n d r a ts a m t K onitz n r 239, ss. 251—252; B erich t über die T ä tig k e it der D eutschen

A r b e ite rze n tr a lle 1912^13, s. 8: DZA M erseburg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 A dh. 1 Bd. 1,

ss. 88, 287—289.

31 Ja h resb erich t der L a n d w irtsc h a ftsk a m m e r fü r die P ro v in z O stpreussen (dalej JLK O ) 1908/1909, ss. 101.

(9)

dow ych p rzeb y w ało w P ru s a c h W schodnich 23 019 ro b o tn ik ó w zakordo now ych, z tego 19 186 w ro ln ictw ie, n a to m ia st M a t e r n p rz y ta c z a ją c za a n k ie tą Izb y R olniczej liczbę 23 653 ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z tego 18 725 w ro ln ictw ie, szacow ał, że od dw óch do trz e c h ty się c y osób w y m ykało się spod w szelk iej k o n tr o li32.

J a k w y n ik a z d a n y c h tab . 1, co n a jm n ie j do końca la t dziew ięćdzie sią ty c h X IX w iek u ro b o tn ic y zakordonow i w P ru s a c h W schodnich p rz y by w ali p ra w ie w y łączn ie z ziem K ró le stw a P olskiego i L itw y . N ato m iast d ane od ro k u 1906 w sk azu ją, że podstaw ow ą g ru p ę stan o w ili w ów czas P olacy. S k u p iali się oni p rzed e w szy stk im w połu d n io w ej i śro d k o w ej części P ru s W schodnich. P o lacy z K ró le stw a P olskiego stan o w ili co n a j m n iej dw ie trz e c ie ogółu ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z a tru d n io n y c h w ro ln ictw ie P ru s W schodnich. Je ś li chodzi o p olskich ro b o tn ik ó w z K ró le stw a P olskiego z a tru d n io n y c h n a M azu rach i W arm ii, to r e k r u to w ali się oni głów nie z pow iatów n ad g ra n ic z n y c h lu b położonych w pół nocnej części K ró lestw a Polskiego. I ta k na p rz y k ła d w la ta c h 1907— 1908 spośród 88 ro b o tn ik ó w z K ró le stw a P olskiego w pow iecie biskupieckim , co do k tó ry c h po siad am y dane, aż 64 pochodziło z p o w iatu łom żyńskiego. P odobnie w pow iecie m rąg o w sk im spośród 116 ro b o tn ik ó w zakordono w ych z a tru d n io n y c h w la ta c h 1908— 1911, z po w iatu k olneńskiego pocho dziło 23, a z p o w iatu szczuczyńskiego 44 osoby 33. D ru g ą co do liczebności g ru p ę w śró d rob o tn ik ó w z ziem p a ń stw a ro sy jsk ieg o stan o w ili L itw in i. S k u p iali oni około 1/8 ogółu ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie P ru s W schodnich. W edług d an y ch Izb y R olniczej za rok 1908, n a ogólną liczbę 26 299 ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch w P ru s a c h WTschodnich było 4 511 L itw in ó w , a w ięc 17%, n a to m ia s t w ro k u 1909 na 23 653 ro b o tn ik ó w zakordonow ych było 3 849 L itw in ó w , czyli 16%. R o botnicy lite w sc y z a tru d n ie n i w ro ln ic tw ie sk u p ia li się p rzed e w szy st k im w północno-w schodniej części P ru s W schodnich 34. I ta k n a p rz y k ła d ro b o tn icy zakordonow i p rz y b y w a ją c y w ła ta c h d ziew ięćd ziesiąty ch do p ra c y w ro ln ic tw ie p o w iatu pilkalskiego b y li w y łączn ie L itw in a m i zza kord o n u , często sp o k rew n io n y m i z m iejscow ą lud n o ścią l i te w s k ą 35. T rzecią w reszcie g ru p ę w śród ro b o tn ik ó w p rz y b y w a ją c y c h do P ru s W schodnich z ziem p a ń stw a ro sy jsk ieg o sta n o w ili N iem cy. U d ział ich ró sł sy ste m a ty c z n ie w la ta c h p o p rzed zający ch p ierw szą w o jn ę św iatow ą. Toteż w 1913 r. stan o w ili oni ju ż 10% ro b o tn ik ó w pochodzących z ziem p a ń stw a rosyjskiego. B yło to re z u lta te m tego, że u rz ą d p o śred n ictw a p ra c y w sc h o d n io p ru sk icj Izb y R olniczej zaczął od ro k u 1908 sprow adzać N iem ców z K ró le stw a Polskiego i W ołynia jak o s ta ły c h ro b o tn ik ó w ro l nych, gdyż nie d o ty czy ły ich, ja k m iało to m iejsce w odniesieniu do

33 M a t e r n , Die re lig iö s-sittlic h e u n d soziale Lage der W a n d era rb eiter in

O stpreussen, S o n d erab d ru c k aus d er Z eitsch rift Caritas, F re ib u rg 1912, s. 23.

33 W A P O lsztyn, L a n d ra tsa m t R össel V III/8 A n r 13; W A P O lsztyn, L a n d ra t sa m t S en sb u rg V III/9 A n r 35, 39.

34 M a t e r n , op. cit., s. 23; JL K O 1908/09 s. 101.

35 DZA M erseb u rg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 F asz. 2, ss. 124— 125: die über die

L andesgrenze h erü b er k o m m e n d e n sogenannten polnischen Ü berläufer sin d d u rc h  w eg n ic h t polnischer N a tio n a litä t, sondern L itta u e r; sie gehören d en selb en Stam m , an, der d en G ru n d sto ck u n se rer e in h eim isch en B ev ö lk e ru n g b ild et u n d sin d m it d erselb en v ie lfa c h durch die gleichen N a m e n und durch Bände der V e rw a n d sc h a ft u n d S ch w ä g ersch a ft verbunden.

(10)

Polaków i L itw in ó w , o g ran iczen ia p o b y tu w P ru sach . N a p rz y k ła d na koniec ro k u 1912 z a re je stro w a n o w P ru s a c h W schodnich 753 zak o rd o n o w ych ro b o tn ik ó w niem ieckich, w ciągu ro k u 1913 p rz y b y ło ich 1 289, co oznaczało, że w ciągu tegoż ro k u z a tru d n ia n o w ro ln ic tw ie w schod- n io p ru sk im 2 042 ro b o tn ik ó w niem ieckich, pochodzących z ziem p a ń stw a rosyjskiego. Z k o lei w 1913 r. opuściło P ru s y W schodnie 1 058 ro b o tn i ków niem ieckich, na s k u te k czego n a koniec ro k u 1913 s ta n ich w y n o sił 948 osób 36.

O ile w la ta c h d ziew ięćd ziesiąty ch X IX w iek u ro b o tn icy z G alicji o d g ry w ali m in im a ln ą ro lę w śró d ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z a tru d n io n y ch w ro ln ic tw ie P ru s W schodnich, to w n a stę p n y m dziesięcioleciu n a stą p ił p ew ien w z ro st ich u d z ia łu w n a p ły w ie ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w ych. J e d n a k n a w e t w 1910 r., k ied y to n a p ły w ro b o tn ik ó w z A u stro - -W ęg ier o siągnął sw oje m ak sim u m , u d z ia ł ich n ie p rzek ro czy ł 14% ogółu ro b o tn ik ó w zakordonow ych, z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie P ru s W schod nich. D o m in u jącą pozycję w śró d ro b o tn ik ó w z A u stro -W ę g ie r zajm o w ali U k ra iń c y z G alicji W schodniej, a po n ich dopiero P olacy. W la ta c h p o p rzed zający ch p ie rw sz ą w o jn ę św iato w ą zaczyna w z ra sta ć liczba ro b o t ników u k ra iń sk ic h , p o zo stający ch w P ru s a c h W schodnich n a c k re s zim o w y. B yło to m ożliw e dzięki tem u , że U k raiń có w n ie o b ow iązyw ał zakaz p o b y tu w p a ń stw ie p ru s k im w o k resie od 20 g ru d n ia do 1 lu teg o n a s tę p nego roku. N a koniec ro k u 1913 zostało w P ru s a c h W schodnich 548 spośród 1 479 ro b o tn ik ó w u k ra iń sk ic h , z a tru d n io n y c h w ciągu tegoż ro k u w ro ln ic tw ie w sch o d n io p ru sk im 37.

J a k w y n ik a z tab . 2, za w ie ra ją c e j d an e za la ta 1898— 1899, blisko połow a rob o tn ik ó w zakordonow ych p rz y b y w a ła każdego ro k u w trzecim i c z w a rty m k w a rta le . U d ział ro b o tn ik ó w p rz y b y w a ją c y c h w d ru g ie j połow ie ro k u w śród ogółu ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch b y łb y jeszcze bard ziej w y raźn y , g d y b y d an e te o bejm ow ały, ja k m iało to m iejsce dopiero od ro k u 1908, tak że ro b o tn ik ó w p rz y b y w a ją c y c h n a k ró tk i o kres do k o p an ia ziem niaków w n ad g ra n ic z n y c h re jo n a c h P ru s W schodnich, głów nie na M azu rach 3a. N a p rz y k ła d z 1 171 ro b o tn ik ó w zakordonow ych z a re je stro w a n y c h w 1913 r. w pow iecie o stró d zk im , aż 994 p rz y b y ło tu ta j w d ru g ie j połow ie tegoż ro k u 3a. J u ż w p o czątk u la t d ziew ięćd ziesiąty ch p rz y b y w a li ro b o tn icy z K ró le stw a Polskiego na o k res cz te re c h ty g o d n i do k o p an ia ziem niaków w p o w iatac h o stró d zk im i o lszty ń sk im ’°. W spom n ia n a ju ż p o przednio liczba przeszło je d e n a stu ty się c y le g ity m a c ji w y d a n y ch d la tzw . K a rto jje lg ra b e r w ro k u 1912 w re je n c ji o lszty ń sk iej w p o ró w n an iu z liczbą 22,5 ty siąca ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch z a tr u d n io n y ch w ty m że ro k u w ro ln ic tw ie w sch o d n io p ru sk im , św iadczy o tym , że połow a ro b o tn ik ó w zza k o rd o n u p rz y b y w a ła p ra w ie w y łączn ie do k o p an ia ziem niaków , pozostali zaś n a d łu ższy okres. Je ś li w eźm ie m y pod uw agę, że w ed łu g spisu przep ro w ad zo n eg o 12 czerw ca 1907 r. w gospo d a rs tw a c h ro ln y c h P ru s W schodnich z a tru d n io n o ogółem 305 742 ro b o t

38 DZA M erseb u rg Rep. 87 В No 261; JL K O 1910/11, s. 201. 37 DZA M e rseb u rg Rep. 87 В No 261.

38 DZA M erseb u rg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 A dh. 1 Bd. 1 oraz Rep. 87 В No 210. 38 W A P O lsztyn, L a n d ra ts a m t O sterode V III/7 A n r 173.

40 M. W e b e г, Die V erh ä ltn isse der L a n d a rb eiter im ostelb isch en D eutschland, S c h rifte n des V ereins fü r S ozialpolitik, Bd. 55, 1892, s. 181.

(11)

ników rolnych, w ty m 119 163 n iestały ch , to m ożna przy jąć, że udział ro b o tn ik ó w zakordonow ych w śród ogółu robotników ro ln y c h P ru s W schodnich w la ta c h p o p rzed zający ch p ierw szą w o jn ę św iato w ą nie p rze k raczał 6— 7 %, n ato m iast w śród ro b o tn ik ó w sezonow ych w a h a ł się w g ra nicach 15% 41. O czyw iście, że w liczbie p rz e p raco w an y ch d niów ek robo czych u d ział ro b o tn ik ó w zakordonow ych m u siał być odpow iednio m n ie j szy z uw agi n a ich głów nie k ró tk o trw a łe zatru d n ie n ie .

TABELA 2 N a p ły w ro b o tn ikó w za k o rd o n o w y ch do ro ln ictw a Prus W schodnich

w poszczególnych kw a rta ła ch lat 1898— 1899

Kwartał 1 8 9 8 1 8 9 9 m ę ż c z y ź n i k o b i e t y r a z e m m ę ż c z y ź n i k o b i e t y r a z e m I 698 236 934 964 401 1 365 11 2 960 1 112 4 072 3 414 1 488 4 902 III 1 859 1 162 3 021 3 053 962 4 015 IV 1 146 623 1 769 402 210 612

W ysoki u d ział rob o tn ik ó w p rz y b y w ający ch z K ró le stw a Polskiego do k opania ziem niaków w n a d g ran iczn y ch p o w iatac h w śród ogółu ro b o t ników zakordonow ych z a tru d n io n y c h w ro ln ictw ie w schodniopruskim , z n a jd u je sw oje p o tw ierd zen ie ró w n ież w rozm ieszczeniu ty c h o statn ich na te re n ie P ru s W schodnich. I tak , w ed łu g zaw arty ch w tab. 3 d an y ch d la la t 1899 i 1904, blisko je d n a trz e c ia ogółu ro b o tn ik ó w zakordonow ych z a tru d n io n y c h w ro ln ictw ie 35 pow iatów w iejsk ich P ru s W schodnich p rz y p a d a ła n a tr z y p o w iaty m azu rsk ie, a m ianow icie: ostródzki, nidzicki i szczycieński, m im o że ja k w spom niano w yżej, d an e te n ie ob ejm o w ały jeszcze w ielu ro b o tn ik ó w p rz y b y w a ją c y c h k ró tk o te rm in o w o w zw iązku z k o p an iem z ie m n ia k ó w 42. P odobnie w 1909 r., w ed łu g d an y ch Izby R olniczej, na 23 653 ro b o tn ik ó w cudzoziem skich, w ty m 18 725 w ro ln ic tw ie aż 6 407, tj. 27% , z a tru d n ia n o w trz e c h w y m ien io n y ch w y żej pow ia ta c h m azu rsk ic h z tym , że na sam ty lk o p o w iat o stródzki przy p ad ało 3 821 ro b o tn ik ó w zakordonow ych 43.

O tym . że ro b o tn icy z a tru d n ie n i na M azurach p rz y b y w a li w głów nej m ierze do k o p an ia ziem niaków , św iadczą ró w n ież b a rd ziej szczegółow e dane. N a p rz y k ła d w m a jo ra c ie D ylew o, w pow iecie ostródzkim , o po w ierzch n i 1875 h a g ru n tó w o rnych, w ty m je d n a cz w a rta ziem niaków , z a tru d n ia n o w 1905 r. p rz y w ykopkach 340 robotników , w ty m 140 k o b iet z n a d g ran iczn y ch rejo n ó w K ró lestw a Polskiego. W in n y m m a ją tk u ziem skim p o w iatu ostródzkiego o p o w ierzch n i 890 h a g ru n tó w o rn y ch z a tru d n ia n o obok 37 ro b o tn ik ó w zakordonow ych w ciągu dziew ięciu m ie sięcy (od 1 m a rc a do końca listopada) tak że 130 ro b o tn ik ó w z K ró lestw a Polskiego, n a o kres k o p an ia z ie m n ia k ó w 44. P odobnie na o kres żniw

41 S ta tis tik des D eutschen R eichs, N eue Folge, Bd. 212.1, ss. 632—633. 42 DZA M erseburg Rep. 87 В No 210.

41 M a t e r n , op. eit.

44 O. G e r l a c h , Die A rb eitera n sied lu n g en vo n L a n d a rb eitern in N ord d eu tsch 

(12)

T A B E L A 3

R o b o tn icy za k o rd o n o w i w ro ln ictw ie poszczególnych p o w ia tó w w ie js k ic h P rus W schodnich w latach 1899 i 1904

P o w i a t L i c z b a r o b o t n i k ó w z a k o r d o n o w y c h P o w i a t L i c z b a r o b o t n i k ó w z a k o r d o n o w y c h P o w i a t L i c z b a r o b o t n i k ó w z a k o r d o n o w y c h 1 8 9 9 1 9 0 4 1 8 9 9 1 9 0 4 1 8 9 9 1 9 0 4

O stróda 1468 2 139 Tylża 405 198 K rólew iec w. 226 445

Nidzica 751 799 K ła jp e d a 588 176 R ybaki 158 143

Szczytno 1 171 303 N iziny 76 46 G ierdaw y 391 530

Pisz 306 492 M orąg 126 22 L ab iaw a 81 63

M rągow o 457 434 P asłęk 234 184 K ętrzy n 258 203

El к 637 344 B raniew o 16 37 W elaw a 519 238

Giżycko 130 161 L id z b ark W. 67 32 W ęgorzewo 51 173

Olecko 361 454 O lsztyn 199 295 D ark iejm y 94 294

Gołdap 129 28 Biskupiec 88 65 G ąbin 116 167

S to łu p ian y 357 274 Sw iętom iejsce 82 131 Silute 173 64

P ilk ały 360 245 Iław k a 366 249 W ystruć 237 102

R agneta 84 80 F ry d lą d 276 301 R a z e m 11 038 9 911

z a tru d n ia n o ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch w pow iecie o stró d zk im ju ż w la ta c h d ziew ięćd ziesiąty ch X IX w ieku 45. W p o w iatac h n a d g ran iczn y ch z a tru d n ia n o ro b o tn ik ó w zakordonow ych n ie ty lk o w gospodarce ob szar- niczej, ale i w w iększych g o sp o d arstw ach ch ło p sk ich 46. N a to m ia st w pozo sta ły c h częściach P ru s W schodnich poza M azu ram i ro b o tn icy z ak o rd o now i p raco w ali ty lk o w w iększych m a ją tk a c h o bszarniczych 47. D otyczyło to tak że połu d n io w ej W arm ii, gdzie p raco w ali oni p rz y k o p an iu ziem n ia ków i b u ra k ó w p a ste w n y c h 4S.

O k o n c e n tra c ji ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch w w ie lk ie j gospodarce pow iatów m azu rsk ic h św iadczą ró w n ież d an e ta b . 4 o zap o trzeb o w an iu n a silę roboczą i p rze p ra c o w a n y c h dnió w k ach roboczych w m a ją tk a c h p onad 100 h a 49. I ta k w re jo n ie Va, o b e jm u ją c y m p o w iaty : nidzicki i szczycieński, ro b o tn ic y zakordonow i p o k ry w a li blisko 10% zap o trzeb o w ania na siłę roboczą, 11 % p rze p ra c o w a n y c h d n ió w ek ro boczych i przeszło połow ę sezonow ych d niów ek roboczych. T akże w re jo n ie III, g dyby w y elim in o w ać p o w ia ty pasłęck i i m orąski, w sk aźn ik d la ro b o tn ik ó w zakordonow ych b y łb y o w iele w yższy. N a to m ia st o w iele m n iejsze zn a czenie, nie m ów iąc ju ż o W arm ii, czy w sch o d n iej części p ro w in cji, m ieli ro b o tn icy zakordonow i w gospodarce ob szarn iczej re jo n ó w I i II, m im o

« DZA M erseb u rg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 Fasz. 2 s. 109. 48 Die L a n d a rb eiterverh ä ltn isse, op. cit., s. 139. 47 M a t e r n , op. cit., s. 23.

48 W A P O lsztyn L a n d ra ts a m t A lle n ste in V III/1 A N r 1 pism o la n d r a ta z 28 p a ź d ziern ik a 1905: A u f den grossen G ü tern h errsch t v ie lfa c h A rb eiterm a n g el, so dass

fü r die K a rto ffe l, H opfen, R ü b en ern te usw . za h lreich e polnische A rb e ite r hera n g e zogen w e rd e n m u ssten . W A P O lsztyn V III/1 A n r 8; W 1905 r. przybyło do p o w iatu

olsztyńskiego 789 ro b o tn ik ó w zakordonow ych, w ty m 753 osoby w d ru g im półroczu; DZA M erseburg Rep. 77 Tit. 1135 No 1 Fasz. 2 s. 109; ta k ż e w drugiej połow ie la t d ziew ięćdziesiątych X IX w ieku donoszono z p o w iatu reszelskiego, że robotnicy zakordonow i z a tru d n ia n i byli Î1 o b szarn ik ó w do k o p a n ia ziem niaków i b u rak ó w p astew n y ch .

(13)

T A B E L A 4

Z apotrzebow anie na siłę roboczą (w d niów kach) i liczba p rzepracow anych d n ió w ek roboczych w m a ją tk a c h o p o w ierzc h n i p o w y że j 100 ha w ro k u 1901/1902

w P rusach W schodnich (za S k a l w e i t e m )

Z a p o tr z e b o w a n ie na s ił ą ro b o c z ą w d n ió w k a c h r o b o c z y c h na 10 0 h a L i c z b a d n i ó w e k r o b o c z y c h p r z e p r a c o w a n y c h o N 41 w as > P r z e p r a c o w a n y c h d n i ó w e k R e j o n P o w i a t y o g ó ł e m w % z a p o - t r z e - b o w a - n i a Z a p o tr z e b o w a n ie n o w ą siłę r o b o c z d n ia c h ro b o c z y cl o g ó ł e m w t y m r o b o t n i c y z a k o r d o n o w i

I K łajp ed a, L ab iaw a, W elaw a, K rólew iec,

R ybaki, S w iętom iejsce 3 635 3 160 87 121 253 85 II Iła w k a , F ry d lą d , G ierd aw y , K ętrzy n 3 795 3 319 87 161 314 113 III P asłęk, M orąg, O stróda 3 367 3 050 91 240 394 154 IV B raniew o, L id z b ark , B iskupiec 3 437 3 013 88 271 404 91

Va N idzica, Szczytno 2 866 2 536 89 320 531 275

Vb Pisz, M rągow o, Giżycko, Ełk, Olecko 3 227 2 641 82 213 357 121 V ia G ołdap, W ęgorzew o, D ark iejm y 3 456 2 931 85 122 185 34 V lb W ystruć, G ąbin, S tołupiany, P ilkały,

R a g n eta 3 306 2 906 88 154 201 39

Vlc Tylża, N iziny, Silute 2 823 2 440 86 200 320 42

że b y ły to re jo n y o n a jw y ższy m sto p n iu in te n sy fik a c ji p ro d u k c ji ro ln i czej w P ru s a c h W schodnich. W ynikało to z niew ielkiego znaczenia, jak ie od g ry w ała w P ru s a c h W schodnich u p ra w a b u ra k ó w cu krow ych. Co p ra w da w początku la t o siem dziesiątych X IX w iek u w prow adzono u p ra w ę te j ro ślin y , a w 1882 r. rozpoczęły sw o ją p ra c ę cu k ro w n ie w K ę trz y n ie o raz w Jelo n k ach , p o w iat pasłęcki. N ieco później dołączyła do nich cu k ro w n ia w T apiaw ie. Je d n a k ż e z uw agi na k o n k u re n c ję b a rd ziej k lim a ty czn ie u p rz y w ile jo w a n y c h p ro w in c ji p ru sk ich , u p ra w a b u ra k ó w cu k ro w y ch w P ru s a c h W schodnich nie rozw inęła się i pozostała zjaw isk iem m arg in eso w y m , o g raniczonym p ra k ty c z n ie rzecz b iorąc do p o w iatu k ętrzy ń sk ie g o . W 1895 r. u p ra w a b u ra k ó w cu k ro w y ch w y n o siła w całych P ru s a c h W schodnich zaledw ie 2 025 h a, a w 1913 r. n iew iele w ięcej, bo 2 268 ha, w ty m 1 4-95 h a w pow iecie k ętrz y ń sk im . W la ta c h po p rzed za jący c h p ierw szą w o jn ę św iato w ą u trz y m a ła się ty lk o cu k ro w n ia w K ę trz y n ie 50. To m in im a ln e znaczenie u p ra w y b u ra k ó w cu k ro w y ch w P r u sach W schodnich tłu m a c z y m n iejszą w agę g atu n k o w ą, ja k ą zajm o w ali ro b o tn icy zakordonow i w ro ln ic tw ie te j p ro w in c ji w p o ró w n an iu z in n y m i p ro w in c ja m i p ru sk im i, ja k P om orze G dańskie, P o m o rze Z achodnie, a zw łaszcza Ś ląsk, gdzie u p ra w a b u rak ó w c u k ro w y ch o d g ry w ała bard zo d u żą ro lę w gospodarce ob szarn iczej b ard ziej zaaw an so w an y ch pod w zględem sto p n ia in te n sy fik a c ji ro ln ictw a, rejo n ó w ty c h p ro w in cji, ja k n a p rz y k ła d Ż u ław y , dolina W isły i ziem ia chełm ińska, czy re je n c ja stra łsu n d z k a . W ty m jed n ak ż e bard zo o g raniczonym te r y to ria ln ie re jo n ie

50 A. B l u d a u, Oberland, E rm land, N a ta n g en u n d B arten, S tu ttg a rt 1901, s. 227; J. H a n s e n , Die L a n d w ir tsc h a ft in O stpreussen, Je n a 1916, ss. 383—384, 523.

(14)

R O B O T N I C Y Z A K O R D O N O W I W R O L N I C T W I E P I Î U S W S C H O D N I C H _{5 3 7}

P ru s W schodnich, gdzie u p raw ian o b u ra k i cukrow e, ro b o tn ic y z ak o rd o now i o d g ry w ali dość zn aczną ro lę w gospodarce obszarniczej. W e g e n e r p o d aje p rz y k ła d m a ją tk u o p o w ierzch n i 900 h a g ru n tó w orn y ch , w ty m 25 ha b u rak ó w cuk ro w y ch , w k tó ry m w la ta c h d ziew ięćdziesią ty c h ro b o tn ic y zakordonow i p rzep raco w ali p ra w ie w szy stk ie spośród 11,4 tys. sezonow ych d n ió w ek roboczych p rz y ogólnej liczbie 48,8 tys. d niów ek roboczych p rze p ra c o w a n y c h w ciągu ro k u w ty m m a ją tk u 51. P o lscy ro b o tn icy zakordonow i podlegali na te re n ie P ru s W schodnich, podobnie ja k i na te re n ie in n y c h p ro w in c ji p ru sk ich , zarządzeniom o ch a ra k te rz e d y sk ry m in a c y jn y m z ty tu łu sw o jej przy n ależn o ści naro d o w ej. W 1902 r. p rzep isy te ro zciąg n ięto tak że i na ro b o tn ik ó w zakordonow ych narodow ości litew sk iej. Is to tą ty c h d y sk ry m in a c y jn y c h przepisów , obok om aw ianego ju ż zak azu p o b y tu n a te re n ie P r u s w o k resie od 20 g ru d n ia do 1 lu teg o n astęp n eg o ro k u , b y ł ta k ż e zakaz z a tru d n ia n ia rodzin, z w ła szcza z dziećm i w w ieku szkolnym . W szystkie te p rzep isy m ia ły n a celu zapobieżenie o sied lan iu się polskich i lite w sk ic h ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch n a te re n a c h p a ń stw a p ru sk ieg o zam ieszk ały ch przez P olaków , czy też L itw in ó w . A by nie dopuścić do o sied lan ia się ro b o tn ik ó w zakordono w ych w w y n ik u m a łż e ń stw z o b y w atela m i p ru sk im i, polecano w ładzom p o licy jn y m o strzegać te o sta tn ie , iż w w y p a d k u p o ślu b ien ia rob o tn ik ó w zako rd o n o w y ch u tra c ą o b y w atelstw o p ru s k ie i zo stan ą w y d alo n e z P ru s w raz z m ę ż a m i52. W szereg u je d n a k w y p ad k ó w po lsk im ro b o tn ik o m zakord o n o w y m u d aw ało się om ijać d y sk ry m in a c y jn e p rzepisy, czem u sp rz y ja ło oczyw iście z a in te re so w a n ie n iem ieck ich o bszarników i bogatego chłopstw a w u zy sk a n iu ta n ie j i b a rd ziej u leg łej siły roboczej 53. N a p r z y k ład w m a ju 1904 r. stw ierd zo n o w S zy m o n k ach (w ów czas p o w iat m r ą - gow ski), że p ra c u ją c y ta m w c h a ra k te rz e p a ro b k a F ra n c isz e k Jan iszew sk i pochodzący z K ró le s tw a Polskiego p rz e b y w a ł w p a ń stw ie p ru s k im w ciągu 9 la t bez p rz e rw y . P o d o b n ie w S ta re j R udów ce in n y ro b o tn ik ro ln y z K ró le stw a Polskiego p raco w ał bez p rz e rw y w ciągu trz e c h la t od ro k u 19 0 7 54.

D ążenie do w iększego jeszcze p o d p o rząd k o w an ia sobie ro b o tn ik ó w zakordonow ych, ja k i zapobieżenia opuszczaniu przez n ich p racy , zrodziło w śród o b szarn ictw a n iem ieckiego dość pow szechne żądanie w p ro w ad zen ia p rz y m u su le g ity m a c y jn e g o w obec ro b o tn ik ó w zag ran iczn y ch . P o w iato w y zw iązek ro ln iczy w Iław ce zgłosił n a posiedzeniu p le n a rn y m W schodnio- p ru sk ieg o C e n tra ln e g o Z w iązku R olniczego w d n ia c h 20— 21 g ru d n ia 1906 r. sp e c ja ln y w n io sek p o stu lu ją c y , ab y polskim ro b o tn ik o m z a k o r donow ym po p rzek ro czen iu g ra n ic y w y d aw an o , w zam ian za ich p asz

51 F. W e g e n e r , Die E n tw ic k lu n g des B e d a rfs an H andarbeit in d er ostp reu s-

sischen L a n d w irtsc h a ft des 19. Ja h rh u n d erts, M erseb u rg 1905, ss. 41—44.

52 W A P Bydgoszcz O ddział w T o ru n iu L a n d ra ts a m t T h o rn n r 850, pism o m in. sp ra w w ew n ętrzn y ch z 4 w rześn ia 1899 r.; В. D r e w n i a k , R o b o tn icy sezo n o w i n a

P om orzu Z a ch o d n im (1890— 1918), P oznań 1959, ss. 167—169; por. K. W a j d a , W ieś p o m o rska na przełom ie X I X i X X w ie k u . K w e stia rolna na P om orzu G dańskim ,

Poznań 1964, ss. 251—252.

5J M a t e r n , op. cit., s. 25; W zw iązku z to lero w an iem p o b y tu robotníkov/ zakordonow ych w o kresie zak az an y m stw ie rd z a on m .in.; Diese N a ch sich t n im m t

n ich t se lte n ein en gera d ezu b e d e n k lic h e n C h a ra kter an, in je n e n Fällen n ä m lich , in d enen der G u tsh err g leich zeitig A m tsv o rste h e r ist u n d die billigen p o ln isch e n A r

b e ite r auch im W in te r au f se in e m G ut b esch ä ftig t.

(15)

p o rty , k a rty p racy , a rob o tn ik ó w n ie p o siadających tego ro d zaju le g ity m acji w y d alan o z g ran ic p a ń stw a pruskiego. W niosek te n zo stał p rz y ję ty na p le n a rn y m posiedzeniu Z w iązku w dn iu 6 lu teg o '1907 r . 55. W w y n ik u analogicznych żądań zgłoszonych i z in n y c h p ro w in cji p ru sk ich począ w szy od roku 1908 rząd w p ro w ad ził p rzy m u s le g ity m a c y jn y w obec ro b o t ników zakordonow ych. L e g ity m a c je w y d a w a n e zaraz po p rzek ro czen iu g ran icy , a w y jątk o w o po podjęciu p racy , z a w ierały nazw isko pracodaw cy, do którego ro b o tn ik się u d a w a ł lu b u którego p o d jął pracę, co jeszcze b ard ziej uzależniało ro b o tn ik ó w zakordonow ych od obszarników 56.

D y sk ry m in acja p ra w n a ro b o tn ik ó w zakordonow ych, obok in n y ch jeszcze czynników , ja k choćby nieznajom ość języ k a niem ieckiego pow o dow ała, że ro b o tn icy ci b y li b a rd ziej jeszcze w y zy sk iw an i niż m iejscow i ro b o tn icy rolni. W pow iecie p ilk alsk im w początku la t dziew ięćdziesią ty ch X IX w ie k u płaca dniów kow a ro b o tn ik ó w zak o rd o n o w y ch (m ężczyzn) w ah ała się od 0,80 do 1,50 m a rk i, podczas gdy m iejscow ym rob o tn ik o m sezonow ym płacono 1,50— 2 m a r k i 57. W 1908 r. Izba R olnicza P ru s W schodnich u sta liła dla ro b o tn ik ó w z K ró lestw a Polskiego, p rz y b y w a jący c h przez g ran icę na odcin k u w schodniopruskim , n a stę p u ją c e staw k i dzienne: dla m ężczyzny w o kresie do czerw ca w łącznie 1 m ark ę, w lipcu i sie rp n iu poza p racam i żn iw n y m i 1,20 m ark i, w e w rześn iu 3,10 m ark i, a w p aźd ziern ik u 0,90 m ark i. Do tego dochodził d e p u ta t tygo d n io w y sk ła d a ją c y się z 5 kg chleba, 1 kg m ąki ż y tn ie j, 12,5 kg ziem niaków , 0,25 kg kaszy, 0,5 kg ry żu , 0,25 kg sm alcu, 0,25 kg słoniny, 0,5 kg m ięsa oraz codziennie 0,5 1 m lek a chudego i 0,5 1 m leka pełnego 5a. N ato m iast ro b o tn icy zakordonow i z a tru d n ie n i p rz y ko p an iu ziem niaków żyw ili się w łasn y m su m p te m i p ra c u ją c akordow o o trz y m y w a li na p rzy k ład w 1903 r. po 0,25 m a rk i za 75 kg w y k o p an y ch ziem niaków 59. Jed n o cześ nie n a w e t w zorcow y k o n tr a k t Izby R olniczej u sta la ł, że 60 % płacy pien iężn ej w ciągu p ierw szy ch 10 ty g o d n i p ra c y m a być za trz y m y w a n e przez pracodaw cę jak o k a u c ja w y p łacan a ro b o tn ik o w i dopiero po zakoń czeniu pracy, pod w aru n k ie m , że ro b o tn ik n ie opuścił je j przedw cześnie, bez zgody o b szarn ik a 60. P ra k ty c z n ie ro b o tn ik zakordonow y n ie o trz y m y w a ł też a rty k u łó w żyw nościow ych w ilości p rzew id zian ej k o n tra k te m , gdyż był o szukiw any przez za jm u ją c y c h się tak że sto ło w an iem ro b o tn i ków zakordonow ych, tzw . ak o rd n ik ó w , za k tó ry c h p o śred n ictw em o b szar nicy w y n ajm o w ali o k reślo n ą liczbę rob o tn ik ó w sezonow ych. A k o rd n icy ci oszukiw ali zresztą rob o tn ik ó w n ie ty lk o na jedzeniu, ale i p rz y w y p ła cie. T ak w ięc ro b o tn ic y zakordonow i, w o d różnieniu od ro b o tn ik ó w m iejscow ych, podlegali w yzyskow i nie ty lk o ze stro n y obszarników , ale i dodatkow o ze stro n y akord n ik ó w . J a k p o d k reśla M a te rn , „Jed zen ie, k tó ry m się oni (tj. ro b o tn ic y zakordonow i — K. W.) zad aw alali, n ie ś cierp ia łb y żaden ro b o tn ik niem iecki choćby przez ty d z ie ń ” S1. R ob o tn i

53 K. W a j d a, J u n k ie rstw o , ss. 584—585. 56 J. N i c h t w e i s s , op. cit., ss. 138— 140. 57 M. W e b e r, op. cit., ss. 82—83. 33 W A P O lsztyn V III/9 A n r 35, s. 384.

53 E. P o h l , Die L o h n - und W irtsc h a ftsv e rh ä ltn isse der L a n d a rb eiter in M asu

ren in den le tzte n Ja h rzeh n ten , M agdeburg 1908, s. 24.

60 DZA M erseburg Rep. 87 B No 260.

31 M a t e r n , op. cit., s. 25: Das Essen, m it dem sie zu frie d e n sind,, w ü rd e

(16)

ków zakordonow ych z a tru d n io n y c h w ciągu dłuższego czasu lokow ano w zbiorow ych pom ieszczeniach, często bez w y o d rę b n ia n ia m ężczyzn i kobiet. N ato m iast ty c h ro b o tn ik ó w z K ró le stw a Polskiego, k tó rz y p rz y b y w ali ty lk o do k o p an ia ziem niaków , k w a te ro w a n o u ro b o tn ik ó w d w o r skich 62. P om ieszczenia zbiorow e dla ro b o tn ik ó w zakordonow ych u rą g a ły w w ielu w y p a d k a c h e le m e n ta rn y m w ym ogom h ig ien y , czego nie ta iły w sw oich sp raw o zd an iach w ład ze a d m in is tra c y jn e 63.

W szystko to, m im o n ie k o rz y stn e j sy tu a c ji p ra w n e j robotników ' z ak o r donow ych u tru d n ia ją c e j d o b ijan ie się o sw oje p raw a, m u siało budzić w śród nich z ro zu m iały opór. J a k p o d k reśla M a te rn „Ł am an ie k o n tr a k tów , ucieczki, o tw a rte b u n ty i opór n a s tę p u ją w ów czas, g dy cierpliw ość lu d zi w y sta w io n a je s t na z b y t o s trą p ró b ę ” 64. P o d staw o w ą fo rm ą oporu ze s tro n y ro b o tn ik ó w zako rd o n o w y ch było opuszczanie m iejsca p racy p rzed u p ły w e m w ażności k o n tra k tu , o k re ś la n e w o ficjaln ej n o m e n k la tu rz e jak o tzw'. ła m a n ie k o n tra k tu . Tę fo rm ę oporu w obec w y zy sk u ro b o tn icy zakordonow i, n ie m ając in n y c h m ożliw ości o b ro n y sw oich p raw , stosow ali w sto p n iu daleko w ięk szy m niż m iejscow i ro b o tn icy rolni. W la ta c h 1900— 1902 w ładze p o licy jn e z a re je s tro w a ły 3 692 ro b o t n ików zakordonow ych, k tó rz y złam ali k o n tra k ty . N a to m ia st w ed łu g a n k ie ty Izby R olniczej w 1907 r. na ogólną liczbę 5 712 ro b o tn ik ó w , k tó rz y złam ali k o n tr a k ty w P ru s a c h W schodnich, bylo 1 603 ro b o tn ik ó w z ak o r donow ych, a w 1908 r. n a 5 826 ro b o tn ik ó w ju ż 1 996 ro b o tn ik ó w z a k o r d o n o w y c h 65. W 1909 r. opuściło pracę, z ry w a ją c k o n tra k ty , 1 946 ro b o t ników zza k o r d o n u 66. O znaczało to, że m im o w y d atn eg o pogorszenia s y tu a c ji p ra w n e j ro b o tn ik ó w zako rd o n o w y ch w w y n ik u w p ro w ad zen ia od ro k u 1908 p rzy m u su leg ity m acy jn eg o , u tru d n ia ją c e g o podjęcie p racy na n ow ym m iejscu, blisko 10% ogółu p rzybyszów zza k o rd o n u stosow ało tę fo rm ę oporu w obec w y zy sk u ze s tro n y obszarników .

“2 Ib idem , s. 24; O. G e r 1 а с h, op. cit., s. 596.

63 W A P O lsztyn Rep. V III/7 A n r 727, s. 38 pism o prezesa re je n c ji k ró lew iec kiej do la n d ra tó w z 3 lutego 1896 r.; Wie ich aus d en m ir au f die C ircular-

-V e rfü g u n g v o m 25 M ai v. Js (...) e r sta tte te n B e rich ten erseh en habe, b ieten die W o h n u n g sverh ä ltn isse der Z iegeleiarbeiter, insbesondere der russisch -p o ln isch en , zu m a n n ig fa ch en B e d e n k e n A nlass. B ei le tzte r e n ist es m e h rfa c h v o rg eko m m en , dass m ä n n lich e u n d w e ib lich e A rb e ite r e n tw e d e r u n m itte lb a r neben ein a n d er oder in zw a r gesonderten, aber m itein a n d er verb u n d e n e n u n versch lo ssen e n R ä u m e n ohne jede A n sic h t sch liefen . A uch die S c h la fk a m m c r n se lb st b e fin d e n sich te ilw e ise in ein em äusserst m a n g e lh a fte n der G esundheit schädlichen Z u sta n d e. So ist es beo b achtet w orden, dass dieselb en W ind u n d W e tte r zugänglich w a ren , dass als U n ter lage n u r lose au f den E rdboden h in g estreu tes S tro h oder H eu d ien te, w e lc h es nie au fg elo ckert w u rd e u n d daher vo n U ngeziefer w im m e lte u n d v o n S c h m u tz aller A rt sta rrte, u n d dass als B ed ecku n g die L e u te e n tw e d e r ihre eig en en K leid er oder alte zerissen e P fe rd e d e c k e n b en u tzen m u ssten .

H M a t e r n , op. cit., s. 25; K o n tra k tb rü c h e , E n tla u fen , o ffe n e R e v o lte n und

W id e rse tzlic h k e ite n sind dann die Folgen, w e n n die G eduld der L e u te a u f eine zu ha rte Probe g estellt w ird .

65 DZA M erseb u rg Rep. 87 B No 273, s. 3, No 268, ss. 34— 35. “ M a t e r n , op. cit., s. 25.

(17)

SEASON AL FARM W ORKERTS BEYOND TH E BORDER IN TH E AGRIC ULTURE OF EA ST P R U SSIA (1890— 1914)

SUMMARY

The in flu x of fa rm -h a n d s fro m th e P olish K ingdom and L ith u a n ia to th e a g ri c u ltu re of E a st P ru ssia goes b a c k to th e m iddle of th e 19th c. a t least. As a re su lt of Poles fro m beyond th e b o rd er h av in g been d eported in th e years 1885— 1887, this in flu x w as co n sid erab ly red u ced . H ow ever, u n d er th e influence of th e dem an d s of th e P ru ssia n lan d ed a risto cracy , concerned about h av in g cheap labour, a seasonal in flu x of fa rm -h a n d s fro m th e Polish K ingdom an d Bohem ia w as allow ed since 1891.

By th e end of th e n in eties of th e 19th c. th e re also ap p e a re d dem ands in E ast P ru s sia to allow em ploym ent of stra n g e rs fro m beyond th e b o rd er as p e rm a n en t fa rm -h a n d s. By th e end of th ese years — in connection w ith th e in creasin g sh o rtag e of lab o u r in th e E ast P ru s sia n ag ricu ltu re, th e n u m b er of casu al la bo u rers fro m beyond th e b o rd er increased. T he fu ll e x te n t of th is in flu x could only be estim ated since 1/908, w hen re g istra tio n included those w o rk e rs fro m beyond the b o rd er, w ho cam e only for po tato liftin g in th e lan d ed estates of th e fro n tie r dis tric ts of M azury. T he la tte r categ o ry of w o rk e rs m ade a t le a st one h alf of th e to ta l n u m b er of w o rk e rs from beyond th e b o rd er com ing to E ast P ru ssia. Hence, th e g re a te st c o n cen tratio n of those w o rk e rs w as in M azury. Since th e v alu e of th e S u g ar-b ee t cu ltiv a tio n w as in sig n ifican t, th e specific im p o rtan c e of se aso n al w o rk ers fro m beyond th e b o rd er w as re la tiv e ly sm a lle r in th e b alan ce of lab o u r in th e E ast P ru ssia n ag ricu ltu re, th a n it w as in o th er provinces of P ru ssia. M ore th a n tw o th ird s of th e to ta l n u m b er of seasonal w o rk ers fro m beyond th e b o rd er w ere Poles fro m th e P olish K ingdom , and m ore th a n one eig h th w ere L ith u a n ia n s. O fficial d isc rim ination, as w ell as ig n o ran ce of th e lan g u ag e an d local conditions, re su lte d in th e Polish and L ith u a n ie n w o rk e rs h av in g been exploited by th e E ast P ru ssia n lan d o w n ers m ore th a n th e local w o rk ers. A b an d o n m en t of w o rk w as th e m ain form econom ic stru g g le of th e w o rk e rs fro m beyond th e border.