Funkcjonowanie w środowisku społecznym osób wykazujących cechy psychopatyczne. Analiza teoretyczna

Funkcjonowanie w Ҳrodowisku spoҝecznym osÓb wykazujѱcych

cechy psychopatyczne. Analiza teoretyczna

Sylwia Bokuniewicz, e-mail: bokuniewiczs@gmail.com Uniwersytet WrocÙawski

Plac Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw

Streszczenie

Cechy czÙowieka posiadaj­cego osobowoï° psychopatyczn­ przez wieki byÙy pot¿piane przez spoÙeczeÚstwo, na-tomiast wspóÙczeïnie zaczynaj­ by° poČ­dane, a sam psychopata moČe sta° si¿ czÙowiekiem sukcesu. Samo sÙowo ,,psychopatia” ma pejoratywny wydĊwi¿k, wobec czego trudno uwierzy°, Če s­ to osoby maj­ce wachlarz cech pozy-tywnych. Media odpowiadaj­ za wykreowanie tak negatywnego ich obrazu, Če nie dziwi fakt, iČ wi¿kszoï° ludzi nie wie, Če znaczna cz¿ï° psychicznych wÙaïciwoïci, które posiadaj­ psychopaci, jest przez spoÙeczeÚstwo ponowocze-sne poČ­dana. S­ to na przykÙad: umiej¿tnoï° manipulacji, powierzchowny czar, wysokie poczucie wÙaponowocze-snej wartoïci, bezwzgl¿dnoï°, brak wyrzutów sumienia. Cechy te charakteryzuj­ nie tylko psychopatów, ale równieČ polityków, przywódców czy ludzi biznesu.

SÙowa kluczowe: psychopata, osobowoï° psychopatyczna, osobowoï° dyssocjalna, antyspoÙeczne zaburzenie

osobo-woïci, psychopatia konstytucjonalna

Functioning in a social environment of people with psychopathic traits. Theoretical analysis

Abstract

For centuries people, who have psychopatic personality traits, were condemned by sociaty. Nowadays this traits start to be desirable and psychopat can be man of succes. ,,Psychopat” is a word, which sounds negative. In this situation it’s hard to belive, that this kind of people can have a lot of positive character traits. Media are responsible for create this.negative image. It’s not suprising that many people don’t know, that psychopatics have traits and skills, which are desirable. This traits for example are: the ability to manipulate, superÞ cial charm, high self-esteem, ruthlessness, lack of remorse. This traits are popular in group of people, who are leader, politics, bisnessman and also psychopats.

Key words: psychopath, psychopathic personality, dissocial personality disorder, antysocial personality disorder,

con-stitutional psychopathy

Celem tego artykuÙu jest próba przedstawienia zjawiska psychopatii w nieco innym ïwietle niČ dotychczas miaÙo to miejsce w literaturze. Cechy czÙowieka posiadaj­cego osobowoï° psychopatyczn­, przez wieki pot¿piane przez spoÙe-czeÚstwo, w czasach wspóÙczesnych zaczynaj­ by° poČ­dane, a sama osoba posiadaj­ca psychopatyczne rysy z ,,ciemnej triady” moČe sta° si¿ czÙowiekiem sukcesu, podziwianym przez tÙumy. Kevin DuĴ on w swojej ksi­Čce poïwi¿conej tej tematyce stwierdza, Če psychopatia to lekarstwo na nowoczesnoï°1. Trudno si¿ nie zgodzi° ze stanowiskiem DuĴ ona,

który stwierdza, Če nast­piÙa psychopatyzacja spoÙeczeÚstwa i czas ,,pokolenia ja”2_.

Robert D. Hare, który od ponad trzydziestu lat zajmuje si¿ zagadnieniem psychopatii3, jest zdania, Če kaČdy z nas

cho° raz w Čyciu, nawet nieïwiadomie, miaÙ do czynienia z psychopat­4. To bardzo prawdopodobne, poniewaČ wedÙug

statystyki jedna do dwóch osób na sto ma osobowoï° psychopatyczn­. Podobna sytuacja dotyczy schizofrenii, na któr­ zapada ïrednio jedna osoba na sto5. Zaburzenia te dotycz­ zdecydowanie cz¿ïciej m¿Čczyzn. Kobiety z zaburzeniami

dyssocjalnymi nie przekraczaj­ 1% ogóÙu spoÙeczeÚstwa6. Na podstawie szeroko zakrojonych badaÚ

epidemiologicz-1 K. DuĴ on, M­droï° psychopatów, Warszawa 20epidemiologicz-14, s. 206. 2 TamČe, s. 176.

3 R. D. Hare, Psychopaci s­ wïród nas, Kraków 2006, s. 9. 4 TamČe, s. 15.

5 TamČe, s. 16.

6 K. Pospiszyl, Psychopatia, Warszawa 2000, s. 16.

nych American Psychiatric Association szacuje, Če antyspoÙeczne zaburzenia osobowoïci wyst¿puj­ u okoÙo 3% m¿Čczyzn i 1% kobiet7_.

NaleČy takČe zaznaczy°, Če nie kaČdy psychopata sp¿dza swoje Čycie w wi¿zieniu. TraÞ a tam zaledwie 20% spo-ïród nich, wliczaj­c w to kobiety8. RównieČ nie kaČdy psychopata jest seryjnym morderc­. R. D. Hare stwierdza, Če na

kaČdego seryjnego morderc¿ psychopat¿ przypada dwadzieïcia lub trzydzieïci tysi¿cy osobników tego typu, którzy nie popeÙniaj­ seryjnych morderstw9_.

R. D. Hare we wst¿pie swojej znanej ksi­Čki Psychopaci s­ wïród nas twierdzi, Če s­ to spoÙeczni drapieČnicy, którzy oczarowuj­, manipuluj­ i bezwzgl¿dnie toruj­ sobie drog¿ przez Čycie, pozostawiaj­c za sob­ zÙamane serca, zdruzgotane nadzieje i puste portfele10. Autor ten z pewnoïci­ ma racj¿, jednak czy wszystkie wymienione przez niego cechy, jakimi

charakteryzuje si¿ wedÙug niego psychopata, s­ jednoznacznie negatywne? Pierwszy czÙon cytowanego zdania ewident-nie wskazuje na cechy czÙowieka sukcesu. MirosÙaw Saj, polski inwestor, którego Čyciem jest gieÙda, stwierdza, Če gieÙda to ,,gra”, która sprowadza si¿ do tego, Če ktoï musi kogoï ogra° bez sentymentu. Dodaje, Če trzeba mie° niekonwencjonalne podejïcie do rynku11_.

Podstawowe poj҄cia

Za niezb¿dne dla zrozumienia tematyki uwaČam wyjaïnienie, czym jest psychopatia. Zgodnie z DSM-IV to anty-spoÙeczne zaburzenie osobowoïci typu B, czyli dramatyczno-niekonsekwentne. Aby móc podejrzewa° antyanty-spoÙeczne zaburzenie osobowoïci, naleČy potwierdzi°, Če osoba b¿d­ca powyČej 15. roku Čycia posiada co najmniej trzy z przedsta-wionych cech: nieprzestrzeganie norm spoÙecznych, w tym respektu dla zachowaÚ zgodnych z prawem, skÙonnoï° do notorycznych kÙamstw, impulsywnoïci lub braku powodzenia w planowaniu, draČliwoï° i agresja, lekcewaČenie bezpie-czeÚstwa swojego i innych, nieodpowiedzialnoï°, brak poczucia winy12_.

Psychopatia, wedÙug polskich badaczy, jest deÞ niowana jako cierpienie psychiczne (psychopathia, pathos - cierpie-nie)13. Psychopaci zadaj­ bez w­tpienia cierpienia innym ludziom, lecz teČ s­ oÞ arami samych siebie. To twierdzenie

w sposób obrazowy ukazuje Kurt Schneider (1928) pisz­c, Če istota osobowoïci psychopatycznej wyraČa si¿ w istnieniu ,,cierni”, ,,kolca” (dorn), którym osobnik taki rani nie tylko wszystkich dookoÙa siebie, lecz takČe i siebie samego. Sprawia ból innym ludziom, ale teČ sam cierpi14_.

Eugen Bleuler i Karl Jaspers widz­ natomiast w psychopatii jedynie skrajny wariant prawidÙowej osobowoïci15_.

Trud-no nie zgodzi° si¿ z powyČsz­ deÞ nicj­, poniewaČ Trud-norma to bardzo szerokie poj¿cie, które ujmowane jest w róČTrud-noraki sposób. Zarówno w wiedzy potocznej, jak i w literaturze przedmiotu nie istnieje jednoznaczne wyjaïnienie, czym jest tzw. norma, a czym patologia w zachowaniu. Na ogóÙ za normalne uwaČa si¿ to, co zwyczajne, przeci¿tne, cz¿ste, powszechne, optymalne lub dobrze przystosowane16_.

Osobowoï° to wieloczynnikowa struktura dynamiczna, która integruje i reguluje zachowanie czÙowieka oraz jego relacje ze ïwiatem zewn¿trznym, natomiast zaburzenia osobowoïci to wzgl¿dnie trwaÙe zahamowanie rozwoju osobowo-ïci, przejawiaj­ce si¿ gÙównie zakÙóceniem prawidÙowego funkcjonowania mechanizmów integracyjno-regulacyjnych17_.

Z kolei zaburzenia osobowoïci i zachowania to nieprawidÙowoïci dotycz­ce jednostki i spoÙecznoïci, b¿d­ce rezultatem braku dojrzaÙoïci spoÙecznej lub zdolnoïci do empatii u danej osoby18_.

Swoiste zaburzenia osobowoïci wyst¿puj­ u od 2,1% do 18% populacji (zgodnie z DSM-IV), ale cz¿ïciej u ludzi mÙodych i m¿Čczyzn. Osoby z róČnymi postaciami zaburzeÚ osobowoïci stanowi­ 5%-8% wszystkich zgÙaszaj­cych

7 R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeÚ, vol. 1, GdaÚsk 2003, s. 528. 8 R. D. Hare, dz. cyt., s. 114.

9 TamČe, s. 100. 10 TamČe, s. 9.

11 M. Saj, Czego potrzeba, by by° skutecznym inwestorem?, [w:] M. Marcinowski, Sukces na gieÙdzie, Tajniki i wskazówki najwi¿kszych polskich

ekspertów gieÙdowych, Brzezia R­ka 2011, s. 20-21.

12 J. Wciórka, Kryteria diagnostyczne wedÙug DSM-IV-TR, WrocÙaw 2008, s. 236-237. 13 A. K¿piÚski, Psychopatie, Kraków 2002, s. 10.

14 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 35; A. Jakubik, Zaburzenia osobowoïci, Warszawa 1997, s. 55; S. Kozak, Patologie wïród dzieci i mÙodzieČy. Leczenie

i proÞ laktyka, Warszawa 2007, s. 132; A. K¿piÚski, dz. cyt., s. 10.

15 J. Kozarska-Dworska, Psychopatia jako problem kryminologiczny, Warszawa 1977, s. 35. 16 M. B. Pecyna, Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, Warszawa 1998, s. 22.

17 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoïci, [w:] S. D­browski, J. JaroszyÚski, S. PuČyÚski (red.), Psychiatria, T. 1, Warszawa 1987, s. 235. 18 M. Haslam, Psychiatria, PoznaÚ 1990, przekÙad 1997, s. 349.

si¿ do lekarzy róČnych specjalnoïci19. Z kolei K. DuĴ on twierdzi, Če 14% populacji jest w taki czy inny sposób

zabu-rzona20_.

W literaturze amerykaÚskiej terminy „psychopatia” i „socjopatia” s­ uwaČane za synonimy i uČywane zamien-nie. Do polskiej literatury naukowej w latach czterdziestych XX w. dzi¿ki nowoczesnym, jak na tamte czasy, bada-niom neuroradiologicznym i badabada-niom pneumoencefalograÞ cznym zostaÙo wprowadzone kolejne poj¿cie – cha-rakteropatia21, inaczej nazywana encefalopati­, b­dĊ zespoÙem organicznych zaburzeÚ osobowoïci. WprowadziÙ je

psychiatra, Tadeusz Bilikiewicz, który dzi¿ki badaniom swoim i swoich uczniów wskazaÙ na zmiany organiczne oïrodkowego ukÙadu nerwowego u badanych psychopatów, st­d poj¿cie charakteropatii, które przyj¿Ùo si¿ na sta-Ùe w polskiej psychiatrii22. Charakteropatia wedÙug niego naleČy do grupy organicznych zaburzeÚ osobowoïci. To

stan zÙudnie podobny do psychopatii, b¿d­cy jednak wynikiem organicznego uszkodzenia mózgu nazywanego encefalopati­23_{. ,,Rozgraniczamy ostro charakteropatie, jako uwarunkowane organicznie zaburzenia charakteru, od}

psychopatii, w których nie da si¿ stwierdzi° organicznych zmian mózgu”24_{. ,,Uszkodzenia, wskutek których dana}

osoba b¿dzie zmagaÙa si¿ z charakteropati­, mog­ powsta° w chwili pocz¿cia, w Čyciu pÙodowym, w czasie porodu (uszkodzenia okoÙoporodowe), we wczesnym dzieciÚstwie, ale teČ cz¿sto w póĊniejszych latach Čycia”25.

PrzykÙa-dem uszkodzeÚ powstaÙych w dorosÙym Čyciu, które spowodowaÙy charakteropati¿, moČe by° tzw. ZespóÙ Phinesa Gage’a. W 1848 roku 23-letni Phineas Gage, pracownik kolejowy, doznaÙ przypodstawnego uszkodzenia obszarów pÙatów czoÙowych. Spowodowane to byÙo wbiciem si¿ metalowego pr¿ta o dÙugoïci 1 m i wadze 6 kg w jego gÙow¿. Miejscowy lekarz John Harlow opisaÙ stan Gage’a bezpoïrednio po wypadku. StwierdziÙ, Če nie straciÙ on wskutek urazu przytomnoïci, mógÙ chodzi° i mówi°. Zmiana nast­piÙa wyÙ­cznie w jego charakterze. Do tamtej pory okre-ïlany jako sumienny, miÙy i dobrze oceniany przez pracodawców, po wypadku staÙ si¿ agresywny, grubiaÚski, prze-staÙ pracowa°, przeistoczyÙ si¿ w alkoholika i wÙócz¿g¿26. Wprowadzenie terminu charakteropatia miaÙo konkretne

zadanie – odróČnienie charakteropatii (nabytych, organicznych zaburzeÚ osobowoïci) od psychopatii (wrodzonej, uwarunkowanej konstytucjonalnie)27. Charakteropata, wedÙug Jadwigi Kozarskiej-Dworskiej ma, podobnie jak

psy-chopata , osobowoï° nieprawidÙow­28_.

Kolejnym poj¿ciem, które naleČaÙoby wyjaïni°, jest socjopatia, która wedÙug J. Kozarskiej-Dworskiej jest sposobem reagowania i zachowania powstaÙym na skutek przej¿cia od ïrodowiska aspoÙecznego tego modelu. Osobowoï° socjo-patyczna powinna by°, jej zdaniem, prawidÙowa, w Čaden sposób niezaburzona29. Krzysztof KlimasiÚski w ksi­Čce Ele-menty psychopatologii i psychologii klinicznej utoČsamia AntyspoÙeczne Zaburzenie Osobowoïci z socjopati­30 _{i stwierdza,}

Če socjopata charakteryzuje si¿ wieloma cechami, z których najwaČniejszymi wydaj­ si¿: zachowania wrogie wobec otaczaj­cych osób bez wystarczaj­cych powodów, ubóstwo emocjonalne oraz brak odpowiedzialnoïci w kontaktach z innymi ludĊmi (brak sumienia). K. KlimasiÚski stwierdza takČe, iČ przest¿pstwa socjopatów s­ bezsensowne, w prze-ciwieÚstwie do przest¿pstw popeÙnianych przez ludzi bez zaburzeÚ socjopatycznych. ,,Normalni” kryminaliïci pragn­ np. szybko si¿ wzbogaci°, co moČna zrozumie°, cho° nie pochwala°, natomiast socjopaci wchodz­ w konß ikt z prawem niejako ,,bez celu”, przypadkowo, jakby pod wpÙywem irracjonalnego impulsu. Czyny ich s­ niezrozumiaÙe takČe dla nich samych31_.

19 A. Bilikiewicz, J. Landowski, P. RadziwiÙÙowicz, Psychopatia. Repetytorium, Warszawa 2003, s. 199-201. 20 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 69.

21 A. Bilikiewicz, Zaburzenia osobowoïci i zachowania spowodowane chorob­, uszkodzeniem lub dysfunkcj­ mózgu, [w:] A. Bilikiewicz, S. PuČyÚski, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), Psychiatria, T. 2, Psychiatria kliniczna, WrocÙaw 2002, s. 158-159.

22 A. K¿piÚski, dz. cyt., s. 11. 23 A. Bilikiewicz, dz. cyt., s. 158.

24 T. Bilikiewicz, Sprawy mózgowe wyraČaj­ce si¿ klinicznie napadami padaczki, [w:] T. Bilikiewicz (red.), Psychiatria kliniczna, Warszawa 1979, s. 681; L. CierpiaÙowska, Psychopatologia, WykÙady z psychologii, T.15, Warszawa 2009, s. 173.

25 A. Bilikiewicz, dz. cyt., s. 159.

26 A. Herzyk, Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa 2005, s. 284; A. Herzyk, P. Kurkow, Neuropsychologiczne nast¿pstwa

dys-funkcji mózgu, [w:] R. DomaÚska, A. R. Borkowska (red.), Podstawy neuropsychologii klinicznej, Lublin 2008, s. 321, T. Bilikiewicz, dz. cyt., s. 679, A.

Bilikiewicz, dz. cyt., s. 158.

27 A. Bilikiewicz, dz. cyt., s. 158. 28 J. Kozarska-Dworska, dz. cyt., s. 55. 29 TamČe, s. 55.

30 Zob. K. KlimasiÚski, WspóÙczesna psychopatologia (2002), Kraków 2002, s. 80.

31 K. KlimasiÚski, Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej, Kraków 2000, s. 112., K. KlimasiÚski, WspóÙczesna psychopatologia (2002), Kraków 2002, s. 83.

Badania prowadzone przez R. Hare’a i jego wspóÙpracowników wskazuj­, Če psychopatia i antyspoÙeczne zaburzenie osobowoïci nie s­ tym samym. Maj­ wiele cech wspólnych, jednak istotnie si¿ róČni­32. Theodore Millon uznaÙ, Če wszyscy

przest¿pcy doïwiadczaj­ obecnoïci l¿ku, poczucia winy itd. Jednoczeïnie nie kaČda osoba psychopatyczna daje wyraz swym cechom osobowoïciowym w antyspoÙeczny sposób, czy to w okresie dorastania, czy dorosÙoïci. Zasadnicz­ cech­ AntyspoÙecznego Zaburzenia Osobowoïci jest ogólne lekcewaČenie i naruszanie praw innych, przejawiaj­ce si¿ w dzie-ciÚstwie lub we wczesnym okresie dorastania i trwaj­ce w dorosÙoïci33_.

Pseudopsychopatia, w uj¿ciu niektórych autorów, to poj¿cie okreïlaj­ce wtórne defekty osobowoïciowe o moČliwej do ustalenia etiologii w odróČnieniu od psychopatii (prawdziwej, dziedziczonej). Pseudopsychopati­ okreïla si¿ zmiany powstaÙe na skutek wczesnodzieci¿cych uszkodzeÚ oïrodkowego ukÙadu nerwowego b­dĊ na skutek procesów chorobo-wych, zarówno somatycznych, jak i psychicznych34. MoČna przypuszcza°, Če Kozarska-Dworska w ten sposób opisywaÙa

socjopati¿.

Psychopatia, makiawelizm i narcyzm, wedÙug Ireny Pilch, s­ uwaČane za cechy spoÙecznie niepoČ­dane. Mimo iČ kaČdy z tych konstruktów ma wÙaïciwoïci unikalne, ich wspólny element stanowi tendencja do manipulacji innymi ludĊ-mi oraz ich wykorzystywania. Pocz­tkowo zwi­zki makiawelizmu z psychopati­ i z narcyzmem rozpatrywano osobno, póĊniej zaï badano caÙ­ „ciemn­ triad¿” osobowoïci35. Szczególnie silny zwi­zek Ù­czy makiawelizm z psychopati­.

Nie-którzy badacze twierdz­ wr¿cz, Če zjawiska te s­ toČsame. Makiawelizm wykazuje cechy wspólne zarówno z psychopati­ pierwotn­, jak i wtórn­. John W. McHoskey i jego wspóÙpracownicy uwaČaj­, Če makiaweliïci to psychopaci, którzy odnieïli Čyciowy sukces. Jednak wi¿kszoï° badaczy uwaČa makiawelizm i psychopati¿ za odr¿bne zjawiska36_.

Etiologia

Jako przyczyny rozwini¿cia si¿ osobowoïci psychopatycznej moČna za MieczysÙawem RadochoÚskim wymieni°: od-rzucenie przez rodziców we wczesnym wieku (a konkretnie brak zwi­zku emocjonalnego, gÙównie z matk­, w pierw-szych latach Čycia), brak konsekwencji w wychowaniu, przemoc. M. RadochoÚski wymienia takČe dysfunkcj¿ kory przed-czoÙowej lub ukÙadu limbicznego, które to odpowiedzialne s­ za odróČnianie dobra od zÙa, unikanie sytuacji awersyjnych, a takČe uszkodzenie ciaÙa migdaÙowatego, które powoduje trudnoïci w uczeniu si¿ na podstawie wÙasnych doïwiad-czeÚ37, jak równieČ bierze udziaÙ w rozpoznawaniu emocji i w procesie róČnicowania emocjonalnego wyrazu twarzy38 _oraz

uszkodzenia w czasie porodu itd. JarosÙaw Groth dodaje do przyczyn rozwini¿cia si¿ osobowoïci psychopatycznej takČe spadek aktywnoïci pÙatów czoÙowych39_.

Do ukÙadu limbicznego zalicza si¿ j­dro migdaÙowate, zakr¿t obr¿czy, sklepienie, hipokamp, zakr¿t przyhipokampo-wy i przegrod¿ przezroczyst­. UkÙad limbiczny jest zaangaČowany w podstawowe emocje, kieruje aktywnoïci­ seksualn­ oraz bierze udziaÙ w procesach pami¿ci40. Hipokamp z kolei jest to Þ logenetycznie pierwotna struktura w ukÙadzie

lim-bicznym mózgu, zaangaČowana w emocje, motywacje, nawigacj¿ wedÙug map poznawczych, uczenie si¿ i konsolidacj¿ pami¿ci dÙugotrwaÙej41. Kora przedczoÙowa jest zaangaČowana w odczuwanie l¿ku, a takČe w takie funkcje mózgu jak:

pami¿° robocza, myïlenie abstrakcyjne, zachowania spoÙeczne i funkcje wykonawcze, podejmowanie decyzji i planowa-nie strategii. Kilka lub wszystkie z tych funkcji zostaj­ upoïledzone na skutek uszkodzenia tego obszaru42. PowyČsze

struktury mózgu u psychopatów dziaÙaj­ w wi¿kszym b­dĊ mniejszym stopniu dysfunkcyjnie.

Kazimierz Pospiszyl zaznacza róČnic¿ mi¿dzy cz¿stotliwoïci­ wyst¿powania zachowaÚ psychopatycznych u kobiet i u m¿Čczyzn. Stwierdza, Če zachowania psychopatyczne wyst¿puj­ znacznie cz¿ïciej u m¿Čczyzn niČ u kobiet, co jest

32 R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, dz. cyt., s. 527; M. RadochoÚski, Z pogranicza pedagogiki i psychopatologii, wybór tekstów, Rzeszów 2009, s. 131.

33 J. Groth, AntyspoÙeczne zaburzenie osobowoïci, [w:] L. CierpiaÙowska (red.), Psychologia zaburzeÚ osobowoïci. Wybrane zagadnienia, PoznaÚ 2004, s. 165.

34 J. Kozarska-Dworska, dz. cyt., s. 37.

35 I. Pilch, OsobowoĞü makiawelisty i jego relacje z ludĨmi, Katowice 2008, s. 38.

36 I. Pilch, Makiawelista wĞród ludzi. Nowe badania, [w:] M. Lewicka (red.), Psychologia spoáeczna, T. 3, Warszawa 2008, s. 233.

37 M. RadochoÚski, Z pogranicza pedagogiki i psychopatologii, wybór tekstów, Rzeszów 2009, s. 50-51; M. E. P. Seligman, E. F. Walker, D. L. Rosenhan, Psychopatologia, PoznaÚ 2003, s. 419-422.

38 A. Herzyk, P. Kurkow, Neuropsychologiczne nast¿pstwa dysfunkcji mózgu, [w:] R. DomaÚska, A. R. Borkowska (red.), dz. cyt., s. 341-342. 39 J. Groth, dz. cyt., s. 175-176.

40 A. M. Colman, SÙownik Psychologii, Warszawa 2009, s. 811. 41 TamČe, s. 253-254.

ogólnie znan­ prawidÙowoïci­. Poziom serotoniny u m¿Čczyzn jest niČszy o 20-30%43, co skutkuje wi¿ksz­ skÙonnoïci­ do

zachowaÚ impulsywnych, agresywnych, zwi­zanych z draČliwoïci­; z wiekiem ten poziom wzrasta i jest równy z kobie-cym44. K. Pospiszyl zaznacza równieČ, Če u psychopatów póĊniej niČ u niepsychopatów nast¿puje mielinizacja45, a takČe

rozwój pÙatów przedczoÙowych46. St­d wypÙywa wniosek, Če psychopaci w wieku okoÙo czterdziestu lat ulegaj­

ustatko-waniu47, a wszystkie ich negatywne cechy Ùagodniej­48_.

Kolejn­ z przyczyn powstania osobowoïci psychopatycznej jest opóĊnione dojrzewanie systemu nerwowego, skut-kuj­ce niedojrzaÙoïci­ emocjonaln­. K. Pospiszyl odnosi si¿ do tego twierdzenia, wskazuj­c na to, Če wi¿kszoï° psycho-patów ma obustronnie aktywne fale theta (zarówno pÙatów skroniowych, jak i czoÙowych). Tego typu aktywnoïci fal theta wyst¿puj­ wyÙ­cznie u dzieci, nie s­ stwierdzane u osób dorosÙych powyČej dwudziestego roku Čycia, pod warunkiem, Če nie s­ one psychopatami49_.

Prób­ poÙ­czenia dawnych koncepcji opóĊnionego rozwoju ukÙadu nerwowego w psychopatii, popartych póĊniejszy-mi obserwacjapóĊniejszy-mi samorzutnej poprawy zachowaÚ antyspoÙecznych wraz z wiekiem (okoÙo 40 roku Čycia50) z pogl­dami

o organicznej etiologii osobowoïci dyssocjalnej. jest uznanie, Če uwarunkowania wrodzone osobowoïci dyssocjalnej, ro-zumiane jako róČnego typu uszkodzenia ukÙadu nerwowego w okresie pÙodowym lub okoÙoporodowym, sprowadzaj­ si¿ najcz¿ïciej do hipotetycznych zmian ,,mikroorganicznych” oïrodkowego ukÙadu nerwowego, jakie maj­ by° odpowie-dzialne za jego opóĊnione dojrzewanie51_.

Typy psychopatii

Benjamin Karpman dzieli psychopati¿ na pierwotn­, czyli wÙaïciw­ (idiopatyczn­), i na wtórn­, to jest objawow­ (symptomatyczn­), w której obserwuje si¿ jedynie zachowania podobne do psychopatycznych. W psychopatii pierwotnej wyróČnia si¿ dwa typy: agresywno-zaborczy i biernie pasoČytuj­cy52. Jednostki pierwszego typu zaspokajaj­ potrzeby

poprzez zachowania agresywne, czasem z wyraĊnymi skÙonnoïciami sadystycznymi, natomiast drugi typ to osoby okÙa-muj­ce, wykorzystuj­ce i manipuluj­ce innymi ludĊmi przy zachowaniu pozorów poprawnoïci relacji i sympatii53_{. K.}

Pospiszyl wyróČnia te rodzaje psychopatii, nazywaj­c je typem impulsywnym i kalkulatywnym54. M. RadochoÚski

rów-nieČ dzieli psychopati¿ na pierwotn­ (wynikaj­c­ z deÞ cytu moralnego, co skutkuje osÙabionym systemem hamuj­cym, czyli na przykÙad wi¿kszym deÞ cytem l¿ku i mniejsz­ wraČliwoïci­ emocjonaln­) i wtórn­ (form­ wyraČania konß ik-tów wewn¿trznych o charakterze neurotycznym, charakteryzuj­c­ si¿ wi¿ksz­ impulsywnoïci­)55. R. D. Hare równieČ

wyróČnia dwa typy psychopatii – pierwszy obejmuje takie cechy jak brak wyrzutów sumienia, bezwzgl¿dnoï°, egoizm i wykorzystywanie innych, drugi zaï dotyczy aspektu psychopatii obejmuj­cego antyspoÙeczny, impulsywny i wypaczo-ny styl Čycia. Wymiar drugi jest znacznie ïciïlej powi­zawypaczo-ny z kryteriami diagnostyczwypaczo-nymi antyspoÙecznego zaburzenia osobowoïci. Jest to powód, dla którego wyČszy odsetek wi¿Ċniów speÙnia kryteria antyspoÙecznego zaburzenia osobowo-ïci niČ psychopatii56_.

Ronald Blackburn konsekwentnie odróČnia „psychopatów pierwotnych”, czyli nieodczuwaj­cych l¿ku, od „wtór-nych”, tj. przejawiaj­cych l¿k. „Psychopaci pierwotni” wykazuj­ deÞ cyt l¿ku oraz brak poczucia winy w zwi­zku z czy-nami antyspoÙecznymi, jakich si¿ dopuszczaj­. W przeciwieÚstwie do „psychopatów pierwotnych”, „psychopaci wtórni” doïwiadczaj­ wyrzutów sumienia57_.

43 E. Soátys, Encyklopedia – biologia, Kraków 2007, s. 488-489. 44 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 97-98. 45 TamČe, s. 89. 46 TamČe, s. 90. 47 TamČe, s. 88. 48 K. KlimasiÚski, dz. cyt., s. 113-114. 49 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 88.

50 TamČe, s. 88.; M. E. P. Seligman, E. F. Walker, D. L. Rosenhan, dz. cyt., s. 411.

51 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoïci, [w:] A. Bilikiewicz, S. PuČyÚski, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), dz. cyt., s. 607; M. Haslam, dz. cyt., s. 359.

52 M. RadochoÚski, Osobowoï° antyspoÙeczna, Rzeszów 2009, s. 144. 53 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoïci, Warszawa 1997, s. 53. 54 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 20.

55 M. RadochoÚski, Z pogranicza pedagogiki i psychopatologii, wybór tekstów, Rzeszów 2009, s. 51. 56 R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, dz. cyt., s. 527.

Cechy psychopatÓw

Samo sÙowo ,,psychopatia” ma pejoratywny wydĊwi¿k, wobec tego trudno uwierzy°, Če s­ to osoby maj­ce wachlarz cech pozytywnych. Media odpowiadaj­ za wykreowanie tak negatywnego ich obrazu, Če nie dziwi fakt, iČ wi¿kszoï° lu-dzi nie wie, Če znaczna cz¿ï° psychicznych wÙaïciwoïci, które posiadaj­ psychopaci, jest przez spoÙeczeÚstwo ponowocze-sne poČ­dana. K. DuĴ on podaje takie cechy jak umiej¿tnoï° manipulacji (nazywana przez Richarda Christie and Florence L. Geis ,makiawelizmem58), powierzchowny czar, wysokie poczucie wÙasnej wartoïci, bezwzgl¿dnoï°, brak wyrzutów

sumienia. Zaznacza od razu, Če te cechy charakteryzuj­ nie tylko psychopatów, ale równieČ polityków, przywódców czy ludzi biznesu. Jednak to nie oni s­ w wi¿zieniach, a raczej decyduj­ o tym, kto do nich traÞ 59_{. Wszystkie te cechy, zgodnie}

z tym, co twierdzi K. DuĴ on, s­ dla ludzi Čyj­cych w XXI w. waČne i to one decyduj­ o sukcesie zawodowym i osobistym. Wielu autorów zwraca uwag¿ na to, Če u psychopaty ,,bior¿” nad ,,daj¿” ma ogromn­ przewag¿60. Jednak czy wÙaïnie

nie ta cecha charakteryzuje spoÙeczeÚstwo konsumpcyjne61? WedÙug Zygmunta Baumana ludzie w czasach

ponowocze-snoïci s­ skupieni tylko na sobie i egoistycznym zaspokajaniu potrzeb (konsumowania). Autor Globalizacji uwaČa, Če do-bry konsument uwielbia przygody i przyjemnoïci. Dla wspóÙczesnego czÙowieka rzecz jest pokus­ nie dlatego, Če stanowi nadziej¿ na zaspokojenie potrzeb, które nim targaj­, lecz poniewaČ obiecuje burze poČ­daÚ nigdy dot­d nieprzeczuwa-nych i nieprzeČywanieprzeczuwa-nych62. Ta postawa sprawia, Če dobry konsument pod tym wzgl¿dem upodabnia si¿ do psychopaty.

M. RadochoÚski zwraca uwag¿ na deÞ cyt l¿ku, który charakteryzuje osoby z zaburzeniami dyssocjalnymi. Stwierdza, Če jest on odpowiedzialny za zachowania ryzykowne, którym psychopaci oddaj­ si¿ przy kaČdej nadarzaj­cej si¿ okazji63_.

K. KlimasiÚski wspomina równieČ o deÞ cycie pobudzenia, który charakteryzuje psychopatów64. Z caÙ­ pewnoïci­ dzi¿ki

tym cechom wielu maklerów gieÙdowych tak dobrze radzi sobie w zawodzie65. ,,Niemniej jednak naleČy równieČ

pami¿-ta°, Če przejawiany przez psychopatów deÞ cyt l¿ku i wypÙywaj­ca zeÚ nieustraszonoï° moČe mie° takČe i pozytywne znaczenie w sytuacjach koniecznoïci dziaÙania w warunkach zagroČenia, szczególnie zaï w sytuacjach wojennych”66_.

R. D. Hare postanowiÙ w latach dziewi¿°dziesi­tych eksperymentalnie dowieï°, Če jedn­ z wiod­cych cech psycho-patów jest deÞ cyt uczu°. Eksperyment polegaÙ na gÙoïnym czytaniu sÙów, które widzieli na ekranie psychopaci i osoby z grupy kontrolnej. Niektóre wyrazy byÙy neutralne, takie jak ,,drzewo” czy ,,ksi­Čka”, inne, takie jak ,,gwaÙt” i ,,morder-stwo”, posiadaÙy Ùadunek emocjonalny. Grupa kontrolna, na któr­ skÙadali si¿ niepsychopaci, sÙowa posiadaj­ce Ùadu-nek emocjonalny identyÞ kowaÙa znacznie szybciej, niČ sÙowa neutralne. Psychopaci odczytywali te sÙowa w podobnym tempie, niezaleČnie od wielkoïci Ùadunku emocjonalnego67. R. D. Hare tym eksperymentem sprawiÙ, Če moČna odnieï°

wraČenie, iČ psychopata nie widzi róČnicy mi¿dzy kupnem i zjedzeniem pomaraÚczy a zamordowaniem kogoï, by wzi­° od niego pomaraÚcz¿. Nie moČna tych przykÙadów porównywa°, poniewaČ psychopaci, mimo wielu deÞ cytów, posia-daj­ – podobnie jak niepsychopaci – empati¿. Nie jest to wspóÙodczuwanie, rozumiane przez Jerzego Mellibrud¿ jako umiej¿tnoï° poznawania wewn¿trznych stanów i procesów zachodz­cych w kontaktuj­cej si¿ z nami osobie. Umiej¿tnoï° ta polega wedÙug niego na tworzeniu trafnych wyobraČeÚ na temat tego, co si¿ dzieje w drugiej osobie, tzn. co ona przeČy-wa i czego pragnie oraz w jaki sposób postrzega i ocenia ïwiat, a takČe sam­ siebie68. Tego rodzaju empatia jest okreïlana

jako ciepÙa. Psychopaci natomiast dysponuj­ jedynie empati­ zimn­, czyli kalkulatywn­, nakierowan­ na korzyï° i zysk. K. DuĴ on przedstawia w swojej ksi­Čce M­droï° psychopatów eksperyment Philippy Foot nazwany dylematem zwrotnicy, polegaj­cy na stawianiu osoby w sytuacji, w której ma ona moČliwoï° uratowania pi­tki ludzi od pewnej ïmierci albo udzielenia przyzwolenia na to , by zmiaČdČyÙ je poci­g. Sytuacja przedstawiona jest w nast¿puj­cy sposób: do torów, po których zaraz ma przejecha° poci­g, jest przywi­zana pi­tka obcych osobie badanej ludzi. Obserwowany moČe albo patrze° na to, jak p¿dz­cy poci­g za kilka sekund zabħ e skr¿powanych, albo moČe nacisn­° przycisk, który zmienia tor i poci­g przejedzie inn­ tras­, a pi­tka ludzi ocaleje69. Inny eksperyment przeprowadziÙa Judith Jarvis Thompson, która

58 K. KlimasiÚski, WspóÙczesna psychopatologia (2002), Kraków 2002, s. 79. 59 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 29.

60 R. D. Hare, dz. cyt., s. 16; A. K¿piÚski, dz. cyt., s. 15. 61 Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 95. 62 TamČe, s. 98.

63 M. RadochoÚski, Z pogranicza pedagogiki i psychopatologii, wybór tekstów, Rzeszów 2009, s. 51. 64 K. KlimasiÚski, dz. cyt., s. 113.

65 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 229. 66 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 30.

67 J. Groth, dz. cyt., s. 175, K. DuĴ on, dz. cyt., s. 24. 68 J. Mellibruda, Ja-Ty-My, Warszawa 1980, s. 206. 69 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 37.

zaproponowaÙa, by w powyČszym przykÙadzie zamiast przycisku pod r¿k­ osoby badanej staÙa obca jej osoba. Pi­tk¿ ludzi stoj­cych na torach moČna uratowa° w jeden sposób – zrzuci° z kÙadki czÙowieka, który stoi obok osoby badanej, bo ten zablokuje przejazd poci­gu. W ten sposób poïwi¿caj­c Čycie jednej osoby, moČna uratowa° pi¿° pozostaÙych70_{. Nie}

dziwiÙo obserwatorów to, Če w pierwszym badaniu respondenci byli bardziej skÙonni nacisn­° guzik niČ pozwoli° na ïmier° pi­tki ludzi. Wyniki drugiego z przytaczanych eksperymentów wskazaÙy na to, Če 90% badanych nie zepchn¿Ùoby czÙowieka, pozwalaj­c tym samym, aby pi­tka ludzi przywi­zanych do torów zgin¿Ùa. Psychopaci w znacznej wi¿kszoïci wypadków nie zastanawiali si¿ dÙuČej niČ kilka sekund71_.

Kolejn­ cech­, która charakteryzuje psychopatów jest wyj­tkowy brak zrozumienia innych, upoïledzenie zwi­zków mi¿dzyludzkich72, wi­Č­cych si¿ z empati­, która to kwestia zostaÙa juČ omówiona. Psychopaci rozumiej­ innych ludzi,

lecz robi­ to w nieco inny sposób. Jeïli nie rozumieliby ich, co innego sprawiaÙoby, Če s­ doskonaÙymi manipulatorami? Psychopaci idealnie s­ w stanie wyczu° oÞ ar¿ po sposobie poruszania si¿ i mówienia. K. DuĴ on przeprowadziÙ wraz ze swoimi studentami eksperyment. PolegaÙ on na tym, Če grupa studentów zasiadaÙa w auli i miaÙa obserwowa° podwyČ-szon­ scen¿, któr­ b¿d­ przechodziÙy róČne osoby. Jedna z nich b¿dzie miaÙa w kieszeni czerwon­ chusteczk¿. Studenci siedz­cy w auli byli osobami maj­cymi albo niski, albo bardzo wysoki wynik w kwestionariuszu psychopatii. Osoby z niskim wynikiem bardzo rzadko odgadywaÙy, która z osób przechodz­cych przez scen¿ posiada czerwon­ chusteczk¿. Natomiast ponad 70% osób z wysokim wynikiem w kwestionariuszu psychopatii prawidÙowo wskazaÙo wÙaïciw­ oso-b¿73. Tym samym K. DuĴ on udowodniÙ, Če psychopaci posiadaj­ umiej¿tnoï° wyczuwania oÞ ary.

H. G. Gough stwierdza, Če funkcjonowanie jednostki w spoÙeczeÚstwie zaleČy od tego, czy potraÞ przygl­da° si¿ sobie jako przedmiotowi i przyjmowa° róČne role. Zaznacza przy tym, Če psychopaci s­ niezdolni do os­dzania swego zachowa-nia z perspektywy innej osoby i nie s­ w stanie empatycznie zrozumie° drugiego czÙowieka74. W zwi­zku z twierdzeniem

H. G. Gougha przytoczony zostanie eksperyment Mema Mahmuta, w którym wraz ze swoimi wspóÙpracownikami staraÙ si¿ sprawdzi°, na ile empatyczni s­ psychopaci. Jego eksperyment wywoÙaÙ spore poruszenie w ïrodowisku, które w­tpiÙo w jak­kolwiek empati¿ psychopaty. Mahmut postawiÙ psychopatów i niepsychopatów w obliczu trzech sytuacji, w których mogli oni pomóc lub przejï° oboj¿tnie. Pierwsza polegaÙa na tym, Če osoba potrzebuj­ca pomocy zwracaÙa si¿ z bezpoïred-ni­ proïb­, na przykÙad o wskazanie drogi. W drugiej chodziÙo o pomoc osobie, która poprzez swoj­ niezdarnoï°, upuïciÙa plik papierów. Z kolei w ostatniej próbie pomoc nie byÙa oczekiwana wida° byÙo jednak, Če dana osoba sobie nie radzi, na przykÙad czÙowiek ze zÙaman­ r¿k­ próbuje odkr¿ci° butelk¿ z wod­ i mimo niew­tpliwego bólu nie ust¿puje w wysiÙkach. Badacze sceptycznie nastawieni do moČliwoïci wyst¿powania empatii wïród psychopatów mog­ by° zdziwieni wynikami. OkazaÙo si¿, Če niepsychopaci ch¿tnie wskazywali drog¿ w odróČnieniu od psychopatów. Z nieco mniejszym entuzjazmem niepsychopaci pomagali w zbieraniu papierów. Z kolei psychopaci cz¿ïciej wspierali osob¿ niezdarn­. Niepsychopaci rzadko pomagali w odkr¿ceniu butelki i, co zaskakuj­ce, psychopaci najcz¿ïciej, w porównaniu z dwoma wczeïniej przedstawiony-mi sytuacjaprzedstawiony-mi, wykazywali ch¿° pomocy, przedstawiony-mimo Če osoba próbuj­ca odkr¿ci° wod¿ o pomoc nie prosiÙa. Wniosek nasuwa si¿ jeden – psychopata ,,wyczuwa” oÞ ar¿, co skutkuje cz¿stsz­ pomoc­, niČ dzieje si¿ to w przypadku niepsychopatów. NaleČy jednakČe zaznaczy°, iČ owo ,,wyczuwanie” oÞ ary powoduje, Če psychopata wie, Če moČe dan­ osob¿ skrzywdzi°. Wniosko-wa° moČna, Če psychopata posiada empati¿75. W tej kwestii K. DuĴ on wypowiedziaÙ si¿, twierdz­c, Če psychopaci dysponuj­

wiedz­ o uczuciach, rozumiej­ je, ale ich nie odczuwaj­76, co skutkuje specyÞ czn­, zimn­ empati¿ psychopatów.

Psychopatia juČ w XIX wieku byÙa nazywana obÙ¿dem moralnym b­dĊ zwyrodnieniem moralnym. S­ to nazwy za-proponowane przez J. C. Pricharda i dotyczyÙy osób, które zachowaÙy sprawnoï° funkcji intelektualnych, a zatem byÙy zdolne rozróČnia° to, co dobre, od tego, co zÙe, u których nie wyst¿powaÙy halucynacje czy zÙudzenia, ale cechowaÙ je brak zasad moralnych, niezdolnoï° b­dĊ znaczne obniČenie zdolnoïci samostanowienia oraz zaburzenia emocjonalne77_.

Kwestia moralnoïci psychopatów, a w zasadzie, wedÙug R. D. Hare’a78, jej brak, byÙa rozpatrywana przez Kenta Kiehla,

70 TamČe, s. 38.; Zob. M. J., Sandel, Sprawiedliwoï°, jak post¿powa° sÙusznie?, Warszawa 2013, s. 33-34. 71 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 41.

72 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 19. 73 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 32. 74 J. Groth, dz. cyt., s. 180. 75 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 254. 76 TamČe, s. 156.

77 J. Groth, dz. cyt., s. 163; M. RadochoÚski, Osobowoï° antyspoÙeczna, Rzeszów 2009, s. 131; R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, dz. cyt., s. 527; K. KlimasiÚski, WspóÙczesna psychopatologia (2002), Kraków 2002, s. 78.

który chc­c przetestowa° moralnoï° psychopatów przeprowadziÙ eksperyment skÙaniaj­cy do zastanowienia si¿ nad tym, czy na pewno psychopaci s­ zb¿dni w spoÙeczeÚstwie. Kiehl przedstawiÙ psychopatom i grupie kontrolnej skÙadaj­cej si¿ z niepsychopatów dwie sytuacje, z których jedna zostaÙa nazwana przez autora eksperymentu ,,konß iktem ostrym”, druga ,,konß iktem Ùagodnym”. W pierwszym dylemacie moralnym przedstawiona zostaÙa nast¿puj­ca sytuacja: w czasie wojny ČoÙnierze wroga zaj¿li wiosk¿ zamieszkaÙ­ przez uczestnika badania, który wraz z s­siadami ukrywa si¿ we wcze-ïniej przygotowanej na t¿ sytuacj¿ piwnicy. Do domu wchodz­ ČoÙnierze. Ich zadaniem jest zabi° kaČdego, kogo znajd­ w tej wiosce. DokÙadnie w tym momencie dziecko osoby badanej zaczyna gÙoïno pÙaka°, wi¿c zakrywa mu usta r¿k­. Jeïli j­ przytrzyma, udusi dziecko, jeïli j­ puïci, dziecko b¿dzie gÙoïno pÙaka° i zgodnie z rozkazem zgin­ wszyscy. Druga sytuacja polega na tym, Če osoba badana odwiedza swoj­ babci¿, która zwykÙa dawa° jej przy kaČdej wizycie okreïlon­ sum¿ pieni¿dzy. Tym razem jej nie otrzymuje. Na pytanie dlaczego, dowiaduje si¿, Če to z powodu rzadszych wizyt u niej. Na skutek zÙoïci badany postanawia wrzuci° do dzbanka z herbat­ leki, które znalazÙ w apteczce babci, z nadziej­, Če kobieta si¿ po nich rozchoruje. ZakÙadaj­c, Če psychopaci rozwaČaj­ tego typu dylematy moralne na zasadzie chÙodnej kalkulacji moČna przypuszcza°, Če dziecko z pobudek utylitarnych zostanie uduszone, a starsza kobieta podupadnie na zdrowiu. Z kolei niepsychopata sprawi, Če ČoÙnierze wroga zabħ ­ wszystkich przebywaj­cych w piwnicy, a babcia b¿dzie si¿ dobrze czuÙa. WedÙug badaÚ w dylemacie zwi­zanym z wrzuceniem tabletek do dzbanka z herbat­ psychopaci i niepsychopaci jednakowo protestuj­. Z kolei w dylemacie zwi­zanym z uratowaniem ludzi przebywaj­cych w piwnicy poprzez uduszenie pÙacz­cego dziecka psychopaci cz¿ïciej z pobudek utylitarnych zabħ ali dziecko. Wnioskowa° moČna, Če psychopaci s­ lepiej przystosowani do sytuacji ryzykownych dla ludzkiego Čycia i dzi¿ki racjonalnemu myïleniu, które ich charakteryzuje, bez wzgl¿du na charakter danej sytuacji uratowaliby wi¿ksz­ liczb¿ ludzi79_{. Ernest Kretschmer}

stwier-dziÙ, Če w czasie wojny psychopaci zaczynaj­ dominowa° w spoÙeczeÚstwie. DodaÙ takČe, Če psychopaci istniej­ zawsze, ale w czasach spokojniejszych my bywamy ich ekspertami, a w czasach burzliwych oni panuj­ nad nami80_.

Kolejn­ cech­ charakteryzuj­c­ psychopatów jest zaburzony proces uczenia si¿. Struktur­ mózgu odpowiedzialn­ za zapami¿tywanie, a dokÙadniej przenoszenie informacji z pami¿ci krótkotrwaÙej do dÙugotrwaÙej jest hipokamp, którego dziaÙanie u psychopatów jest zaburzone81_{. W celu zbadania tego zjawiska psycholog i neurobiolog Adrian Raine i jego}

wspóÙpracownicy sprawdzali, w jaki sposób psychopaci si¿ ucz­. PrzygotowaÙ w tym celu eksperyment, w którym psy-chopaci i niepsypsy-chopaci mieli uczy° si¿ wyjïcia z przygotowanego wczeïniej labiryntu. Za kaČdy popeÙniony bÙ­d byli karani bolesnym wstrz­sem elektrycznym. Drug­ faz¿ eksperymentu stanowiÙ ten sam rodzaj kary, a nagrod­ za sukces byÙo nie tylko unikni¿cie bólu, ale równieČ gratyÞ kacja pieni¿Čna. Przy wstrz­sie elektrycznym psychopaci uczyli si¿ go-rzej niČ niepsychopaci; z kolei gdy dodano do badania aspekt nagrody w postaci pieni¿dzy, psychopaci uczyli si¿ szybciej. K. Pospiszyl stwierdziÙ w swojej ksi­Čce Psychopatia, Če psychopata jest niewraČliwy na stosowane kary82, co potwierdziÙ

eksperyment A. Raina. Do tego samego wniosku doszedÙ Hervey Cleckley, stwierdzaj­c, Če psychopaci s­ odporni na kar¿83. Gdy taki osobnik ma okazj¿ zdoby° pieni­dze, nawet w akcji ryzykownej, b¿dzie do tego d­ČyÙ bez wzgl¿du na

przeciwnoïci losu84 _{czy negatywne konsekwencje}85_.

R. D. Hare do cech charakteryzuj­cych psychopatów doÙ­czyÙ brak dÙugofalowych celów86_{. Z kolei eksperyment A.}

Raina udowodniÙ, Če psychopaci ucz­ si¿ i d­Č­ do wyznaczonego wczeïniej celu, ale pod warunkiem materialnej, najle-piej pieni¿Čnej, gratyÞ kacji. Zgromadzone dane pokazuj­, Če przemoc, której dopuszczaj­ si¿ psychopaci, jest dokÙadnie zaplanowana i podporz­dkowana przest¿pczym celom, natomiast akty przemocy dokonywane przez niepsychopatów s­ przewaČnie wynikaj­c­ z wrogoïci agresywn­ reakcj­, spowodowan­ dostrzeganym przez nich zagroČeniem87_.

Bob Hare wraz ze wspóÙpracownikami w 2010 r. rozdaÙ kwestionariusz PCL-R ponad dwustu osobom z wyČszej ka-dry zarz­dzaj­cej w Stanach Zjednoczonych. Wyniki, które uzyskaÙ, porównaÙ ze ïrednimi wynikami caÙej populacji. Oka-zaÙo si¿, Če badani biznesmeni wykazywali znacznie wi¿cej cech psychopatycznych poÙ­czonych z niezwykÙ­ charyzm­, kreatywnoïci­, dobrym myïleniem strategicznym i doskonaÙymi umiej¿tnoïciami komunikacyjnymi niČ przeci¿tny

czÙo-79 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 246.

80 E. Kretschmer, Ludzie Genialni, Warszawa 1938, s. 26. 81 A. M. Colman, dz. cyt., s. 253-254.

82 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 26. 83 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 72. 84 TamČe, s. 65.

85 TamČe, s. 152. 86 R. D. Hare, dz. cyt., s. 83

wiek. Z kolei Belinda Board i Katarina Fritzon porównaÙy wyniki testów osobowoïci biznesmenów z wynikami pacjentów szpitala w Braodmoor, w którym przebywaj­ najbardziej niebezpieczni brytyjscy przest¿pcy. W tym wypadku równieČ, jeïli chodzi o liczb¿ i nat¿Čenie cech psychopatycznych, biznesmeni wysun¿li si¿ na prowadzenie88, z czego wnioskowa°

moČna, Če duČa liczba psychopatów zajmuje wysokie stanowiska, nie dziaÙaj­c w sposób antyspoÙeczny. Cz¿ï° cech, które posiadaj­ psychopaci, charakteryzuje w peÙni idealnego biznesmena. S­ to na przykÙad: nieliczenie si¿ z uczuciami innych osób89, skÙonnoï° do kÙamstwa i manipulacji, charyzma, unikanie odpowiedzialnoïci, pewnoï° siebie90_{, inteligencja, brak}

poczucia l¿ku, wstydu i winy, powierzchowny czar91, umiej¿tnoï° przeÙoČenia niepowodzenia na swoj­ korzyï°.

We-dÙug badaÚ K. DuĴ ona s­ to takČe cechy wszystkich prezydentów USA92_.

Od 50 do 80% psychopatów ma odmienny wynik EEG niČ reszta populacji. Maj­ oni wyj­tkowo nisk­ aktywnoï° fal mózgowych, co oznacza ogólne obniČenie pobudzenia korowego. St­d niČsza reaktywnoï° na bodĊce pochodzenia zewn¿trznego u psychopatów93. WedÙug R. D. Hare’a psychopaci nie wykazuj­ Čadnych odmiennych reakcji na bodĊce

sÙabe, natomiast cechuje ich znacznie mniejsza niČ u osób normalnych reaktywnoï° na bodĊce silne, czyli tzw. elektroder-malna hiperaktywnoï°94_.

Psychopaci odznaczaj­ si¿ niČsz­ ,,reakcj­ oczekiwania”, bowiem jeïli np. powiemy niepsychopacie, Če za chwil¿ usÙyszy bardzo gÙoïny huk, to b¿dzie przygotowywaÙ si¿ w napi¿ciu na ten dĊwi¿k, z kolei u psychopaty jego reakcja elektrodermalna b¿dzie znacznie sÙabsza95_.

Podsumowanie

Psychopaci nie zawsze zachowuj­ si¿ antyspoÙecznie. Klinicyïci spoïród wielu postaci psychopatycznych stosun-kowo dawno temu wyróČnili tzw. psychopat¿ funkcjonalnego ze wzgl¿du na pewne umiej¿tnoïci pozornie poprawnego funkcjonowania w ïrodowisku spoÙecznym. Tego rodzaju jednostki cechuje m.in. umiej¿tnoï° manipulowania innymi, egocentryzm, nieodpowiedzialnoï°, impulsywnoï°, sÙaba kontrola zachowania, skÙonnoï° do naduČywania substancji psychoaktywnych, promiskuityzm oraz niedojrzaÙoï° emocjonalna. Psychopata funkcjonalny moČe by° na tyle inteligent-ny i zr¿czinteligent-ny w kontaktach spoÙeczinteligent-nych, Če udaje mu si¿ skutecznie unika° konß iktów z pracodawc­ czy wÙadz­. Naj-cz¿ïciej moČna ich spotka° w takich grupach zawodowych jak: policjanci, sprzedawcy, prawnicy, poïrednicy handlowi, politycy, wojskowi, lekarze, a nawet duchowni. Posiadanie przez przedstawicieli tych grup niektórych cech psychopatii

moČe by° nawet pomocne w osi­ganiu sukcesów zawodowych96. PrzykÙad stanowi wspomniany eksperyment K. DuĴ

o-na, w którym osoby badane, posiadaj­ce wysoki wynik w kwestionariuszu psychopatii, osi­gaÙy ponad dwukrotnie lep-sze wyniki niČ niepsychopaci we wskazaniu osoby winnej, która miaÙa w kielep-szeni chusteczk¿. Ta umiej¿tnoï° przydatna byÙaby np. w pracy w sÙuČbie celnej. Inn­ osob­, która zwróciÙa uwag¿ na pozytywne cechy psychopatów, byÙ Eugeniusz Brzezicki, który ten typ nazwaÙ psychopatia socialiter fausta – psychopatia spoÙecznie nieszkodliwa (korzystna). StwierdziÙ, Če pracownicy naukowi, zajmuj­cy si¿ dziedzinami, które nie wymagaj­ kontaktów z ludĊmi, takimi jak logika, matema-tyka czy Þ zyka teoretyczna, mog­ by° takimi psychopatami97_.

Psychopaci pozytywni mog­ by° nie tylko nieuci­Čliwi dla spoÙeczeÚstwa, ale wr¿cz pomocni. Psychopaci pozytywni potraÞ ­ poprzez swoje uzdolnienia intelektualne b­dĊ artystyczne pokaza° si¿ z dobrej strony, a aplauz spoÙeczny moČe skierowa° ich dziaÙalnoï° w dobr­ stron¿ z punktu widzenia ogóÙu. Dzi¿ki temu cz¿ï° dziwnych zachowaÚ psychopatów moČe, z uwagi na ich osi­gni¿cia, zosta° potraktowana z przymruČeniem oka. Maj­c na uwadze to, co zostaÙo powiedzia-ne, moČna przypuszcza°, iČ wielu reformatorów, wybitnych generaÙów, niezwykle utalentowanych artystów mogÙo by° jednostkami psychopatycznymi, które pomimo tego przyczyniÙy si¿ do zmian i rozwoju ïwiata98_.

88 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 140. 89 R. D. Hare, dz. cyt., s. 62-63. 90 TamČe, s. 53.

91 K. DuĴ on, dz. cyt., s. 72. 92 TamČe, s. 66.

93 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 86. 94 TamČe, s. 86-87. 95 TamČe, s. 87.

96 M. RadochoÚski, Osobowoï°..., dz. cyt., s. 147-148. 97 K. KlimasiÚski, WspóÙczesna..., dz. cyt., s. 78.

Bibliografia:

[1] Bauman Z., Globalizacja, Warszawa 2000.

[2] Bilikiewicz A., Landowski J., RadziwiÙÙowicz P., Psychiatria repetytorium, Warszawa 2003.

[3] Bilikiewicz A., Zaburzenia osobowoïci i zachowania spowodowane chorob­, uszkodzeniem lub dysfunkcj­ mózgu, [w:] Bilikiewicz A., PuČyÚski S., Ryba-kowski J., Wciórka J. (red.), Psychiatria, T. 2, Psychiatria kliniczna, WrocÙaw 2002.

[4] Bilikiewicz T., Sprawy mózgowe wyraČaj­ce si¿ klinicznie napadami padaczki, [w:] Bilikiewicz T. (red.), Psychiatria kliniczna, Warszawa 1979. [5] Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S., Psychologia zaburzeÚ, vol. 1, GdaÚsk 2003.

[6] CierpiaÙowska L., Psychopatologia, WykÙady z psychologii, T. 15, Warszawa 2009. [7] Colman A. M., SÙownik Psychologii, Warszawa 2009.

[8] DuĴ on K., M­droï° psychopatów, Warszawa 2014.

[9] Groth J., AntyspoÙeczne zaburzenie osobowoïci, [w:] CierpiaÙowska L. (red.), Psychologia zaburzeÚ osobowoïci. Wybrane zagadnienia, PoznaÚ 2004, s. 165.

[10] Hare R. D., Psychopaci s­ wïród nas, Kraków 2006. [11] Haslam M., Psychiatria, PoznaÚ 1990, przekÙad 1997.

[12] Herzyk A., Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa 2005.

[14] Herzyk A., Kurkow P., Neuropsychologiczne nast¿pstwa dysfunkcji mózgu, [w:] DomaÚska R., Borkowska A. R. (red.), Podstawy neuropsychologii

klinicznej, Lublin 2008.

[14] Jakubik A., Zaburzenia osobowoïci, Warszawa 1997.

[15] Jakubik A., Zaburzenia osobowoïci, [w:] D­browski S., JaroszyÚski J., PuČyÚski S. (red.), Psychiatria, T. 1, Warszawa 1987. [16] K¿piÚski A., Psychopatie, Kraków 2002.

[17] KlimasiÚski K., Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej, Kraków 2000. [18] KlimasiÚski K., WspóÙczesna psychopatologia, Kraków 2002.

[19] Kozak S., Patologie wïród dzieci i mÙodzieČy. Leczenie i proÞ laktyka, Warszawa 2007. [20] Kozarska-Dworska J., Psychopatia jako problem kryminologiczny, Warszawa 1977. [21] Kretschmer E., Ludzie Genialni, Warszawa 1938.

[22] Mellibruda J., Ja-Ty-My, Warszawa 1980.

[23] Pecyna M. B., Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, Warszawa 1998.

[24] Pilch I., Makiawelista wïród ludzi. Nowe badania, [w:] Lewicka M. (red.), Psychologia spoÙeczna, T. 3, Warszawa 2008. [25] Pilch I., Osobowoï° makiawelisty i jego relacje z ludĊmi, Katowice 2008.

[26] Pospiszyl K., Psychopatia, Warszawa 2000.

[27] RadochoÚski M., Osobowoï° antyspoÙeczna, Rzeszów 2009.

[28] RadochoÚski M., Z pogranicza pedagogiki i psychopatologii, wybór tekstów, Rzeszów 2009.

[29] Saj M., Czego potrzeba, by by° skutecznym inwestorem?, [w:] Marcinowski M., Sukces na gieÙdzie, Tajniki i wskazówki najwi¿kszych polskich ekspertów

gieÙdowych, Brzezia R­ka 2011.

[30] Sandel M. J., Sprawiedliwoï°, jak post¿powa° sÙusznie?, Warszawa 2013. [31] SoÙtys E. (red.), Encyklopedia – biologia, Kraków 2007.

[32] Seligman M. E. P., Walker E. F., Rosenhan D. L., Psychopatologia, PoznaÚ 2003. [33] Wciórka J., Kryteria diagnostyczne wedÙug DSM-IV-TR, WrocÙaw 2008.