A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
__________________F O L IA A R C H A E O L O G IC A 7, 1985
K r y s t y n a Na do l s k a - H o r b a c z
W STĘ PN A IN FO R M A C JA O ZESPOLE KAFLI Z ZAM KU W RACIĄŻKU KOLO CIECHOCINKA,
W O J. W ŁOCŁAW SKIE
Badania te ren o w e w zgórza zam k o w eg o w Raciążku, w oj. w ło c ła w -sk ie, p row ad zon e są od 1978 r.1 R aciążek w y m ie n io n y je st w tzw . ,,F a lsy fik acie m ogileń skim " n o szący m d atę 1065, a p och o d zący m z p o -ło w y XII w., a tak że w liczn y ch d ok u m en tach z p o -ło w y XIII w. Przez w iek XIII (od 1250 r.) i p oczątki w iek u X IV gród w R aciążku sta n o w ił przedm iot p rzetargów p om ięd zy k siążętam i k u jaw sk im i i b isk u -pami w ło cła w sk im i, p ozo sta ją c o sta te czn ie w ręku tych ostatn ich . W 1330 r. R aciążek zd o b yli K rzyżacy. Po jego p o w ro cie w p osiad an ie p o lsk ie biskup M aciej z G o ła ń czy rozpoczął b u d ow ę n o w eg o , m uro-w a n eg o g o ty c k ie g o zam ku, k tóry b y ł ro zb u d o uro-w y uro-w a n y sy stem a ty cz n ie przez jeg o n a stęp có w do p o ło w y X V I w. G otyck a faza zam ku to ok res je g o n a jw ięk sze g o zn aczen ia ze w zględ u na p ogran iczn e p o ło ż en ie w o k r e sie k on flik tów z p aństw em krzyżackim . G runtow nej p rzebu d o-w ie u le g ł zam ek o-w czasach, k ied y b isk u p sto-w o o-w ło c ła o-w sk ie ob jął H ie-ronim R ozdrażew ski (1581— 1600). O statn ich zm ian a rch itek to n iczn ych b udynku za m k o w eg o d o k o n a ł biskup K rzysztof S zem bek w la ta ch 1720— 1738. Po rozbiorach Polski i sek u laryza cji dóbr k o śc ie ln y c h za m ek został rozebrany na ce g łę . O b ecn y stan ruin utrzym ał się od p o -ło w y X IX w. 1 K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l s c e , t. X I, W o j . b y d g o s k i e , z. 1, P o w . a l e k s a n -d r o w s k i , op r. J. F r y c z , T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , W a r s z a w a 1969, s . 27— 30,- B. G e г q u i n , Z a m k i w P o l s c e , W a r s z a w a 1974, s. 2 4 7 — 248; L. K a j z e r, S i a d y o b r ó b k i m e t a l i n i e ż e l a z n y c h z X I II — X I V w . n a z a m k u w R a c i ą ż k u k o t o C i e -c h o -c i n k a , „ K w a r ta ln ik H is to r ii K u ltu r y M a t e r ia ln e j" 1979, R. X X V I I, z. 3, s . 365— — 373; t e n ż e , Z a m e k w R a c i ą ż k u na K u j a w a c h w ś w i e t l e n o w y c h b a d a ń , „ Z a p is k i K u ja w s k o -D o b r z y ń s k ie " 1980, s e r . C , s . 9— 24; t e n ż e , W s p r a w i e i m p o r t u p i w a a n g i e l s k i e g o d o P o l s k i w X V I I I w . , „ K w a r ta ln ik H is t o r ii K u ltu r y M a te r ia ln e j" 1981, R. X X I X , z. 2, s. 163— 176. P or. t a k ż e K. N a d o l s k a - H o i r b a c z , Lj- K a j z e r , Z a m e k w R a c i ą ż k u . B a d a n i a t e r e n o w e 1978— 1981, [w :] A r c h e o l o g i a i r e g i o n . M a t e -r i a ł y z s e s j i , m a -r z e c 1982, W ł o c ł a w e k 1Ö82, s. 17— 2 4. o -r a z I n f o -r m a t o -r a -r c h e o l o g i c z n y . B a d a n i a r o k 1978, W a r s z a w a 1979, s . 247— 248 i k o l e j n e t o m y t e g o w y d a w n ic t w a .
K ilk u letn ie badania w y k o p a lisk o w e p row a d zon e na zám ku p rzy -n io sły z-n acz-ną ilo ść i-n tere su ją cy ch m ateria łów . W śród -n ich w yróż-n ia się zbiór kafli. Ze w zględ u na ich w y so k i poziom a rty sty czn y i c ie -k a w y z e sta w o rn am en tacyjn y w yd aje się rzeczą ce lo w ą za m ie szcz en ie ch oć k ró tk iej w zm ianki na tem at teg o zespołu , zn ajd u jąceg o się a k tu a l-n ie w trakcie o p raco w y w a l-n ia .
K afle z zam ku w R aciążku ch arak teryzu ją się znaczną jed n o rod -n o ścią pod w zględ em te ch -n o lo g icz -n y m . N iem al w sz y stk ie w y k o -n a -n e z o sta ły z czerw o n a w ej, że la z iste j g lin y z drobną d om ieszk ą i podd an e b y ły starannem u w y p a ło w i w atm o sferze u tlen iającej. Na ten fakt w sk a -zy w a ła b y jed n ob a rw n o ść i gła d k o ść ich p rzełom ów . Znaczna w ię k sz o ść kafli p osiad a ok o p cen ia po stronie w ew n ętrzn ej, co w sk azu je, że p o chodzą one z u ży w a n y ch p ie có w . W y stę p u ją ca na kaflach barw na p o -lew a p rzew a żn ie w różn ych od cien ia ch zielen i i brązu, ale ta k że nie- b ie s k a ( żółta i biała, została p ołożon a bardzo starannie.
Zbiór kafli z Raciążka pod w zg lęd em b u d o w y p o d zielo n o na n a-stęp u ją ce grupy:
1. K afle z korpusem zam kn iętym . 2. K afle z korp usem otw artym . A. Kafle w y p ełn ia ją ce ścia n y p ieca.
B. K afle sta n o w ią ce p oziom e e le m e n ty k o n stru k cy jn e p ieca. C. K afle sta n o w ią ce p io n o w e e le m e n ty k on stru k cy jn e pieca. 3. Z w ień czen ia i inne e le m e n ty zd ob nicze.
W skład p ierw szej grupy w chodzą:
a) k a fle g a rn k o w e — w R aciążku sp o ty k a m y form ę o d n ie płaskim , z w id o czn ym i śladam i odcinania; k orp us siln ie ob taczany, otw ór zb li-żo n y d o kw adratu, ew en tu a ln ie z zag ięty m i do środka brzegam i;
b) k afle n isz o w e i z ażurow ą p ły tk ą — ze zn aczn ym p ra w d o p od o-b ień stw em m ożna sądzić, że w y s tę p o w a ły w Raciążku; w zo-b iorze nie natrafiono co prawda na żaden eg zem p la rz za ch o w a n y w ca ło ści razem z korpusem , jedn ak — na p o d sta w ie a n alo g ii — kilka frag m en tów ażu ro-w y c h k o lu m ien ek łą czo n y ch łukam i, p o k ry ty ch zielo n ą p o le ro-w ą m ożna uznać za p o zo sta ło ść p rzesło n ięcia frontu kafla n isz o w e g o 2 (podobnie ułam ki a żu ro w y ch kafli z brązow ą p o le w ą i ornam entem sk ład ającym się z k ół i p rosty ch liste w n a le ży p rzyjąć za fragm en ty zb liżon ej do kw adratu p ły tk i kafla z zam k n iętym korpusem lub ty lk o z n iew iek im otw orem w ty ln ej jeg o części).
Do^ d ru giej grupy n ależą k afle w y p e łn ia ją c e — ten rodzaj z d e c y -d o w a n ie p rzew aża w m ateriale z R aciążka. S p otyka się w śró-d nich dużą różnorodn ość orn am entów . W tej k atego rii w yróżn ia się przede
R y s . 8
w szy stk im grupa kafli o te m a ty ce h era ld y czn ej. W śród n ich m ożna p rób ow ać w y o d ręb n ić kilka w ersji g ra ficzn y ch p rzedstaw ień :
a) herb w y stę p u je sa m od zieln ie na p ły tce kafla,
b) całą p o w ierzch n ię p łytk i w y p ełn ia tarcza z u m ieszczo n ym na n iej herbem ,
c) tarcza z herbem u m ieszczon a jest sk osem d o osi p łytki, nad nią znajduje się s ty liz o w a n y hełm z pióropuszem .
M ożna w y ró żn ić kilka rodzaji h ełm ó w ró żn ią cych się m ięd zy sobą sam ym rysunkiem , albo ty lk o rodzajem pióropusza.
W tej grupie kafli p łytka zbliżona jest do kw adratu o boku od 15 d o 17 cm. Średnia gru b ość p łytk i w y n o si ok . 0,8— 0,9 cm. K ołn ierze w tej gru p ie kafli n oszą w y ra źn ie śla d y obtaczania i d ok lejan ia ich przy p o m ocy listw y . N a w ew n ętrzn ej stronie kafla cz ęsto sp o ty k a n e są od cisk i tk an in y i ślad y w y gład zan ia p ow ierzch n i. W sz y stk ie te kafle n oszą śla d y o k o p ceń .
T em atyka h erald yczn a kafli z R aciążka o b ejm u je szerok i zakres. W y stęp u ją tu h erb y p a ń stw o w e (O rzeł, Pogoń) jak i p ry w a tn e (Pilawa, Prus, N ałęcz, Poraj, O rla, Szeliga, Sulim a). S p o ty k a n a na kaflach tar-cza herbow a posiada szeroką, zaok rąglon ą d o ln ą kraw ędź. T en typ tarczy n a le ży d a to w a ć na w iek X V . Z arów no tarcza, jak i ry su n ek P ogon i a ta k że O rła (kafel z O rłem zach ow a ł się ty lk o w e fragm en
-tach) są bardzo zb liżon e d o h erb ó w P olski i L itw y w y stę p u ją c y c h na n agrobku K azim ierza J a g ello ń czy k a w K atedrze W a w e lsk iej.
D rugą grupą w yró żn ia ją cą się z c a łeg o zesp o łu są k afle o p rzed -sta w ien ia ch sym b o liczn y ch . W śród nich w y stę p u je k afel p ok ry ty b rą-zow ą p o le w ą , p rzed sta w ia ją cy w a lk ę św . J erzego ze sm okiem . K afel ten je st siln ie p ro filow an y . W o k ó ł p łytk i z rysu n kiem przebiega w y -sok i rant, tw o rzą cy ram ę zam yk ającą ca ło ść p rzed staw ien ia. Podobne egzem ,plarze sp o ty k a n e są z te ren ó w C zech o sło w a cji i o g ó ln ie d a to -w an e na X V -w.*
W tej sam ej gru p ie m ieszczą się k a fle o w ym iarach zb liżon ych do grupy kafli h era ld y czn y ch (16 X 16 cm), p o k ry te starannie w yk o n an ą brązow ą glazu rą. Jed en z nich p rzed staw ia d w ie ryb y z m ęskim i g ło -w am i -w sp icza sty ch czapkach, u sta -w io n e po p rzek ątn ych p łytki. W rę-k ach srę-k ie ro w a n y ch d o środrę-ka trzym ają rę-k oło . W centralnej cz ęści rę-kafla znajduje się tarcza z p rzed sta w io n ą na n iej g ło w ą diabła. D rugi ob ra-zu je d w ie p o sta cie m ęsk ie w krótkich, fałd zistych , ścią g n ięty ch w pa-s ie pa-szatach . L ew a p o pa-sta ć trzym a w w y c ią g n ię te j praw ej r ę c e k o ło z p rom ieniam i.
N a jlicz n ie j rep rezen to w a n a jest w zbiorze grupa kafli o m o ty w a ch ro ślin n y ch i g eo m etr y czn o ro ślin n y c h . W śród tych kafli często sp o -ty k a m y eg z em p la rze z pobiałką. K afle z p odob n ym m o -tyw em znane są z te ren ó w C z ech o sło w a cji, a tak że z W a w e lu , g d zie d atu je je się na X V I w.«
W R aciążku natrafiono także na k ilka kafli z w yob rażen ia m i p o-staci lud zk ich . Są to jednak na ty le d rob n e fragm en ty, że trudno k u sić się o ich in terp retację na ob ecn ym e ta p ie badań i op racow ania m ateriału. N a u w a g ę w tej gru p ie za słu g u je fragm ent z p ó łp o stacią w łukach arkady. W d o ln ej części znajdują się liter y A...EX A. P o d o b n e w yob rażen ia, ch oć b ez napisu zn alezio n o w trakcie badań zam -ku w Toruniu*.
N a le ż y ró w n ież w sp o m n ieć o k ilk u fragm en tach kafli z m oty w em arch itek ton iczn ym . P ok ryte są o n e jasn ob rązow ą p o le w ą i p rzed sta-w iają c e g la n y b u d yn ek ze strom ym d ach em i sta-w ieżą.
W m ateriale z R aciążka znajduje się ró w n ież znaczna ilo ść e le -m e n tó w k o n stru k c y jn y c h i zd ob n iczych p ie c ó w , w p ostaci g zy -m só w
3 T a m ż e , ta b . 33— 35. 1 M . P i ą t k i e w i c z D e r e n i o w a , K a l l e w a w e l s k i e o k r e s u w c z e s n e g o r e n e -s a n -s u , „ S tu d ia d o D z ie j ó w W a w e lu " 1961, t. II, -s. 322— Э24. 8 J. C h u d z i a k o w a , T y m c z a s o w e w y n i k i b a d a ń a r c h e o l o g i c z n y c h n a z a m k u k r z y ż a c k i m w T o r u n i u (19 58— 1960), ,,R o c z n ik M u z e u m w T o r u n iu " 1963 t. I, z. 3, s . 73— 75,• J . C h u d z i a k o w a , A. K o l a , Ź r ó d ł a a r c h e o l o g i c z n e z t e r e n u z a m k u k r z y ż a c k i e g o w T o r u n i u ( b a d a n i a 1958— 1966), „ P r a c e A r c h e o l o g i c z n e T N T " 1974, n r 6,
z orn am entem p oziom ych żłob kow ali, kafli sta n o w ią cy c h narożnik
z d w ó ch p o łą czo n y ch z e sobą p łytek (na obu p łytk a ch w y stęp u ją
ornam enty a n a lo g iczn e d o p o zo sta ły ch sp o ty k a n y ch w zbiorze), k o lu -m ien ek w for-m ie spirali i iglicy, a żu ro w ego frag-m entu zw ień czen ia szczy tu p ieca i figurki jeźd źca p ok rytej zielo n ą p o le w ą .
P rzed staw ion y m ateriał stan o w i ty lk o n ie w ielk ą c z ę ść ca łeg o , lic z ą ceg o o k o ło 2000 fragm en tów zesp o łu kafli. C a ło ść znajduje się o b e c -n ie w trakcie o p ra co w yw a-n ia . W p rzy g o to w a -n iu je st rów -n ież p eł-n y k atalog zibioru. K a te d r a A r c h e o lo g ii U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o K r y s t y n a N a d o l s k a - H o r b a c z E IN K E IT E N D E IN F O R M A T IO N Ü B E R DIE K A C H E L G R U P P E A U S D E M S C H L O S S R A C IĄ Ż E K BEI C IE C H O C IN E K , W O J E W O D S C H A F T W Ł O C Ł A W E K M e h r j ä h r ig e A u s g r a b u n g e n a u f d e m S c h lo s s in R a c ią ż e k h a b e n v i e l e in t e r e s s a n t e F u n d e g e b r a c h t. U n te r ih n e n u n t e r s c h e id e t s ic h e i n e K a c h e lg r u p p e . M it R ü c k s ic h t a u f ih r h o h e s k ü n s t l e r i s c h e s N i v e a u u n d i n t e r e s s a n t e O r n a m e n tik s c h e i n t e s z w e c k -m ä s s ig zu s e in , k u rz ü b e r d i e s e G r u p p e , d i e zu r Z e it b e a r b e it e t w ir d , z u b e r ic h t e n . D ie K a c h e ln a u s R a c ią ż e k c h a r a k t e r is ie r t b e d e u ts a m e t e c h n o l o g is c h e G le ic h a r t ig -k e it . D ie f a r b ig e G la s u r is t s e h r s o r g f ä l t i g g e l e g t . In d er O r n a m e n ti-k ist e in e G r u p p e m it h e r a ld is c h e n D a r s t e llu n g e n a u f d er P la tte b e s o n d e r s in te r e s s a n t.
