Ewa Malczyk, Agata Malczyk, Marta Misiarz, Ewa Szura, Joanna Cipper
OCENA STOSOWANIA SUPLEMENTÓW DIETY I LEKÓW OTC PRZEZ KOBIETY W CIĄŻY
Wydział Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie
Dziekan: dr n. o zdr. R. Palacz
Celem pracy była ocena stosowania suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety zawierający pytania o wiek, wykształcenie, sytuację zawodową, miejsce za-mieszkania, liczbę ciąż i trymestr obecnej ciąży, uczęszczanie na wizyty u gi-nekologa oraz pytania dotyczące stosowania suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży.
Słowa kluczowe: suplementy diety, leki OTC, kobiety w ciąży. Key words: dietary supplements, OTC drugs, pregnant women.
Ciąża to stan dla przyszłej matki bardzo wyjątkowy i niepowtarzalny. Każda kobieta w tym okresie powinna szczególnie zadbać nie tylko o swoje zdrowie, ale także o zdrowie przyszłego potomka. Prawidłowo zbilansowana dieta kobiety w okresie prenatalnym powinna zaspokoić potrzeby organizmu w makroskładni-ki (białko, tłuszcze, węglowodany) i mikroskładnimakroskładni-ki odżywcze (składnimakroskładni-ki mineral-ne i witaminy) (1). Niestety brak wiedzy na temat prawidłowego żywienia kobiet w ciąży oraz stosowania suplementów diety i leków OTC (ang. over-the-counter
drug, leki dostępne bez recepty) prowadzi do wielu błędów popełnianych przez
przyszłe matki. Kobiety w ciąży bardzo często, bez konsultacji z lekarzem, naduży-wają suplementów diety i leków OTC, co może przyczynić się do złego samopoczu-cia ciężarnej, ale także do nieprawidłowego rozwoju dziecka (2, 3, 4). Celem pracy była ocena stosowania suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży.
MATERIAŁ I METODY
Badanie zostało przeprowadzone na przełomie września – listopada 2017 r. na terenie województwa opolskiego. Kryteriami włączenia do badań były: ciąża, zgoda na badanie oraz poprawne wypełnienie kwestionariusza ankiety. Badaną grupę two-rzyło 100 kobiet spełniających kryteria wyboru.
Metodą badawczą stosowaną w niniejszym badaniu był sondaż diagnostyczny. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety zawierający pytania o wiek, wykształcenie, sytuację zawodową, miejsce zamieszkania, liczbę ciąż i try-mestr obecnej ciąży, uczęszczanie na wizyty u ginekologa oraz pytania dotyczące stosowania suplementów diety i leków OTC, takich jak: Femibion, Pregna DHA, Pregna, Prenatal Classic, Vita-miner mama, Vita Mama, Omegamed Pregna, Apap, Paracetamol, Solpadeina, Pyralgina, Ibuprom, Dexak, Gripex, Theraflu, Polopiryna, Aspiryna, Prenalen, Renopuren zatoki, Rennie, Ranigast, Manti, Alugastrin, Ga-viscon, Controloc Control, Pantoprazol, Bioprazol, Helicid, MagVitB6, MagneB6, Aspargin, Neomag Skurcz, Magnezin, Acatar, Otrivin, Nasic, Xylogel, woda mor-ska, sól fizjologiczna (0,9% NaCl), przez kobiety w ciąży.
W celu wykazania zależności pomiędzy stosowaniem suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży a ich poziomem wykształcenia, przeprowadzono test χ2 z poprawką Yatesa. Analizę statystyczną przeprowadzono wykorzystując program statystyczny Statistica v.13.0. Poziom istotności przyjęto na poziomie p < 0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wśród 100 ankietowanych kobiet, najwięcej było kobiet w wieku 26-34 lat (40%), następnie w wieku 19-25 lat (26%) i w wieku 35-45 lat (25%). Najmniej liczną grupę tworzyły kobiety w wieku 15-18 lat (9%). Większość odznaczała się wykształceniem wyższym (35%) i średnim (31%), 17 kobiet (17%) określiło swoje wykształcenie jako zawodowe, a 12 (12%) jako wyższe zawodowe. Pięć (5%) respondentek miało wy-kształcenie podstawowe. Prawie 40% kobiet przebywało na zwolnieniu lekarskim, 27% pracowało zawodowo, a 24% nie pracowało w ogóle. Jedenaście (11%) kobiet wybrało odpowiedź, że jeszcze się uczy bądź studiuje. Na pytanie dotyczące miejsca zamiesz-kania najwięcej kobiet zaznaczyło odpowiedź – wieś (38%). W miejscowościach od 5 tys. do 50 tys. mieszkańców mieszkało 26% kobiet, natomiast w miasteczkach poniżej 5 tys. mieszkańców 23% ankietowanych kobiet. Trzynaście procent kobiet zadeklarowało, że mieszka w mieście powyżej 50 tys. mieszkańców. Ponad połowa ankietowanych kobiet spodziewała się dziecka po raz pierwszy (51%), 28% respon-dentek miało zostać matkami po raz drugi, natomiast 18% oczekiwało trzeciego dziec-ka. Jedynie 3 kobiety (3%) były w trakcie czwartej ciąży. Najwięcej ankietowanych kobiet (52%) było w II trymestrze ciąży, 32% w III trymestrze, a 16% w I trymestrze ciąży. Zdecydowana większość przebadanych kobiet (96%) regularnie uczęszczała podczas ciąży do ginekologa, w tym wszystkie kobiety z wykształceniem średnim i wyższym, a ponad 90% z zawodowym, 80% z wyższym zawodowym oraz podsta-wowym. Zaledwie 4 osoby udzieliły negatywnej odpowiedzi. Były to kobiety ciężarne z wykształceniem podstawowym i wyższym zawodowym.
Przyjmowanie suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży w dzisiej-szych czasach stało się powszechne (5, 6, 7, 8, 9). W 2012 r. na świecie było ponad 200 milionów kobiet w ciąży. W ciągu ostatnich 30 lat liczba kobiet przyjmujących
leki w czasie ciąży podwoiła się i szacuje się, że 90% kobiet w ciąży spożywa co naj-mniej jeden lek w czasie jej trwania (10, 11). W Stanach Zjednoczonych ponad 90% kobiet w ciąży zażywa leki na receptę lub leki OTC (12). Międzynarodowe badania przeprowadzone w latach 2011-2012 w Europie, Ameryce Północnej i Południowej oraz Australii wśród kobiet w ciąży i matek dzieci poniżej roku życia dostarczyły informacji, że 81,2% ankietowanych kobiet zadeklarowało stosowanie co najmniej jednego leku (przepisanego na receptę lub bez recepty) podczas ciąży. W tych bada-niach stosowanie leków OTC deklarowało 66,9% kobiet w ciąży, przy czym 68,4% i 17% kobiet zgłosiło stosowanie przynajmniej jednego leku odpowiednio do le-czenia ostrego/krótkoterminowego i do lele-czenia przewlekłego/długotrwałego (13). Z kolei w badaniach Abduelkarema i Mustafy (14), 40% respondentek mieszkają-cych w Zjednoczonych Emiratach Arabskich zadeklarowało, że przyjmowało leki OTC podczas ciąży, przy czym większość (94,2%) zgodziła się z oświadczeniem, że nie wszystkie leki OTC można bezpiecznie przyjmować w czasie ciąży.
W niniejszych badaniach spośród 100 przebadanych kobiet prawie 90%, niezależ-nie od poziomu wykształcenia, stosowało preparaty witaminowo-mineralne (Femibion, Pregna DHA, Pregna, Prenatal Classic, Vita-miner mama, Vita Mama, Omegamed Pregna) (tab. I). Podobne wyniki otrzymali Hamułka i współpr. (3) oraz Grzelak i współpr. (15). W badaniach Hamułki i współpr. (3) zażywanie preparatów witami-nowo-mineralnych deklarowało 98,3% kobiet ciężarnych, a w badaniach Grzelak i współpr. (15) – 89%. Badania Lundqvist i współpr. (16), Harton i współpr. (17) oraz
Makowskiej-Donajskiej i Hirnle (18) wskazały, że częste zażywanie preparatów
witami-nowo-mineralnych przez kobiety w ciąży może wynikać z braku zbilansowanej diety. Tabela 1. Stosowanie suplementów diety i leków OTC przez kobiety w ciąży.
Table 1. Use of dietary supplements and OTC drugs by pregnant women.
Pytania/odpowie-dzi*/suplement diety, lek OTC Ogółem Wykształcenie P Z Ś WZ W N % N % N % N % N % N %
Czy zażywa Pani witaminy i minerały dla kobiet ciężarnych?
Tak 89 89 5 100 13 76 30 97 11 92 30 86 Femibion 41 46 4 80 7 54 14 47 3 27 13 43 Pregna DHA 34 38 2 40 7 54 8 27 7 64 10 33 Pregna 27 30 3 60 4 31 9 30 6 55 5 17 Prenatal Classic 10 11 - - 1 8 5 17 2 18 2 7 Vita-miner mama 12 13 - - 2 15 2 7 1 9 7 23 Vita Mama 1 1 - - 1 8 - - - -Omegamed Pregna 3 3 - - 1 8 - - - - 2 7
Pytania/odpowie-dzi*/suplement diety, lek OTC Ogółem Wykształcenie P Z Ś WZ W N % N % N % N % N % N %
Czy zażywa Pani leki przeciwbólowe/ przeciwgorączkowe/ przeciwzapalne?**
Tak 61 61 5 100 11 65 22 71 7 58 16 46 Apap 42 69 4 80 10 91 16 73 4 57 8 50 Paracetamol 39 64 5 100 7 64 13 59 7 100 7 44 Solpadeina 3 5 1 20 - - 2 9 - - - -Pyralgina 6 10 - - 3 27 1 5 1 14 1 6 Ibuprom 15 25 3 60 7 64 3 14 1 14 1 6 Dexak 3 5 1 20 - - 2 9 - - -
-Czy będąc w ciąży stosuje Pani leki/ suplementy diety w przypadku przeziębienia/ grypy?**
Tak 56 56 5 100 10 59 20 65 5 42 16 46 Gripex 17 30 1 20 5 50 7 35 3 60 1 6 Theraflu 3 5 - - - - 1 5 - - 1 6 Polopiryna 17 30 1 20 5 50 7 35 3 60 1 6 Aspiryna 13 23 2 40 3 30 5 25 1 20 2 13 Prenalen 38 68 4 80 5 50 13 65 3 60 13 82 Renopuren zatoki 15 27 1 20 3 30 7 35 1 20 3 19
Czy w przypadku problemu ze zgagą/ nadkwasotą żołądka stosuje Pani stosowne preparaty?**
Tak 63 63 5 100 13 76 24 77 6 50 15 43 Rennie 43 68 4 80 9 69 17 71 3 50 10 67 Ranigast 15 24 4 80 2 15 5 21 3 50 1 7 Manti 15 24 3 60 4 31 7 30 1 17 - -Alugastrin 13 20 1 20 4 31 4 17 3 50 1 7 Gaviscon 5 8 - - 2 15 - - 2 34 1 7 Controloc Control 8 13 - - 3 23 4 16 - - 1 7 Pantoprazol 7 12 1 20 1 8 3 13 1 17 1 7 Bioprazol 5 8 - - - - 3 13 1 17 1 7 Helicid 1 2 - - - - 1 4 - - - -Tabela 1. (cd.). Table 1. (cont.).
Pytania/odpowie-dzi*/suplement diety, lek OTC Ogółem Wykształcenie P Z Ś WZ W N % N % N % N % N % N %
Gdy odczuwa Pani skurcze łydek, to zażywa Pani preparaty łagodzące te dolegliwości?
Tak 62 62 5 100 12 86 21 88 8 100 16 76 MagVitB6 24 39 3 60 7 58 10 48 3 38 3 14 MagneB6 34 55 3 60 7 58 9 43 2 26 15 62 Aspargin 10 16 2 40 1 8 6 29 1 13 - -Neomag Skurcz 15 24 2 40 3 25 6 29 4 50 - -Magnezin 5 8 - - 2 17 2 10 1 13 -
-Czy podczas ciąży mając męczący katar stosuje Pani preparaty łagodzące dolegliwości?**
Tak 67 67 5 100 14 82 24 77 8 67 16 46 Acatar 18 26 3 60 3 21 8 33 2 26 2 13 Otrivin 9 13 1 20 1 7 1 4 2 25 4 24 Nasic 9 13 1 20 4 29 4 17 - - - -Xylogel 15 22 1 20 6 43 4 17 1 13 3 19 Woda morska 41 61 4 80 11 79 15 63 4 50 7 44 0,9% NaCl 43 64 5 100 11 79 13 54 5 63 9 56
P – podstawowe, Z – zawodowe, Ś – średnie, WZ – wyższe zawodowe, W – wyższe; * – wielokrotny wybór; ** – istotność zależna statystycznie przy p < 0,05
Oprócz stosowania preparatów witaminowo-mineralnych, większość ankie- towanych kobiet w ciąży stosowała również leki przeciwbólowe/przeciwgorączko-we (Apap, Paracetamol), suplementy diety/leki w razie przeziębienia bądź grypy (Prenalen), uśmierzające dolegliwości w razie zgagi czy nadkwasoty żołądka (Ren-nie) oraz preparaty na katar (woda morska, sól fizjologiczna). Znamiennie, częściej kobiety z wykształceniem podstawowym, zawodowym, średnim, wyższym zawo-dowym niż wyższym deklarowały stosowanie leków przeciwbólowych/przeciwgo-rączkowych, takich jak: Apap (80% vs 91% vs 73% vs 57% vs 50%), Paracetamol (100% vs 64% vs 59% vs 100% vs 44%), leków przeciwbólowych/ przeciwzapal-nych, takich jak: Ibuprom (60% vs 64% vs 14% vs 14% vs 6%), suplementów diety/ leków w razie przeziębienia bądź grypy, takich jak: Gripex (20% vs 50% vs 35% vs 60% vs 6%), Polopiryna (20% vs 50% vs 35% vs 60% vs 6%), uśmierzających dolegliwości w razie zgagi czy nadkwasoty żołądka, takich jak: Ranigast (80% vs Tabela 1. (cd.).
15% vs 21% vs 50% vs 7%), Manti (60% vs 31% vs 30% vs 17% vs 0%) oraz pre-paratów łagodzących męczący katar, takich jak: woda morska (80% vs 79% vs 63% vs 50% vs 44%) (tab. 1). Badania Sobczyk i współpr. (19) oraz Godali i współpr. (20) również dowiodły, że na suplementację duży wpływ ma poziom wykształcenia. Bez względu na wykształcenie, ponad 60% ankietowanych kobiet w niniejszych badaniach stosowało preparaty niwelujące skurcze łydek (MagVitB6, MagneB6, Aspargin, Neomag Skurcz, Magnezin).
Rekomendowanym przez respondentki w badaniach własnych źródłem informacji o suplementowaniu witamin i minerałów (Femibion, Pregna DHA, Pregna), leków przeciwbólowych/przeciwgorączkowych (Apap, Paracetamol), preparatów łagodzących skurcze łydek (MagVitB6, MagneB6) oraz kropli do nosa dedykowanym kobietom w ciąży (woda morska, sól fizjologiczna) była rozmowa z lekarzem. Prawie 80% kobiet decydowała się stosować te preparaty dopiero po konsulatacji medycznej. Kolejnym źródłem było forum internetowe (35%), a na-stępnie rozmowa z farmaceutą (29%). W badaniach Hamułki i współpr. (3) wykaza-no podobnie, większość kobiet biorących udział w badaniach informacje odwykaza-noszą- odnoszą-ce się do stosowanych preparatów witaminowo-mineralnych uzyskiwała u lekarza prowadzącego ciążę. Według badań przeprowadzonych przez Grzelak i współpr. (15) najpopularniejszym jednak źródłem informacji o suplementach diety dla kobiet w ciąży lub ją planujących był Internet, w mniejszym zakresie lekarz.
W badaniach własnych stosowanie niektórych suplementów diety i leków OTC nie było konsultowane z lekarzem prowadzącym ciążę. Bez konsultacji lekarskiej ankietowane kobiety w ciąży zażywały: Pyralginę, Ibuprom, Dexak, Gripex, Polo-pirynę, AsPolo-pirynę, Renopuren zatoki, Ranigast, Alugastrin, Neomag Skurcz, Acatar, Xylogel oraz Nasic (tab. 1). W większości preparaty te były przyjmowane przez kobiety z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub średnim. Nadmierne spożywanie suplementów diety i leków OTC nie dedykowanych kobietom w ciąży może spowodować wady wrodzone u potomstwa, przyczynić się do poronień bądź nieprawidłowego rozwoju dziecka (3, 18).
WNIOSKI
1. Ankietowane kobiety w ciąży najczęściej stosowały spośród: preparatów witaminowo-mineralnych – Femibion, leków przeciwbólowych/przeciwgorączko-wych – Apap i Paracetamol, leków/suplementów diety w przypadku przeziębienia
czy grypy – Prenalen, leków/suplementów diety w przypadku problemów ze zgagą/
nadkwasotą żołądka – Rennie, preparatów łagodzących skurcze łydek – MagneB6, a spośród preparatów łagodzących męczący katar – wodę morską i sól fizjologiczną.
2. Stosowanie leków przeciwbólowych/przeciwgorączkowych/przeciwzapalnych, suplementów diety i leków w przypadku przeziębienia czy grypy, zgagi, nadkwasoty żołądka i męczącego kataru przez kobiety w ciąży było zależne od poziomu wykształ-cenia. Kobiety z wyższym wykształceniem rzadziej przyjmowały te preparaty.
3. Kobiety z wyższym wykształceniem częściej zasięgały porady lekarza i wy-bierały leki bezpieczne dla przyszłej matki i płodu.
4. Uzyskane wyniki wskazują na konieczność szerszej edukacji kobiet w ciąży i ją planujących, szczególnie z wykształceniem średnim i niższym, na temat konse-kwencji nieodpowiedniego stosowania suplementów diety i leków OTC.
E . M a l c z y k , A . M a l c z y k , M . M i s i a r z , E . S z u r a , J . C i p p e r
ASSESSMENT OF DIETARY SUPPLEMENTS AND OTC DRUGS USE BY PREGNANT WOMEN
S u m m a r y
Introduction. A properly balanced woman’s prenatal diet should satisfy the body’s needs for
macro-nutrients and micromacro-nutrients. Unfortunately, the lack of knowledge about the proper nutrition of pregnant women and the use of dietary supplements and OTC (over-the-counter drug), leads to mistakes made by future mothers. Pregnant women very often, without consulting a doctor, abuse dietary supplements and OTC drugs, which may contribute to the malaise of the pregnant woman, but also to the abnormal devel-opment of the child.
Aim. The aim of the work was to assessment the use of dietary supplements and OTC drugs by
preg-nant women.
Material and methods. The study group consisted of 100 women. The research tool was a
question-naire survey containing questions about socio-demographic data and questions about the use of dietary supplements and OTC drugs by pregnant women. In order to demonstrate the relationship between the use of dietary supplements and OTC drugs by pregnant women and their level of education, an χ2 test with the Yatesa amendment was conducted. The statistical analysis was carried out using statistica v.13.0. The significance level was assumed at p < 0.05.
Results. Of the examined women, almost 90%, regardless of their level of education, used
vita-min-mineral preparations. Significantly more often women with primary, vocational, secondary and higher education have declared the use of analgesics/ antipyretic/ anti-inflammatory drugs, dietary supplements/ medicines in case of colds or flu, relieving discomfort in case of heartburn or stomach hyperacidosis and preparations relieving a tiring runny nose. A source of information about vitamin and mineral supplements and OTC drugs recommended by respondents with higher education was a conversation with a doctor.
Conclusions. The surveyed pregnant women most often used among: vitamin - mineral preparations
– Femibion, painkillers/ antipyretics – Apap and Paracetamol, medicines/ dietary supplements in case of cold or flu – Prenalen, medicines/ dietary supplements in case of problems with heartburn/ gastric acidosis – Rennie, preparations to alleviate calf cramps – MagneB6, and among preparations to alleviate exhausting runny nose - sea water and saline. Women with higher education were less often take some OTC drugs, and were more often consulted a doctor and chose medicines safe for the future mother and fetus. The re-sults indicate the need for greater education for pregnant and those planning it, especially with secondary and lower education, on the consequences of inappropriate use of dietary supplements and OTC drugs.
PIŚMIENNICTWO
1. Maciąg D., Figuła A., Cichońska M., Kucharska K.: Wiedza kobiet na temat zdrowego stylu życia w okresie ciąży. Acta Sci Acad Ostroviensis. Sectio B 2013; 1: 69-94. – 2.
Kozłowska-Wojciechows-ka M., MaKozłowska-Wojciechows-karewicz-Wujec M. Wiedza i zachowania żywieniowe kobiet ciężarnych. Roczn PZH 2002;
53(2): 167-175. – 3. Hamułka J., Wawrzyniak A., Pawłowska R.: Ocena spożycia witamin i składników mineralnych z suplementami diety przez kobiety w ciąży. Roczn. PZH 2010; 61(3): 269-275. – 4. Ledan
Wdowiak L., Steć A., Włoch K., Warchoł-Sławińska E., Krakowiak J.: Suplementacja witaminowo -
min-eralna diety kobiet ciężarnych w województwie lubelskim. Med Ogólna 2007; 13: 272-285. – 6. Jarosz
M., Wierzejska R.: Suplementacja kwasem foliowym diet kobiet ciężarnych. Żyw Człow Metab. 2007;
34: 1499-1508. – 7. Gacek M.: Poziom spożycia wybranych składników mineralnych w grupie kobiet ciężarnych. Żyw Człow Metab. 2007; 34: 819-823. – 8. Karowicz-Bilińska A., Nowak-Markwitz E., Opala
T., Oszukowski P., Poręba R., Spaczyński M.: Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego
w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 2014; 85: 395-399. – 9. Mosley A.T., Witte A.P.: Drugs in Pregnan-cy. Do the benefits outweigh the risks? US Pharmacist. 2013; 38(9): 43-46. – 10. Mosley J.F., Smith L.L.,
Dezan M.D.: An overview of upcoming changes in pregnancy and lactation labeling information. Pharm
Pract. 2015; 13(2): 605.
11. Leung H.Y., Saini B., Ritchie H.E.: Medications and pregnancy: The role of community pharmacists - A descriptive study. PLoS ONE 2018; 13(5): e0195101. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0195101. – 12. Servey J., Chang J.: Over-the-counter medications in pregnancy. Am Fam Physician. 2014; 90(8): 548-555. – 13. Lupattelli A., Spigset O., Twigg M.J., et al.: Medication use in pregnancy: a cross-sec-tional, multinational web-based study. BMJ Open 2014; 4: e004365. doi:10.1136/bmjopen-2013-004365. – 14. Abduelkarem A.R., Mustafa H.: Use of over-the-counter medication among pregnant women in Sharjah, United Arab Emirates. Hindawi Journal of Pregnancy 2017; Article ID 4503793, 8 pages https:// doi.org/10.1155/2017/4503793. – 15. Grzelak T., Suliga K., Sperling M., Pelczyńska M., Czyżewska K.: Ocena stosowania suplementów diety wśród kobiet ciężarnych lub planujących ciążę. Forum Zab Me-tab. 2016; 7: 8-15. – 16. Lundqvist A., Johansson I., Wennberg A., Hultdin J., Högberg U., Hamberg
K., et al.: Reported dietary intake in early pregnant compared to non-pregnant women – a
cross-sec-tional study. BMC Pregnancy and Childbirth 2014; 14: 373. – 17. Harton A., Choroszewska A.,
Gajewska D., Myszkowska-Ryciak J.: Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez
kobiety ciężarne. Probl. Hig. Epidemiol. 2013; 94(3): 605-609. – 18. Makowska-Donajska M.,
Hirn-le L.: SupHirn-lementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Gin Perinat Prakt. 2017; 2(4):
166-172. – 19. Sobczyk K., Woźniak- Holecka J., Kowal M.: The influence of socioeconomic factors on dietary supplementation in pregnant women. Ann Acad Med Siles. 2017; 71: 339-348. – 20. Godala M.,
Pi-etrzak K., Łaszek M., Gawron-Skarbek A., Szatko F.: Zachowania zdrowotne łódzkich kobiet w ciąży.
Cz. I. Sposób żywienia i suplementacja witaminowo-mineralna. Probl. Hig. Epidemiol. 2012, 93(1), 38-42. Adres: 48-303 Nysa, ul. Ujejskiego 12
