Iwona Jasińska-Kuligowska, Dominika Kowalewska, Maciej Kuligowski1 WIEDZA ŻYWIENIOWA KOBIET DOTYCZĄCA ŻYWNOŚCI
ZAWIERAJĄCEJ FITOESTROGENY
Katedra Towaroznawstwa Żywności Wydziału Towaroznawstwa, Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. W. Zmudziński
1 Zakład Fermentacji i Biosyntezy, Wydziału Nauk o Żywności i Żywieniu, Uniwersytetu Przyrodniczgo w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. J. Nowak
Za pomocą kwestionariusza składającego się z 25 pytań oceniono wiedzę żywieniową kobiet w zakresie żywności zawierającej fi toestrogeny. Świadomość żywieniowa deklarowana przez kobiety dotycząca racjonalnego żywienia jest widoczna w zachowaniach żywieniowych i wskaźnikach antropometrycznych (BMI). Jednak szczegółowa wiedza kobiet o związkach bioaktywnych, ich wy-stępowaniu w żywności i działaniach prozdrowotnych jest na niewystarczającym poziomie.Istnieje potrzeba edukacji żywieniowej, w zakresie wiedzy o fi toestro-genach obecnych w żywności i bezpieczeństwie żywności zawierającej związki bioaktywne oraz jej praktycznym zastosowaniu w zachowaniach żywieniowych i konsumenckich.
Hasła kluczowe: kobiety, wiedza żywieniowa, fi toestrogeny, związki bioaktywne. Key words: womennutritional knowledge, phytoestrogens, bioactive compounds.
Prawidłowo zbilansowana dieta stanowi podstawę w zachowaniu zdrowia orga-nizmu ludzkiego. Nieracjonalne odżywianie może powodować poważne zaburzenia stanu zdrowia i przyczyniać się do rozwoju licznych chorób, m.in. cywilizacyjnych – otyłości, cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia, nowotworów, osteoporozy. W zapobieganiu rozwojowi tych chorób istotnym czynnikiem jest świadomość i wiedza żywieniowa konsumentów (1). Liczne prace naukowe donoszą o zróżni-cowanym poziomie wiedzy żywieniowej kobiet oraz związanej z nim odmienności zachowań zarówno żywieniowych, jak i zakupowych. Kobiety w wieku do 35 r.ż. odznaczają się bardziej świadome, natomiast w wieku 50 i więcej bardziej skłonne do korzystania z suplementów diety (2, 3). Indywidualizacja zaleceń żywieniowych jest podstawową zasadą zdrowego odżywiania, można jednak określić ogólne za-lecenia, na których powinna opierać się dieta każdego zdrowego, dorosłego czło-wieka. Całodzienny jadłospis powinien składać się z 4–5 posiłków, spożywanych o stałych porach, z zachowaniem określonych odstępów czasowych. Podstawę diety wg piramidy Instytutu Żywności i Żywienia powinny stanowić warzywa i owoce,
spożywane w odpowiednich proporcjach do każdego posiłku w postaci surowej. Warzywa i owoce są źródłem witamin i składników mineralnych, a także innych, cennych substancji bioaktywnych, m.in. fi toestrogenów (4, 5).
Fitoestrogeny to związki polifenolowe, posiadające właściwości estrogenne w organizmach ssaków. Są one niesteroidowymi związkami roślinnymi, wyka-zującymi podobieństwo strukturalne do 17-β-estradiolu, podstawowego hormonu płciowego kobiet. Głównymi klasami fi toestrogenów są fl awonoidy, lignany i stil-beny (6–8). Dieta obfi tująca w fi toestrogeny, zmniejsza ryzyko inicjacji, promocji oraz progresji nowotworów piersi, jelita grubego oraz prostaty. Fitoestrogeny regu-lują gospodarkę lipidową, obniżając stężenie frakcji LDL cholesterolu, pozytywnie wpływając na układ sercowo-naczyniowy. Wpływają także pozytywnie, łagodząc przebieg menopauzy i ograniczają występowanie niepożądanych objawów, t.j. bóle głowy, uderzenia gorąca, wahania nastroju. Spożywanie żywności bogatej w fi to-estrogeny korzystnie wpływa na gospodarkę mineralną kości i zmniejsza ryzyko rozwoju osteoporozy. Wśród właściwości fi toestrogenów wymienia się także dzia-łanie hipoglikemiczne, bakteriobójcze oraz grzybobójcze. W związku z szerokim prozdrowotnym działaniem fi toestrogenów, są one cennym składnikiem diety ko-biet (9–19).
Celem pracy była ocena wiedzy i świadomości żywieniowej kobiet w zakresie żywności zawierającej fi toestrogeny.
MATERIAŁY I METODY
Narzędzie badawcze zastosowane w celu dokonania oceny świadomości żywieniowej kobiet w zakresie żywności zawierającej fi toestrogeny, stanowił autorski anonimowy kwestionariusz ankiety. Występował on zarówno w formie elektronicznej (Formularze Google), oraz papierowej i składał się z 25 pytań. Kwe-stionariusz zawierał pytania jednokrotnego oraz wielokrotnego wyboru, zarówno ogólne, dostarczające podstawowych danych antropometrycznych, jak i dotyczące spożycia fi toestrogenów. Badanie, którym objęto 160 respondentek, prowadzono na przestrzeni trzech miesięcy – od listopada 2017 do końca stycznia 2018 roku. Je-dynym kryterium włączenia była płeć. Większość badanej grupy stanowiły kobiety w przedziale wiekowym 20–25 lat (45%). Zakres wieku badanych obejmował od 19 do 90 lat. Strukturę wieku ankietowanych zamieszczono w tab. I.
Zdecydowaną większość respondentek, tj. 53% stanowiły mieszkanki miast li-czących ponad 250 tysięcy mieszkańców. Drugą pod względem liczebności grupą ankietowanych, były kobiety zamieszkujące wieś (18%). Większość badanej grupy stanowiły kobiety legitymujące się wykształceniem wyższym (62%). Edukację na poziomie średnim zadeklarowało 35% respondentek. Zaledwie 3 osoby posiadały wykształcenie zasadnicze zawodowe, 2 natomiast podstawowe. Na podstawie uzy-skanych danych antropometrycznych obliczono Body Mass Index (BMI) badanych kobiet. Wskaźnik ten stanowi narzędzie stosowane do oceny stanu odżywienia, dlatego jest istotny z punktu widzenia rozważań o świadomości i zachowaniach żywieniowych (20).
Ta b e l a I. Struktura wieku badanej populacji Ta b l e I. Age structure of the studied population
Przedział wiekowy Liczba respondentek (n) Udział odpowiedzi (%) <20 roku życia 1 0,60 20–25 lat 72 45,00 26–30 lat 40 25,00 31–35 lat 17 10,60 36–40 lat 10 6,30 41–50 lat 11 6,90 51–60 lat 7 4,30 >60 roku życia 2 1,30 Ogółem 160 100,00
Średnie BMI w badanej populacji kobiet kształtowało się na poziomie 22,67 kg/m². W przedziale 18,50–24,99 kg/m² znalazło się 73% uzyskanych odpowiedzi, co po-zwala zakwalifi kować badaną populację jako osoby o prawidłowej masie ciała. Nadwagę stwierdzono u 14%, otyłość u 5%, a niedowagę u 8% respondentek.
Analizę statystyczną przeprowadzono z wykorzystaniem programów Microsoft Excel 2013 oraz IBM SPSS Statistics 22. Zastosowano opis statystyczny uwzględ-niający częstości występowania oraz test: Chi kwadrat.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
W omówieniu zaprezentowano odpowiedzi na kilka, najważniejszych zdaniem autorów, pytań kwestionariusza. Respondentki zostały poproszone o dokonanie su-biektywnej oceny swojego sposobu odżywiania. Za pomocą pięciostopniowej skali miały określić racjonalność diety (od 1 – zdecydowanie niezdrowa, do 5 – zdecy-dowanie zdrowa). Badane kobiety najczęściej wybierały wartość pośrednią (tab. II). Odsetek osób oceniających swoje żywienie poniżej oceny średniej (punkty 1 i 2) wynosił 9%, natomiast powyżej niej – 47%. Wyniki te sugerują, że ankietowane powinny wykazywać się świadomością żywieniową, odnajdującą odzwierciedlenie w zachowaniach żywieniowych.
Ta b e l a II. Ocena sposobu odżywiania badanej populacji Ta b l e II. Assessment of the nutrition of the studied group
Ocena sposobu odżywienia Liczba respondentek (n) Udział odpowiedzi (%)
1 1 0,60 2 14 8,80 3 70 43,40 4 64 40,30 5 11 6,90 Suma 159 100,00
Kobiety biorące udział w badaniu zapytano o stosowanie określonej diety np. bezglutenowej, wykluczającej mięso. Większość badanych kobiet – 75% deklaro-wało brak stosowania diety.
Zbadano również liczbę posiłków spożywanych przez ankietowane w ciągu dnia. Codzienny jadłospis osób zdrowych powinien składać się z 4–5 posiłków, natomiast minimalną sugerowaną liczbą są 3 posiłki (4). W przeprowadzonym badaniu wy-kazano, że niemal 100% respondentek dysponuje tą wiedzą i spożywa od 3 do 5 posiłków, z czego aż 63% przyjmuje ich od 4 do 5. Zaledwie jeden posiłek w ciągu doby spożywała jedna osoba. Można zatem stwierdzić, że badana populacja kobiet dysponuje wiedzą żywieniową dotyczącą rekomendowanej liczby spożywanych po-siłków i prezentuje właściwe zachowania żywieniowe w tym aspekcie.
Osoby biorące udział w badaniu zapytano także o to, czy poszukują one produk-tów spożywczych bogatych w związki bioaktywne. Uzyskane dane wskazują, że wspomniane zachowanie żywieniowe prezentuje 14% ankietowanych (22 osoby). Spośród respondentek, które udzieliły twierdzącej odpowiedzi 40% nie podało ja-kich związków szuka. Zamiast bioaktywnych składników badane osoby wymieniały często przykłady produktów spożywczych. Respondentki, które podawały substan-cje bioaktywne wskazywały zwykle więcej niż jeden związek. Tylko jedna z ba-danych osób wymieniła fi toestrogeny, jako pożądany składnik aktywny żywności. Najczęściej wskazywane odpowiedzi zebrano w tab. III.
Ta b e l a III. Związki bioaktywne poszukiwane w żywności przez osoby biorące udział w badaniu Ta b l e III. Bioactive compounds in foods searched for the persons involved in the study
Poszukiwane związki Liczba respondentek (n) Udział odpowiedzi (%)
Witaminy 8 22
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe 7 19
Antyoksydanty 7 19 Składniki mineralne 4 11 Błonnik pokarmowy 6 17 Polifenole 2 6 Probiotyki 1 3 Fitoestrogeny 1 3
Uzyskane wyniki ukazują brak zainteresowania żywnością funkcjonalną wśród większości ankietowanych (86%). Powodem może być brak znajomości związków bioaktywnych i ich prozdrowotnego działania lub lęk przed żywnością funkcjonalną i jej właściwościami (21, 22).
Respondentkom zadano również pytania, dotyczące wiedzy o fi toestrogenach i ich wpływu na zdrowie (ryc. 1). Podobne wyniki dotyczące zagadnień związa-nych ze świadomością żywieniową uzyskali inni badacze. Polki prezentują wysoki poziom wiedzy żywieniowej, ponadto dążą do jej poszerzania (3, 21, 23).
Rozpatrując wpływ poziomu wykształcenia na wiedzę dotyczącą fi toestrogenów niewykazano istnienia zależności (p>0,05, test chi-kwadrat). Wśród osób, któreza deklarowały, że posiadają wiedzę na temat tych związków bioaktywnych i ich
wpły-wu na zdrowie,znajdowały się zarówno kobiety z wykształceniem wyższym (70%), średnim (ok. 26%), zasadniczym zawodowym (ok. 3%), jak i podstawowym (1%).
Fitoestrogeny są związkami rozpowszechnionymi w przyrodzie. Ich stężenie w żywności jest zróżnicowane. Obecność fi toestrogenów można wykazać w więk-szości zwyczajowo spożywanych produktach pochodzenia roślinnego. Zapytano kobiety o to, czy fi toestrogeny stanowią składnik ich zwyczajowej diety. Największa grupa respondentek (46%) nie wie, czy związki te są obecne w spożywanej żyw-ności. Świadomość obecności fi toestrogenów deklaruje ok. 33% kobiet, natomiast ok. 21% twierdzi, że nie występują one w ich diecie.
Nie stwierdzono zależności między poziomem wykształcenia kobiet a świado-mością żywieniową, dotyczącą występowania fi toestrogenów w żywności (p>0,05, test chi-kwadrat).
Osoby biorące udział w badaniu zostały poproszone o wskazanie, czy fi toestro-geny są związkami bezpiecznymi dla zdrowia, czy też mogą mu zagrażać.
Ryc. 1. Czy fi toestrogeny są związkami niebezpiecznymi, zagrażającymi zdrowiu? Fig 1. Are phytoestrogens dangerous compounds, threatening health?
Respondentki uważają fi toestrogeny za związki bezpieczne dla zdrowia (46%) lub nie posiadają wiedzy na ten temat (47%). O ich niebezpieczeństwie przekonane jest 7% badanych kobiet. Nie zaobserwowano wpływu poziomu wykształcenia na uczucie obawy przed niebezpiecznym działaniem fi toestrogenów.
WNIOSKI
1. Wiedza kobiet dotycząca fi toestrogenów, ich występowania w żywności oraz prozdrowotnego działania, kształtuje się na niskim poziomie.
2. Obserwuje się konieczność prowadzenia edukacji żywieniowej, wśród osób objętych badaniem. Szczególnie w zakresie poszerzenie wiedzy o fi toestrogenach obecnych w żywności oraz jej praktyczne wykorzystanie w zachowaniach żywie-niowych oraz konsumenckich.
3. Należy uświadamiać kobiety o bezpieczeństwie spożycia żywności będącej źródłem związków bioaktywnych.
I. J a s i ń s k a-K u l i g o w s k a, D. K o w a l e w s k a, M. K u l i g o w s k i NUTRITIONAL KNOWLEDGE OF WOMEN REGARDING FOODS
CONTAINING PHYTOESTROGENS S u m m a r y
Introduction.Phytoestrogens are compounds that are widely found in food, displaying a number of benefi cial effects on the human body. Phytoestrogens are non-steroidal plant compounds that have structural similarity to 17-β-estradiol, the basic sex hormone of women. The consumption of these compounds reduces the risk of initiation, promotion and progression of breast, colorectal and prostate cancers, as well as a benefi cial effect on mineral metabolism of bone and reduction the risk of developing osteoporosis. Phytoestrogens regulate lipid metabolism by lowering the LDL cholesterol concentration, preferably affecting the cardiovascular system. They also ease the course of menopause, reducing the occurrence of undesirable symptoms (headaches, hot fl ushes, mood swings).
Aim. The aim of the study was to assess the knowledge and nutritional awareness of women in the fi eld of food containing phytoestrogens.
Material and methods.The research tool used to assess the nutritional awareness of women in the fi eld of food containing phytoestrogens was an anonymous, questionnaire consisting of 25 questions. The study involved 160 respondents. The majority of the surveyed group were women in the 20–25 age group (45%). The age range of the respondents ranged from 19 to 90 years.
Results and Conclusions.The percentage of women assessing their nutrition below the average was 9%, while above it – 47%. The results suggest that the respondents should show nutritional awareness, refl ecting in eating behaviours. Almost 100% of women had this knowledge and consumed from 3 to 5 meals, of which 63% from 4 to 5. 14% of respondents declared searching for bioactive compounds in the diet, of which 40% did not report what compounds they are looking. The respondents considered phytoestrogens as safe compounds of food (46%) or have no knowledge about their safety (47%). 7% of women were convinced of dangerous impact of phytoestrogens on human health. There was no effect of the level of education on the concerns about the safety of phytoestrogens.
The nutritional awareness declared by the women’s regarding nutrition is visible in nutritional behaviour and anthropometric parameter (BMI). Women’s knowledge of bioactive compounds, their occurrence in food and pro-health activities is at a low level. There is a need of nutritional education, especially in the fi eld of knowledge about phytoestrogens present in food and its practical use in nutritional and consumer behaviours. There is also a need of education in the area of safety of food containing bioactive compounds.
PIŚMIENNICTWO
1. Jarosz M.: Nowotwory złośliwe. Jak zmniejszyć ryzyko zachorowania? Wyd. Lekarskie PZWL, 2008; 1:71. – 2. Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W.: Konsument na rynku nowej żywności. Wybrane uwarunkowania spożycia. Rocznik SGGW Warszawa, 2009; 63-65. – 3. Kozirok W.,
Baumgart A., Babicz-Zielińska E.: Postawy i zachowania konsumentów wobec żywności prozdrowotnej.
B romat. Chem. Toksykol., 2012; 45(3): 1030-1034. – 4. Gawęcki J., Gertig H.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2007; 512. – 5. Czapski J., Górecka D.: Żywność prozdrowotna – składniki i technologia. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2014; 1: 439. – 6. Prescha A., Biernat J.: Wpływ fi toestrogenów pokarmowych na organizm człowieka. Część II. Przeciwdziałanie skutkom menopauzy oraz działanie przeciwnowotworowe. Bromat. Chem. Toksykol., 2008; 41(4): 941-948. – 7. Kwiatkowska E.: Fitoestrogeny – rola prozdrowotna i zawartość w produktach. Postępy Fitoterapii, 2009; 2: 107-112. – 8. Jasińska-Kuligowska I., Waszkowiak K.,
Ma-kowska A., Michniewicz J.: Fitoestrogeny, w: Czapski J., Górecka D. (red.): Żywność prozdrowotna:
składniki i technologia. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2014; 150-164. – 9. Albertazzi
P., Purdie D.W.: The nature and utility of the phytoestrogens – a review of the evidence. Maturitas,
2002; 42: 173-185. – 10. Duncan A.M., Phipps W.R., Kurzer M.S.: Phyto-estrogens. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab., 2003; 17: 253-271.
11. Cornwell T., Cohick W., Raskin I.: Dietary phytoestrogens and health, Phytochemistry, 2004; 65: 995-1016. – 12. Kraszewska O., Nynca A., Kamińska B.: Fitoestrogeny I. Występowanie, metabolizm i znaczenie biologiczne u samic. Postępy Biologii Komórki, 2007; 1: 189-205. – 13. Majewska M.,
Czeczot H.: Flawonoidy w profi laktyce i terapii.Farmacja Polska, 2009; 65: 369-377. – 14. Rahnama M., Błoniarz J., Zaręba S., Świątkowski W.: Wpływ fi toestrogenów na gęstość mineralną kości (BMD
żuchwy, kręgosłupa, kości udowej). Bromat. Chem. Toksykol., 2009; 42(3): 642-646. – 15. Adolphe J.L.,
Whiting S.J., Juurlink B.H.J., Thrope L.U., Alcorn J.: Health effects with consumption of the fl ax lignin
secoisolariciresinoldiglucoside. Br.J.Nut., 2010; 103: 929-938. – 16. Landete J.M.: Plant and mammalian lignans: A review of source, intake, metabolism, intestinal bacteria and health, Food Res.Inter., 2012; 46: 410-424. – 17. Kałędkiewicz E., Lange E.: Znaczenie wybranych związków pochodzenia roślinnego w diecie zapobiegającej chorobom nowotworowym. Postępy Fitoterapii, 2013; 1: 42-44. – 1 8. Sirotkin
A.V., Harrath A.H.: Phytoestrogens and their effects, Eur. J. Pharmacol., 2014; 741: 230-236. – 19. Jasińska-Kuligowska I., Suszko P., Kuligowski M.: Wytłoki lniane jako źródło fi toestrogenów i innych
związków bioaktywnych, w: Składniki bioaktywne surowców i produktów roślinnych. Słupski J., Tarko
T., Drożdż I. (red.), Oddz. Małopolski PTTŻ, 2018; 90-101. – 20. Bajerska-Jarzębowska J., Jeszka J., Człapka-Matyasik M., Zielke M.: Sposób żywienia, parametry antropometryczne stanu odżywienia
i wydolność fi zyczna wybranej grupy studentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2004; 3(40): 9-17. 21. Górecka D., Czarnocińska J., Idzikowski M., Kowalec J.: Postawy osóbdorosłych wobec żywności funkcjonalnej w zależności od wieku i płci. Żywność.Nauka. Technologia. Jakość, 2009; 4(65): 320-326. – 22. Olejniczak M.: Ryzyko konsumenckie w procesie zakupu żywności funkcjonalnej. The Wroclaw School of Banking Res. J., 2015; 15(3): 417-424. – 23. Goryńska-Goldmann E., Ratajczak P.: Świadomość żywieniowa azachowania żywieniowe konsumentów. J. Agribus. Rural Dev., 2010; 4(18): 41-48.
