PALEOZOICZNE RUDY ŻELAZA NA OBSZARZE STAROPOLSKIEGO ZAGŁĘBIA GÓRNICZEGO

P .

·11,

Z

I'

·

.r;

.

.

L

~·

D

(J.~

_{O L O}

G!

l

az

N

V.

.

~ESZYT

8

SIERPIEN

·ROK 1954

.~Umłe;ętnolci dopotqd są, ;eszcze · prÓżnym wynalazkiem, może czczym tylko rozumu tDYWOdem. albo próżniactWa zabawą, dopokąd nie sq zastosowane do 'IJŻytktl

narodów. · I uczeni potqd nie odpowiada;q swemu powalaniu, swemu w towa~

rzystwach ludzkich J:lrzeznaczenłu... dopokqd ich umiejętnoM nie· nadaje fabrykom ł rękodziełom o~iecenia, ułatwienia kierunku postępu".

. STANISŁAW STASZIC

ALEKSY OWCZiAREK

PALEOZOICZNE RUDY

ŻELAZA NA OBSZARZE

. '

'

. . ' .

STAROPOLSKIEGO

ZAGŁĘBIA

',GÓRNIC:ZEGO.

·R·. OZ;MIARY _L· Z~~IĘG; TEI_tYTORIALNY

w_ydobywan1a mmerał:ow uzytecmych na . obszarze Gór Swdęto~zy.sktch są - jak s.tw:ier- .

dża ·to J. PazdUJJ;' (l) - zastanaJWiające !i dlodać · należałoby· niezupełnie zrozumiałe, jeżeli :roz;.._ · patruje się de·w odęrwaniu od warunków

wy-$>tępowania złóż, od budowy geologicznej .sko-l'Ulpy memslkiej i od' tych wmystkicll. zjawisk,. Jt:tóre zachodziły

w

jej głębi' i na powdoerzohni.· ·· Jak wynika

z

d~ycll h:istorryam)l1ch (2), w róż­

nych punktach Zagłębia i w TÓIŻ'nyeh okresach cZasu począwsz:y (li~ 750 l'Oiku prLed n. e. mtA;m~ sywnie ll'OZWi1ało się hutnd.cltwQ i związane .z' nim ... górriirctwo ża:laza ...

•. WydaJe się, żę dwa czynnóki wtpływały

naj-baroziej decydująco na tak dhtgdtrwały ll"OOWÓj

i:

~sięg terytorlailny eksploatacji gfuniczej

w

ubiegłych wieka.Ch, a llll'ia!norwicie: · ' ··. 1. ;roz~C;hhinne wys1lępo!wianie

ne.,

da-. nymda-. obszai'Zda-.e 2lłm

kP.PQoo

wżyrt;ooznycb, a trud Żlelaza. pmede wszy..stlQ.!m,

2. umiej~ ń. u~c.zywość !l)OStl!u.lk,iwań. . Infe~ące ,będzie ~~taJwd.mfueJ nJadogóilniej· łSeych daJnych ~cycmych o iłokallliz,acjd. zB!k~~:­

d9w

ihUJtruicey~h i śladów stlacydh. robót

gó.t1ni-~h rz. obecnytm s:llaJnem W)iaJdJolmośc.i o butfurwie

ae:o,1og1cznej

.

Za:głęibia. . , .. ': •',l'radycY\]In.ą. nazWia! ~·· · 9tatroipo1Sktie. Zlagłęblie .O.órtrui.cil.e - oibe(j:rnuje obszial!:" Gó!r Sw.iętolkrzy­ ~k;i.ęh ~.lich · rzbocza. Ogólnie biorąc centrum gór rzbud~lWa~ jest . ze Skał praiiieomli.cznych, :Siianfie 'Wfpiętr2Jonyeh podm~ ~cyjSkiicli ruchów g4ro.'bw6!rezych i zerodO!wanytcih rw p6źndejsrzycll er.anh. geologiczny~. Pasma łańcuchów górskich · o. !ldęort~Jnlku WiNW -~ ESE lłlo potlXllSta~ct

S2:e-!r>ęgtue<Jm.ty~alnych wyp!Lętrzeń · o,dpomycb na

włietrn€truie !P'Laskowców i ik.wa11cytów: !l.mlm!bryj-~ch, syluns.kich . i · dolnotdewońskich luJb -też w.apiend i· -dolOnittów środkowo i · gómodewOń­ sk:iJch, przedzielonych za!Padliskami o skompli-. kowanej !budowie tektoniczmej. Ndezależmie od wy.pięrl:rzeń warr'Stwy paloo~ozrne zostały SiLnie · zdyslokowane; szereg dyslokacj]. podłwżm.ych

i 1p0przecziny-'ch o macznej amplHrudrzie l dłu­ gości utwoll'zył jakby odlrębne stroiktuTy geolo-g1czne poszc-z.ególlnych crzęści Z~głębtci. ·. :

Północne, wsChOdnie. 1 zaJchodn!ie o:brz&Lenie · gór zbudowane jest ze skał me.zozgicznycll, któ-re podczas staro"" i młodo'kimeryjslcich rucllów gó:rotwórcz~h zostały częściorwo sfałdOwane, głównie j·ednak sdyslokowane , [ podęte usko'-kam] · na: szereg jpły.t. W Clikresie jurajskim . i 'kredowym Zagłębie było. kilkalo'otnlie w~ą, · gdzie odbywały się intenSy"wlie. prOiceSy wie-·tr.zelnia, a .

w

fazie łą:d<>wej ·trzeciorzędu nastą,.. · piło ukształtowanie pow.iemclmi eJiemi, ·baOOzQ

zbliżone

qp

obemego. ·

N a całyrrn olbs~anz,e Zlagł~b'i:a ziDJalidiwj~ si~ _licz-ne Skupiska ŻiU!Ż'J].a z wy1npJu. żela$ tw. II'Ótżnycll oikresaclJ. historycznyCh. Jakość i romrl.esz.cze-nli.e żuZla w~je .fuli. !Wie'llkóść. ·z3!k!ładów hut-nicrz;yiC.ili

i

~ój itechmkli. wyrt;opu

:w

paszweg91-nych częściach Zagłębia, . . . _ .

. . Z~el· pierwlotny ·{3) cfulll"alkte:ryzuje się :z-.a,..

wartością żelaza okoł\o 50%. Wy$rtęp0wanlie·jego ogmniCilJone

1esrt

do oe:nJtirtlllin i. pótłn:oimego i.bo-cza Łysogór (mapa). Na· :wyod.r~bnionych dwą ooozaraiah rzJn.a1dujemy sklu~ ma.C2lp.yah

li.]l()-ścl :lm:żlJa., CIO śW'iiadctey O dhlgrirrn 101k'lre.sie wyta.- . ·piania żelaZa. prtzJy. mslloSo!W'.run;iu

rt:Jeidhnilki·

pi. er;..

wort;ned· .. M. Rad walni· obil!\1~ tile

w

<l!klresie

pi

er-wrotnym,. wty'lrortz;ySitrutląc tylko 30% ·że:halza za-805

. .. ·· • 2

STAROPQLSKIB Z~Gl.QBJB 06RNICZB Mapa ros111fuuo:elito D><lrolar paleosoic=ach

zaJda116m hutrdczych m XYI-XIJC wielt.u ora,.;

tużla pierll10tneto. ·

D>f J. Czar.ioclt.łefO f M. Radlliana %e1laD>ił ·

Al, 0111cur ell ·

l. Granice Zagłębia $taropotskiego. · 2. Polożenie zakladów hutniczych w XVI ~ XIX

.wieku. 3. Obszar WYStępowania żużla, pierwotnego; 4. Obszar· warstw paleozoicznych. i_. ~.w rudzie, uzyslmro oktiiP

40 000

rt:

ile-.. lama.. KimtynUJUjąte te ob~ .mnż.m.,a,. oacz.eśtić

· ilość wydob)'IOOj · rw tych crmsach ruJdy na

.140 000 do 160 000 1tan., prtz.Y!iąlwszy, że

zawie-rać oaia mogła średnilo 35 - 40% .ż€11~.

. MLeczysi1atw RJa.dWI8(Il. przyp11SrllCZ81, ·r!Je do.

wy-topu w pieClach rlJi:emnych w lkarzystnych

wa-. !r'UDJkach terenJOfWYch (lzlbolaza lessorw•e} imk:Jgły

być używane· łaltw'otopliwe rudy. ·stwt.erd~e«llie bairdzo stai-ycll robót· góa:m;icz.ycih w .m:i8jscu;

; .g~e .w ilas:tym ·otoczeniu zło!l.a hematytowego·.

· Zltliaj.diQwanlo• n:ą: głębolklolści do 35 m reSz.t!kJi

obu-dorwy szybików i chodników, wykonanej z dre-Wil~ o prym;iłt~ ob~ 'baz ~y.ciat piły li o

·

.

.

.

bait1dro

cia[elro pósutn.iębym sfiopnliu !l."cinkładu·

wł?~

---.

tpOtwieridza słuszność preypuszczenia,

-N[ew-8Jlplliwue ~et · ooti~j dkolicy pa

cho-: dzi. z wytapiania rw pi.eoacll rz.liemnych

ła!b\wfbo,p-·.liwego i zasobnego w zelazo hematytu .. ,

. WYSTĘPOWANIE ZUZLA .

PIERWOT-. . NEGO obejmuje znaczne obszary, gdzie

dó tej

;pacy

nie stwierdzono istnien.li.a złóż rudy

'ani· śladóW ~ch robót, np.· Baszowice, Huta

S7lklana

·!k,

·

Sw.

Krzyża rub Wiiosławtce,

Tro-skolasy i .Jelentów

w

paśmie jeleniowskim

Łysogór. · · .... · .

_,Oł>srzar występoiwania IIW.ti!Męlmzyoh skupisk

··mtżll.a ilJbudbrwany jelslt z :wlatt'Sbw rpaileotlQicznych, ·

w

kttćxrych ~

Y

tylkO

jedno~ {nli.el~~

:.

sibaJre.

zroby. z późniejsz;ycll oklresów · roiwoju

. hwtmrl.ctw.a., zldkaJi~ane ddkumentami bisllxr ·

ryCam.ymi., ·· Trudno przYfPUsrzcnać, by z tego zł<r

ża: hematyt mógŁ być 'br::maparitlowany na dsilsz.e

· odlęgłośc.i ruie ·t:fllko rze w:z;g!Lędu :na ilsltndejące

mewą tpillilwte wówcrzas rtrudlnOIŚci. t!I"atr1Spo!I1Dwe,

· .aJ. e i faJkt, ,że stwiendiZIOny (}~ar ·sta•ryoh ·

Zll10-b6w nie 1:est diurży. · .

Slkąd wlięc rw:ytrobytłb tJallcie lill.oścd :rUdy m

ob-sZJa~ paled'l.iOiczn.ym · ·~.lilie • vv;iem,y . właściwile. .

Zużel dymarski · chaci:kteryzuje się dużo ·

. rrin:iiejsrzą zawmtością 2lell.atzJa1 i świadczy o

in-nej, ulepswnej techn~ wy·f:otpu, zw[ązanej

· z · ll.lliyci.em siły wotlneti - jego wystęjpowamde zli.IOłkalli~ jesf: ·więC ~ rzeik..·. Z

o-kresu techniki dymarskiej w czasach hi~tol)"C7r.

nydl mamy .już szereg innY'Ch· doikumantów

oraz całe obszacy .śladów starych robót ·

gór-ni~yc:h .z różnych Qki'eSóW, zachowanych

do-

--brze, ~łaSZJcza na terenach .Jal!6w. Jest to jUż

okres stałego rozwoju hutnictwa· żelalza., będą­

cego . podstawą rozwoju innych przemysłów,· Zak&adry hutnicrze o!k!I'ESU tdlytiParslkiego i póź;_

niejszyoh leżą p:rzeW!aamie na rwall'Stwach m:ezo-zolioznych; gcWe' w .i}dlku '.pooicimaoh straty~

gliia:ffi!CIZIIlych · wYstępugą-(~Xlkłlald\Y syderYtu

-wychodri1ach, w)r.stępują doŚć

reguJ.arD.ie

'

w

~a-

..

runkach łatwych do prześled~ i pqgzukiwaA

na dużych obszarach - eyły więc przez wieki

:·bazą' ·cimlz tO nowych ZSSO'bów rudy.

· . ~eszctZJenie · żurl1la pi.erwdlneglo i zakła­

dów dymanskilc.h .wSklarzrude, że· w pie!l'IWÓtnyin

· · okresie ruda pochodziła głównńe ż W8!lSitłw

par-. :l~yoh, zaś w późn!ej~ch okreSaCh

ek-;sploatowano ·w przewaZa:jącej wię~ci rudę

ż · warstw mezozo.icmydl. ~ · .

Inactzej pJ.'z.ed9taJwłila ·się spra~ ,ll.akładów na

. Obsmrrze . rmudowanym. !ll warstw

me?JOtZJOicu.-nycil. -~ osadorwe o ISIIX>s\llllkk)wb regularnym ··ułorżenil,l i łatwiejszych do prześledzenia :

wa:-runkach występoWania dawały możność po- ..

większen!ia zasobów, oo z kolei stwarmło trwałe .

podstawy ·egzyStencji' .:1. · rożwóju hutn:ictwa·

*

1aza, które przetrwało clonaszyCh C7JB.SÓW.

· ·. Przesłanki wskazujące na mażliwość

iStnie-nia po~ych rzasqbów rud w warstwach

pa-. leCIZoicznych wynikają również wtedy, ·gdy rroż­

paińrujemy genezę ?'lóż meoorzoó:czn.ych na tle ·

· paąeogeogTalficmego. ·l'O'LWOju Zagłębia

Staro-polskiego. Dane z przeszłośei Zagłębia

Staropol-skiego "zarejestrowane"

w

Skała'ch i budowie

.·skorupy pozWalają .. na . stwarzenie ogólnego

żarysu historii skorupy ziemskiej w ubiegłych

epokacll geologicznych. . . .. ·

'

W·· OKRESIE KAMBRYJSKIM

ohsżar

na-. . leri:ał do strefy . geosynklrinallnej,

podle-g8dącej cyklicznym ruchom · zan:urzającym

i

w

tym czasie w niegłębokim morzu ~

·się potęrme .około 2100 m głębokości warstwy

nattnzemian:ległycb Płaskowców, łuipków,

kwar'-cytów (tabela). . POwstałe w czasie orogen~

górnokambryjskiej · łańcuchy . Gór

Sandomier-s:ldch - ... San dornitrydy .;...,- (S) obnW.1 ą.ce się w

kienmkti

północnym uległy wkirótce. za-nurzen~u i podczas cyklu sedymentacyjnego

. ol"ddwn'ik-sylm-: osadzają się na ndch lokalnie

pias~e i wapienie, głównie jednak łupki

i szarogłazy. Rozmi€GZCZelrlie i duża mrlmność

u:tworzonych wtedy skał osadowych

wskazl,lje-na wa.h.anda dna mo:rsldego~, a we wschodniej

. części Zagłębia· ląd wynUTZył się na pewien

' .

Czas.

. .

.

. .• ..

.

.

.

.

.

.

·. Stopniowe całkowite V~ynUTZenie się lądu

ltla-stąpiro ·:na ipOIC'1'.ątk!u epoklii dew!olńSltiej ·( doln.y ·

· . dewon) i miało związek rz: kałedoń.skiini ruchami

g(xootwórczymi, k.tóre na obst.airze Zagłębia nie

·spawodQIW!aiły

·

powst:awanli& łańoochów

gór-Skiiclt.·

w

tym amsie · IłaS.tąpij:y !nliewiellkie. i nw-. zje skahnagmowy:ch (dia.lbaz, laJilłPl'Oifir) w

0$1-&lJch lkari:lbiryjsld·ch · .ti · sy[unskich w olkdlicy !)a- .

- l~c·i M fJ)orudnli.e od ŁagolwB~ Chara· kiterysty-<crdle,

·

fe

~om żYlnym s~ait magmowych t,o ...

:waTZyszą ślady nrineralizacji ·

(kwa:rc,

ph'yt,

ga-. Jena, blie!ń.dsl, balryt). . .

. Po ·

COOresie

l.ądliMrym, w

któ:rym

musiało się .

odlbyć w:i.eth-zettlie powierułmi ziemftl, następuje

trmsgresja morza od 21a~d!u, :a w

pneybrze-.2:-nyclh-IZ8ltotkach ltlwor.~Ją • pias'lrowoo i iłdł'uplk:L

.Następn!e w dkres.ie środlkio!Wegb ;i górnego

de-. wonu niel"ÓWnD~ie, ~. stale,

lo-kahrle

·

naWet

.

dntenByw~e,

<YlmiiZa

~ę

dno

ńlór~

•

siki~ Morze

w

tym ~e IIllliJa!ło :rriek1iedy baro!Zo dlurią . gilę'l:drość. 0sadrmay się wrody na

prrr.e-miaiD. ały, łupkli., mrurgle,

5rz.a.rowelkfu

,

głównie jerl-maik osiągające parręsetJ metrów grubości

warr-. Stwy watpitenna., mm.ien.ioneg!o · póŹlniej ldkalnli.e

w

dnlomdty. W tym dZ.eSie rtwomyqy Się

k11Jka-krotnie w niekltórych miejSCGleh cienkie i praw-·

dJorpoddbnie niEsWe pokł.ądy syderytu i

sfero-syderytów w o~dach waisbw łupkowo-hl.aJS!I;ych.

·

N

.

A POCZĄTKU OKRESU

KARBOŃSKIE-GO· rzpoczęta we wschodniej części !regre-. sja. moo:żla: objęła oały o1bsza:r:, lkJt.óry SW się vty-spą. W Ikarbonie g<Xr.nym ~nastąpiły TUchy góro-lbwórcrr.e WlalryScyjSk:li.e, lkrt:Qre apowodlawały

potW-. stanie 10012Jległych, 311.e lł!ągodłnytih :faa'rlów na

naó-

·

. ba~iej wyJpiętrzonym o!bszanie. Sandomia'yUów .

~oraiZ Slidnde wypi.ę1Jrzotn.ych lłańcudhów · gónslldch · w części północnej. . Masy· skał :ooa:dowych od rkambryjSld~h po~ąw\Sl'Ziy rzJOLSitały

w

amsd.e . ru-chów gÓ!r'OIIiWćil.riCZych ~rolkx> wytpiętrz.one i.zdy- ·

-~· St:dolmy -fałld łysOgómki rT.OSbliił.

oba,-k>ny

:ku

porudnrlawi

i ścięty długą dysl.tokacją

podl!u21ną. Li.cmne dyslokacje ~P«>Pnz.ecrme do

kie-runlru !Łańcucllów g(xrSkkh ~ały

pnre-Sl.llllli:ęcia pioo.oJWe

l

potZJiJome głó~ łańcucha.

. W doLnym. pemni'e obszar Zagłębia hył lądem. .

W tym masie szczelńnami dlySJ.olmcytjnymi

wy-doS!baiW'ać się !rllJUSilaay z głęb[ ~em!i.· !l"orzJbw!Ory,

. które pr.zeob~ część wapien·i w dolomity,

w następnych fazach zmieniały meta.soma:..:

tycznie skały osadowe na dyslokacjach i mogiy

tam utworzyć złoża pirytu, hematytu i syderytu

_lub żyły hematytu. stw.ierdzonego

w

szczelinach

w.alpienda środkowo-dewońskiego.. Wtedy ·mu~

siało zachodzić intensywne. wietrzenie i,

denu,-dacja powiernchni ziemi.

W gómym perntiJe następuule sbopndowa ·

tran-. sgresjra

morza

i

na

.

obszacie Zag!lębli.a, będącego

rpóbwyspem

,

w zabJ!kadh Uw1Qtnz;yły Się główcie ·.

· :tlepieńoe zl:Oiilane z ~ IPITl.e~e S'lmł

dewomkich, mdziej. wldadki.. piaslrowców ;i łup­

ków, W triasie naStępuje dalsm ·trnnsgresja mor:zJa i stopnli.IO!Wb obszar callego Zagłębia rz;naj-duj e S1!.ę pod W!odą. 'Thvtóli-zą się piOC!l'.ą'tikOWIO zlew

rpieńoe, .potem. g:rubo.zia.t'1llliste piaSkiOwce

mb811'-wione oharrakt.erysty,CZillie pyłem hematytowym

(poch~cytm z. rożnym aił:óZ ~Ołtnych). na

~~ny llrollin", rdB!l~ drobnozila!rtn!ste

· pfuślrowoo oi~ 1ruh ~pknwadie, przeławioo- .

. ne łlu.pkatnli. li iH1alm:i wfiś~. Ogatna. miąż-·

Stro§ć · wanst · rpi.aśkotwca p;1brego · o.ló:>łD 400 m .

wskazuje :na stałe obniżanie· się dna. W płętr~e

retu ·w ob~ dellt ~ .ist.n.ieć rz.b!liomlind .

. WIOdnie Słablo po!łą,<!llml.e z moo:zem, , g!drzli.e

two-myły się ~ łupków i ~ niie11eguil.arne p~

~Y syderytu.

W

SRODKOWYM TRIASIE. obniżanie dna

momk.'iego poStępuje dalej i tWorzą się ·

·rpokłady wapienia, poczem mów następuje wynu.rzentie

r

'Centrum _pBJ.eozoicm.e staje się

lądem. ·W rpłytkich przytbmerżm.ych ·strefach TilOłi"Z8 kajprowego osadzają· sd.ę ~lepieńce,

,pia-skowe~, głównie jednak łupki i dłolup!tf z

.,~ .. , ...

ERA GEOLOGICZNA

.

,

,

l

l

·'' : ~'!f, _{Stan powierzchni}

Okree Epoko. .. Iiodzaj tmon~cycb. ste •koł Wuslępomanle md telQZa

I CZAS TRWANiA ziemi Rncb!J górotwórcze

czwartorzęd bolocen utwory· dolh:me ląd

Kenozoiczna ·. 600 000 plejstocen less, płaski, żwirg, Rliny _" 105000000 lat _trzeciotzęd młodszy piaski, iwiry, gliny, iły

.

...

I\>Y''''ń1'~--..W4-'···N~Ąw

105000000 _{starszy piaski, żwiry, glfny, iły zastoiskowe}

jeziora ś~ódlądowe ' liczne lokalne złoia limonitu

"fł+V"~-~~.

kreda górna piaski, piaskowce, margle, wapienie morze _pakredowe

120000000 dolna brak osadów ląd

~.-A%.,VwtrJ.f\.•.Nl.Y+V

Mezozoiczna jura gó:ma margle, wapienie morze głębokie lokalnie syderyty i sferoayderytg 150000000 środkowa iły, łupki, piaskowce ,; płytkie młodokimeryj ski e " syderyty, pirJJt pochod. osad. 460 000 000 lat dolna piaskowce, iły, . łupki

" " ~ " bardzo liczne pokł. ~yderytu

trias górny .. piaskowce, iły, łupki, margle ,, _" lokalnie syderyty i sferosydergty 190000000

l

środkowy ·wapienie " głębokie s tarokimeryjakie lokalnie syderyty i sferosyd., piryt.

delny "· piaskowce, ił!J, _łupki

" pł!Jtkie -~~~

perm górny zlepieńce, piaskowce " przybrzeżne

.-22000QQ(l0 _{· doln!J} .

. brak osadów ląd . złoze pirytu, inne złoża kroszezów

karbon górn!J brak osadów ląd

- . .

rnarys~yjskie

....

-..

...

280000000 _{dolny . b,rak o.sadórn; lokalnie} łupki ląd lokalnie syderyt morze

..

.' _{łupki, iły} ~ .... ~~ _{lokalnie syderyt}

gómy wapienie, rnkładkt iłołupków, · . morze głębokie.

.. wapienia; zmienione pófniej w.

do-.. lornity - · •'

dewon wapienie zmienione lokalnie ID lokalnie sydęrot, piryt pochodze· 320000000 środkowy' dolomity, iłg, iłołupki z wkład,

,.

" nia osadowego

Paleozoiczna · rilapieni, margli

2 070 l 00 000 lat

-

_piaskornce,

dolńy ·iły, lupki, " płytkie

. piaskowce kwarcytowe krótko ląd _f\.~W-1

sylur. górny łupki, ·szarogłazy, iły morze płytkie · kaledońskie lokalnie syderyt 850000000 dolny., łupki, iłołupki, fłg _{l ·~}

"

oi·dornik ' .· . _{lokalnie piryt poebodzenia}

osa-400000000 · ~pki, i~Jl, rnkła~ki wapieni, piaskow. morze

,

___

domego górny k warcJJty, łupki, wkładki iłórn ·krótko ląd śrni~tokrzyskie

kambr :' mmze. pł!Jtkie

500000000 . środkorny . krnarcuty, piaskollice,. łupki, iły _" . doliły .. łupki, iłołupki, piaskornce, kwim:yti:J .,

· Eozoiczna _{dotychczas 11ie· stwierdzono skał tej e..ry ' . ZAllYS HISTORII}

l 200 000 000 łat .. :·;

.· skol11Pli ziemsklej obszaru Staropolskiego. Zagłt,tbia Górniczego Archaiczna ·

kal!nyffii. złażarni ' ..

syderYtu ·

i sfero5yderytu: W iłaeh ·występują· lokalnie wtkładki węgla·

brunatnego oraz konkvecje lulb pył pirytowy, ·

Pod 1oomec !niSLStępuje l'le!gli'esja nm~nZB. i za-·

·chodzą :ruchy góro~ (sta!J:1okimeryjslde)

które

sf~.ały u~e

~

~

per~

~kiiclh i t.ria5iolwy!Ch i być mori.e !W'YWariy

pe-WJ.en :WPłyJW na · p<>głę'bliletn.!i.e się dyS!Jo!kaoji ·

'

.

WlaJI'I

.S

tw.

paJLeoooilc:zm.ydh. Bowst;aqy w -wynd!lru·

,tych ruchów ląd uległ~

:z.alwirlenrl.u.

w·pół­

!hocnej i w~boidniej · azęśctL Zagłębia, podmas

Q-lklresl1

tiucy

dd.mej isimńJaił:y rorzllległe płylllkie,

.

~ aródlądlofwe zbtiiotmifkli wodine.

PO!d-... czas retyfku J!1wmtzJą się w~ piasko~ów;

łupków ·piaszczystych i ilastych z lOlk:alnymi .

.. · niewielkimi ~awko~tymi p6kłaJclSmj. węgla ...

·. biWiatn.ego lu1b syderytu;

·

.

w

tym .cOJame twrorŻ:ą· się

w

jeziomc:h ·. 1- ~

brżegaclh InarZ;i_. piaskówce, -osadzOne. rownież prey. ud2!lale

rwiartru.

W o~ s1:81bsri.ego 0,0.:. P,ływw pLaSku .wolno spływają;ce wody: osadzały millteriaił · ilasty'i tbworzy!ly się iły," iłoi!Jupki.Jpia-· ·

szc:zyste, -na ·pw.emdan z wall.'Stlwalmi piaSlrow-ców: W peWill.ycll OJk!resach woda zSJWierrała:

wię-. ksize wię-. i!lości ~ ~ co

w

·

ko[od.daanynn

ośrodllw drogą kloo~ ~td:7.ifu lolkaiiinie

· · & ~ osa&ooia sydeiryfu-Jru.b. sferosy

-·. derytu w :fioiiiil!iJe socrzeWilrowattych . polldadów.

. W arnnki do ooad~nia Się denJkrich niekiedy

po-• kładów _sydęcy-tu w róM.ych częścia-ch Zagłębia .

porwtairzały . sLę

.

mer6wi101llliernde k:i:lkadziesiąt raży: Zasięg a:'liSktóryoh polk:łsdów: -jest

~iel-:-. ki i są ó.ne aacu.ej batrdzo płaSkimi soczewkam1,

, c!O wsikam je m rzlółm'llizOIWia!ny d· ok!resowy

do-·_ pŁyw związlkqw żelatzlal.

w.

pDS'liC[Z.ególnych punp

·~ch . Zagłębia: Szezególnie cZęsto powrt;anały ~

. ·. Się lk<lll'ZyiSit:ne W.aJrl.IIlllci dla po.WSitiaiW'anli.a złóż

sy-. deryrt..Qw ilasltyteih w H.~a!Sie środlkJoiWYm (seria za.:

-· .rzecka), k.iedy tó utrworzyły .się ,trzy ~Y ·. rudośne. Złoża syderytów_ i!lastych osarlżiły się

po .. wscllodni~j i .półlnocnej s1lr0111qe :Wypiętrzenia slk.aił ~eorzpictmlych na olbsrzJamzle Zagłębia

sta-ropolskiego oraz po zachądniej sbronie --'-. na

01p.&ame częstochowskim.

W-edług W~ Pawłhi.cy ;,Zasi!IJaalli.e lbagnjsk -w

że-. ~aoo ł.artiwo sobie m10rżna wyobrarzić takie w. po- .

staci n:nd2Ji€1mnyoh·~-.... n.,..,..."t,.nrck 1...4-..!:-. . ·•

. . !"'~ . L4~ ~!,I..._."~J ... ~, NIJIAL1t= wy

tbrysk.iwały na <lmtie mocv.arow i mogły odidać

cilłą nieutlenioną. zawa.rtaść FeC0_{3 •}

w

PłY1Jkich

· .. bagnistych zbiornikach sllodlmMno!dlnycih. dtnio u.,.

legało częstym óscylacjiO!In, osa~dliaty się

namu-ły pelliJOOiwo-'ilJastle n.altury lro}otdalnej, które

ad-. SlJlr'"bo!wlaiły rzm.addują!Cę się w ll'Pi'ltwont.e FeC0_3• ·

. Ptroc~

ten

nie był Ciąg.łtv, !lecz podlegai ~j

rytnuce

w

IZił1LerlJnlości od IWahań IPOziomu

sa~"·-mentacj.i,". "":!

, BaiDdllJiej prn~pOdbbne wyda&e się, ·że że­

lazo pochodzii.ło ·nie ze źródeł na d:nie

mocza-.x:ów, których obndżenie

i

oscylac!je na dużych

. obszarach nie były. związane z powstawaniem

pę~ęć i1 uskoków, lecz z s·ąsiadującego wypię.. . .trzbnego masywu paleo~iaznego, który w tym

··cza.sie _ulegał w;ietrzeni.u li "denudacji. Zródeł

. ~elaz~ mWn.a się doPa.trywać raciej_ na są;_

Siadującej_ ż

:mocz.aXami

wySpie, jaką tworzył

. trzon z wypiętrzonycll fałdów warstw paleo-:

zoicznych z częściową pokrywą triasową.

Pro-cesy wi-etrzenia li. denudacji n:iszczyć mogły sto-pniowo utworzoną na lli.cznych dyslokacjach.

zl:OOa. siarezków żelaza. które podczas wietrze-nia dostar~ć moigły w różnych okresach czasu·

· ~ z różnych miejsc do poszczegóhiych obszarów

. :ql.Qrza czy też do zbi9rnikbw śródlądoWych

· · okresowo duże ilości związków źelam.

Nier&-gulanwść żył·

siarc:zkti

żelaza

w

ich pionóiW'ym

~ i : po:z:i.omym ułożeniu, · nierównomierność \ich · rozmieszczenia w strefach dyslokacyjnych, .n!i.e..

ró~omierność procesów denudacji; wti.et:t-zenia

duży dopływ żelaza .do zbiorników woonych

i powstawanie licznyeh zlokaJ.izowanycl,l pokła­

dów sy~erytów o róŻinej grul;x>ści w rómyoh }JO'liomach stra.tygra.fi.cznych, niezależnde od ob,..

· niżartia s~ r:z;y też oscylacji dna. Analogi~e . zjawiska mogły wy~poW-ać również przy osa-.

dzaniu się złóż rudy żelaza w war.stwaeh retu

. i kajpru. Wskazjrwałoby

ro,

że wypiętrzony

·wówczas ro,asyw paleozoiczny Zagłębia zawierał

zarobne złooa pirytu lub hematy:t:U. · _

W

JURZE. SRODKOWEJ ;następuje dals?;e

maczne obniżenie dna mo.rakiego i

na

ca-łym

cit:Ullar.r.e

otamaJ:i

ą;cym wy~ Skał.

paieou.o---iC!lmydh·· irOZpiOCzyna się b8'rdzietj jedino«i<tla. se._

dymęntaeja mo:rska. Two:rną Się iły, iłołupki .z

·cie:nlldmi wkładkaani piasku lUlb piaskowców

i lokalnie syderytów or~ :iłu rz pyłem węglo­

wym lub !kanb1ecjamJi !Pirytu. W keloweju

na-stępuoe dallsze pogłę~ moll'tlJru

a.

·ltlwiO~TZąCe się

wówczas plaskowce stają się roiraz iba.:ridziej ·

wapniste i !lokalnie Osadzają się wapienie·

pia-soc:zyste liub syderytyczne. . . · . . ·. . . . .

·. W jume ·górnej cały obsza!r Zagłębaa · znalad ·.

się ~ WIOdą; rooaJd2aj ą. się

lWitedY

warstwy łup­

ków,-~ i• głmmie ~eni o

romym

sldlal-. ~. budxmie li_ o 12'.DaKl'lDej IIlAemz grubośCi.

!Bod · lronJi.ec jury . następfWj•e · regli-es ja moll'Za i ·!lllłlodiokitneryjskie rudhy górotWÓIIcze. IW

c.za-. _się k:tóryoh warrs.twy jlUlry ~wej i górnej .

·.na póln~ej części masywli palepr

:wii·c:znego uległy sfałdowa.nillĄ . 2Jaś w uiflw.o11"8Ch

jury dó1nej liJ rtriasu [POIWsńlały port;ęme

dysldkar-(!je QSklołlrowe podhtine i pop!'2leCme, · d~lące ·

. obszar. na szereg ~esuw:anych wilględei:n .

· siebie

pcyt

\0 IIWinym, !l'la ogOl niiez.naam.ym na•

chyllenliu. Masyw ~eotZJOiczny me Ulleglł

tym

ruchom, mogło zajść ty!lllro _{P.ogłębieni.e

pecyfe-xyCZ'eyCih d~dk!alcji. W ltymi!O"LaSie lub też m~e

·

·_

w

dZasie stla~lJ'liSktiejj qrogenezy' ·.:rp.ogły

:llla!')tąptć [:ntrurzJje Skał maglmiOIWych (eył.a.

d!iaba-. zu przecilnająca poprzec:zarie poidczas ·. ruahów.

WaTySCyjskich SMd.owane WaTStwy kllmbru,

sy-. lnlnu, dewonJU d!olneg!O) jak l."Ó!WWndleŻ i

w

1StrafaCh

oąt»awianyiCh · dysloka:cji waryscyjskich mogły

IZladho~ć procesy mlinemll:irzarcyjne, .

· ·W kir~. Zagłębie Stla~ byłÓ .lądem;

ihgllmja_ miOirtl'.ai ·IW' a!lbi:e i fCerlk)lJilaaUe ~ ·

obej-rri'!Lj

e

go, lecz ·pozostaw'.ia wyspą, na której·

Za-. chodzą proeesy wietrzenia !ii denudacji.

Pokr€diowe

jak

·

i·

beclo:rzędowe

ruchy

·

gÓ• ·

· rotwórcze in.iały dość zna~e~y wpływ na obszar

. Zagłębia,. któTe było lądem. Odbywały Się

wte-dy długotrwałe procesy wietrzenia i denudacji

w różnych warunkach; ~tujące

powiem-chnie ziemi. Kilkakrotne IUchy wznoszące i

ob-rui:żające p(>wier~clmię skorupy, przy istnieniu okresowo niewielkich śródlądowych zbiorników wodnych wywarły duży wpłyW na budowę geo..."

logiczną Zagłębia. ·

.

W

OKRESACH INTENSYWNEGO WJE... · · . TRZENIA na lądzie liub w śródlądowych

niewiel!klidh jeziorach :mli.ocenu tw~ się złOOa

limootltów

.zwi~

z

ilio!k.a11n.ym[ źrócliami'

· ~ lk!tórymii był)r ~ pi~ w

wa?:St-waoh pocl.b:llż;a Na wychodniaah j:uey ś:rod!lmwej

(piaBlrowce i w!alpien:i.re sydecytytCI'lJn!e) uttworzyło

Się. wU:lle !Złóż trn.Jd zeil.aza pasa tycll<YWSkiego. . . .· · Na IQt~e plal].~;ynl JlQWs-taab. w itrrze-'

c:i.orv;ędtzie szereg nielw):elkich rzJi:xi 3alko crz.apy

: żelarz:ne :pienwotnych złóż p:hryltu. lub syderylłlu. ·

Wielkość złóż wtómyeh limanitu zailerżm.a jest

od tego.

w

jakiej ·części swego zasięgu

piono-wego! i poziamego' złooe pier:wotme ~ostało

w

da-nym momencie poddane procesom wi.etmenia

io~cji. . . · _

Znane o. niewiellci'Ch z reguły zasoibaoh zlboria

·· trzecioo:7.ędowe rud żelaza na obSz.alrze

paleo-·.zoicznym ·leżą bardzo nieregulamie, a

wska-. .zante mięjsc domniemanych :2;łóż pierwotnych·

rm'te

jest

·

spmwą prosrt;ą. iRówmież z.roża sydery--fńw poChodmnia ~o (śroldk<JiwY i górny

. •-~on}, występujących w silnie

zdyslokowa.-nych .. '\Wit'Stwach, są trudne do . p:meśledzeniila~

Te właśnie czy.runfuki:. zdecydowały, że ibyły i są

elkspiloaltowane w d'uiżlo mnJiejLszym stopniu niż

.~ z ~ !me210w!Wzm.yoh. · . Z drugiej rzaś .

_ S.tlmny dbip1iero eksploot.acj a. g6nniC2Ja _dostarcza

_ szazeg6.towY"ch -d!alnych goot0g1crzmyc}l o

b-uOO-Wiie, zasobaloh, tiłiorżeni'u i jałk.ośc.i z.l:Oti;a ł z lilii-ej

wynikają kieruniki i metody dalseych

poszuki-.wań IO!OOtL miarroda(jne lkryter.ita!· oceny. Zł &a

.. inerzJorz;oO.!Crme były od -~

lintensyw-:-. _- __ -nie eksploatoWtane li :Mlane są np .. w dorzeczu

Kamiennej (!po:n;iżej Skarżyska) -dl:Ezary, gdzie · :rudy I'E!Ibu aks])loatx:JIW'a!OO były na 24 poJach

gó~zych, rudy kajprowe na 16,.liasowe na

36, żelaziak li brunatne na wychodniach warstw

batan ... kelowej wyoobyWlallle w 19 kopalniach.

C

ZYNNE KOPALNIE RUD· JURAJSKICH

· i prowadzone prace poszukiwawcze

do-. S'l:.a!rczają oorWydh · danycll dolt,yczących

w:urun-. _ków występowan:ia ~óż, !budowy geologicznej

_i !pl'Z~a.!lnych zarobów olbszaru. Ogólnie

_ bio~ąc 7JJOO~ -metz.K)'Z'.()Iiame są na :ł;y)le znane, że

. ::pOOzukiwan.ie iah nie jest p110bl.lemem rtrudnym.

. Ina~ej 'pttedstawira sti.ę zagadnli.anńe rud

pa-LeorzJodc.znyclh. Były onę drugi IC.Zas 1_{:tnltensywnie}

wyidobywane w okvesie [liiertwOtnym, po czym elGfploataqj.a dcih :zn:nniejS?Ja się dość szybko

:i

:za.nika z pawodów obecnie mooumi.lałych;

. Zł;orża ;)limoll'litu 1ub s:yde:rytbu. na obszarze pa-·

.. leozońcmym sł.wie!I1drzJane c2'lCll9am przypadkowo luib terż prowa.doonymi diotrytweoo · rbu i ówdzie

robO!tanti, . poszt.lik:iJWawezymi . rziłlotża rud żel~a

·

.

oceniistne

były nega~. Były

to

roboty

b~~

-planowe, Illie ·op!l'Ite llll8! :lJll:ajo.m:oiŚCi budowy ·· geoi1Pgj!cm.ej :obszaru,. pltlłWaidrzxl;ne . p~

przed-·:sięblbrstwa, a ·ez4iŚdiej ~ drobnych IPried-·

Sięhilaroów w mlejscaeh ślaldórw sta!l'",Ych robót

gÓI'illiczycll łub zJDaczniejszych skupień żużla

pierwotnego, który również był eksploatowany

jajko· ·"dobra."- -ruda1. lPoszulkiwania ·g6Tin!i.crze~

p~e

nawet

przy użyciu r~ i :z

DJa-~j~ na przys1awdowy

,,tut

S'l.C2ęścia'' stwlier-:

dtmiły pmeważn:ie ndrewi•:e. zlłożil limonutów . liub rutJe.n,ikmycih . sy~ o niewiadomych

zasobaoh ii niere~ urorren:iu. oceniane jako ,,do

oedmv

pr*.itycznych !Olie pmydatne lub

nie rolrudące dostatecznae ekonomicznej

eks-pllpa'faic;jtL". Z -ptmadtu IWidlzeri~a ówczesnych po-srmlkltw~ ·.ocena· była o tyOO słil.JS'1:1tła, że de posi8dalli onli · ~w i nde pOltirafili znaleźć

·właści'WYich ~ p:t'laiWWclRowej oceny złoża,

pom:ihą~ jurż: !Wiele linnyiCh wzgl~w. .

P

RACE PAŃSTWOWEGO

INSTYTUTU

. .GEOLOGICZNEGO szły

w

kierunku

kar-rtolwmlia gedlogi.oznego ii m.ilaly oharak:ter

nau-kowy bez specjalnego riastawien!ia

przemysłO'--wego na poszukdlwania złóż,. a spotykane ~tę-·

powanie rudy czy ślady robót byly reje9troWa- ··

ne

w

spr8W02ld.aruach 2:Wykle z opinią lub su:...· _ ·_

· gmtią co ~ wartości; lub genezy.· · · ·

Wyldialwane 1118._ ma~rg.i..nesie prac ge~gicmyen

opinie były tyililro ·sugesti.almli, bo do wł!.S.Bciwej

QICielrly br'aik było

z

ll."ega.tcy- d~tecmej _ ilości

danydl.. I tak'łn!P· !Umliedhlaln.ie Iroibót i negatywna ocena wall'lboBai 7l!W.a z IPQWodu "rznaożnego" do~

·

.

.

rowu

'WQdtv

me

wydają się o'becnl'e .

uzaaa:dnio-.

:ne

i pr+z.elronywati·ąoe. .

· Cha:rakterys1:ylcri.lna · . dla przedWT!'Ześn:it)wych ·

stownków jEst łrlstbnia-~a pi•rytu. W !l.atbaoh 1922-?4 prowadzano -~ty _pos71Ukiwawqze szybiklolWe i wiertnicrz.e .na dbszasrze sta·rych

2il'IObów. Odkryte 7iłaiJe syidleryttu :zostaro ooon.i· o-ne deffinJi'tytwnile jaikio ,1ni,e mają<:e wa~nOOści

~ysłbwej",. mimo wypowiedZi jed-nego

z uczon.ych, _że sytierytt· nie jest pochodzenli.a

ooadowego i. że _Qbliaz.enie

2'JaiOObów

me

wydaje

się ipasadniOne. ·zklcże pos:zilb wlaiściwie

w.

za-~len.ie, lai tY!lko darywmJo dlrobnd. pm~się­ ;biorrcy ekplootowali · ~ syderyt lub· h&

matyt. W 1933 r. przy eksploatacji syderytu_

na1lrafi.ono przypadkowo na wię'lmze slm- ·

pienia pilryitu, uważalllego do:tycil-ezas za ),pa-.· skud", zanieczymczaJjący

syderyt·

i używany

do ~anlia torów. Ro~poczęta na ·Więk­

szą ·skalę e~loa.tacja tpi.rytlu z gniazd ·.w

_syderytach, ®prowadziła do Oldkryd.a ·

wła-. ściwego zł'orż.a. Prnoo goologiC'ZJle · i · badaw..,; cze w IZłoru ·I"<XlJPOICIZętó w 1937/38 !roku, gdy z aro~ wydobyto jnlri ponad 150 000

t

rudy. Odkrycie właściwego ~łoża piry'bu _lbyło

_ . wd.ęc dziełem pi!Zypadhl. Sytua;oj!Bl

ta

wyrnikła

Tll I'ZII.lpel:nego ódimLClwania ~Ych: · badalń

geollogicmy~eh ttiJ ~ JPra(k!tycznych.

Na marglinesie .swych apl-aoowań

·

gealogioz ... · . nych paleozoilw Gór Swiętokrz.ysk:ich J.

górni-. . . .

cz1r

badanego

obsriarn

~· oceniając ją z :

.Ptmlktu

wid2al!ia dzisiejszej jego majOliilości

sbWi-er<WJa-m:y, że~ &iałaRność górn!"loza w

Gó-ffich Sw:iętdklr.z;ysk:idh m04:l.e posZJaz;ycić się osi.ąg­ nięaLami,

.

wproWlaldzającynni niejedrnok:rortlnie

w

mumierrie nad ~~i llll1lli€t]ętnoocią

daWnych ~!Wlań. W:~ osiągtnlięcia

· górnictwa święflolklrzysk.iego w ~e a:ud ~e­

lam.ych · i kru5zców stanowią doroibek

ubie-głycQ, wieków. N~e 1badanda. iidące śladami sta.ryiCih

rooó:t

przewarllriie nie · wniósły: nowych wa1'!00ści". Ostailnlie zdanie tej rwypo!Wiedzi nie wydaję się śłusz:lne, bo wł.aśnlie. IliOIWSZe :badania ·

J.

CgJarnnckiego

i J. Samso~no!Wf.~ wnliooly

naljdsb0ftl1Wjsze wa.ntości, bo ·ogÓil!rl.ą 2l0Jaa~ość i . wyj aśn.ieme obanej bu®wy gooliogiazmej r()

b-··&mru, a blfaknije t~. pralktyaznych poczynań

•. górti.ceycil, które wyik~o(t'Zystałyby w pełni

te

~ci. .

·. -Ostatnie dane o uioźeniu złoża -pirytu i

obec-na obec-nawet ·Ill'~a matjomość jego gehe~y. oraz

dotyoh'CZaOO!Wa .zmB,joi!IlOLŚ'Ć lbwdorwy geoilbgiczne~

Gór S~sk:ich upewniają nas,. ż.e człaże

to ·nie mo~e być wyjątkiem. · Ęksplootowane

w

ubd.egłyob wiekach !i mo\Że naJWet i!liez~u11ne nam dtl;iś złooa rud rżlell:a7Ja, są tylko ezapamllie

-. <larmymi nieujawniklnych diO!tychcms zlóż pie r-WQttny.ch1 rzJawierających r6;wn:tetż i.

piryt.

. ·

Znane oboonlie

trzec.i~e :dlorż.a a~oni­

.

tów

łąozn.1e ze rma.j~amością budoWy geologicz

-nej i tek!lx:micznej obszaru :J.dkaJjzują

w

pf arw-seym przyblliżeniu domruiem.ane tzalolże piierwoltne.

·. QDKRYCIA NOWYCH ZŁOZ M02NA

DO-. KQNAC . tyllko wyłlrorzyatując w&ystlkie

dlatych.czaoowe dane geologiozoo o buidlOIWie sko- .

:rupy zi.emSk.ieij li przy użyciu '\Wzystkiich ce!l.:o- · wycll do ~an'lńla meOOid !badawczycth i• po- ·

SZIUkiwawczych. Scisl'a w~raca szerolri~o

.

·

oospofu. spectiaillistów trOOtl.ych nanllk' pomOm.l•

' czych grokJgli poW.inna I!Nildać ~ i IWSka ....

· zać metody p.oozukruwań gónniczych.

PominąwsŻy jUil: kwestię metod, jakie.

obec-nie

moma ·by zaStOsoWać, d terenów.. jalkie

ntao-·Ieżałooy wskazać,

oo

stanowi odrębne zagadni~ nie,. n.aOOżjr :l1W"l'ÓciĆ uwagę ną wykOil'Zysltlanie

danych hisforycz.n.ych o ozynny·cll

w

przesllłości

~i n.a·rejestraaję ~<2ną śla-_

dów sbacych :robót gó:m:i.Cflyah. Ni€lk.iedy doo

m-menty h!hstorycme · mwlerB!ją :przypadlkowo

rownież dane rech.n.:eme .Co. dCl gł.ębo!kiości szy

-b<'JW,

ilości i jakości WydobYJWanej rudy, miej._

sca :t;Obót itp.· A®liza tych danych i zdjęcie.

miernicze śladów robót w· zestawieniu z obecną

. znajomością· budowy ·geologicznej może wska-.

· · zać najbardziej interesujące tereny.

(LITERATURA na str. 345). .•. 1.·~ ::_, .:j i ·. i

l

l J

.

.

"

J

'i_l