28
Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014
Strukturalne i litologiczne uwarunkowania rzeŸby gór i wy¿yn Polski
Ukszta³towanie powierzchni Ziemi i jego przestrzenne zró¿nicowanie jest odzwierciedleniem ró¿norodnych uwarun-kowañ i czynników: budowy geologicznej, procesów powierzchniowych, pozostaj¹cych w œcis³ej relacji do miejsco-wych warunków œrodowiskomiejsco-wych (klimatu, zdarzeñ pogodomiejsco-wych, roœlinnoœci), czasu, a obecnie w coraz wiêkszym stopniu równie¿ dzia³alnoœci cz³owieka. W historii geomorfologii wraz z pojawianiem siê nowych trendów, podejœæ koncepcyjnych i technik badawczych, zmienia³o siê tak¿e postrzeganie roli tych uwarunkowañ. Rozwój technicznych mo¿liwoœci badania procesów rzeŸbotwórczych, z równoczeœnie rosn¹c¹ fascynacj¹ zmianami klimatu i ich poten-cjalnymi konsekwencjami, sprawi³y, ¿e podejœcie badawcze tradycyjnie okreœlane jako geomorfologia strukturalna nieco straci³o na znaczeniu i popularnoœci. W klasycznym rozumieniu w geomorfologii strukturalnej g³ównym przed-miotem zainteresowania by³o i jest odzwierciedlanie siê w rzeŸbie cech budowy geologicznej, zarówno tych zwi¹za-nych ze wspó³czesn¹ aktywnoœci¹ tektoniczn¹ skorupy ziemskiej (= geomorfologia tektoniczna), jak i odziedzi-czonych w dawnych etapach ewolucji geologicznej czy wreszcie wynikaj¹cych z w³aœciwoœci ska³ wystêpuj¹cych na powierzchni Ziemi. W konsekwencji przewa¿nie dokonuje siê rozró¿nienia miêdzy trzema grupami geologicznych uwarunkowañ rzeŸby terenu, aczkolwiek zwykle pozostaj¹ one ze sob¹ w œcis³ych zwi¹zkach. Pierwsz¹ z tych grup s¹ uwarunkowania tektoniczne (w rozumieniu aktywnej tektoniki) i w odniesieniu do nich mówimy o tektonicznych formach rzeŸby. Przyk³adami tego rodzaju form s¹ zrêby i zapadliska tektoniczne oraz progi uskokowe. Druga kate-goria uwarunkowañ obejmuje sytuacje, gdy kszta³t i uk³ad form rzeŸby nawi¹zuj¹ do cech sieci spêkañ, sposobu u³o¿e-nia warstw, zró¿nicowanej gruboœci ³awic itp. Do takich form nale¿¹ stoliwa, progi strukturalne (kuesty), doliny sub-sekwentne, niektóre prze³omy rzeczne czy ska³ki. W odniesieniu do nich czêsto pojawia siê w literaturze okreœlenie „formy rzeŸby strukturalnej”. Trzecia grupa to zale¿noœci miêdzy formami rzeŸby a zró¿nicowaniem litologicznym pod³o¿a, rozumianym zarówno jako wystêpowanie obok siebie ska³ o odmiennej genezie, jak i odmian czy facji w obrêbie jednego typu ska³. Skutkuje ono zwykle ró¿nicami w wytrzyma³oœci poszczególnych zespo³ów skalnych, a te zazwyczaj przek³adaj¹ siê na niejednakow¹ odpornoœæ na procesy niszcz¹ce. W rezultacie procesy powierzchnio-we dzia³aj¹ z ró¿n¹ efektywnoœci¹, prowadz¹c do uwypuklenia ska³ bardziej odpornych jako szczególnych form ostañ-cowych, nazywanych twardzielcami. Tytu³owe okreœlenie „strukturalny i litologiczny” odnosi siê zasadniczo do dru-giej i trzeciej grupy uwarunkowañ, z wy³¹czeniem form rzeŸby powsta³ych bezpoœrednio wskutek przemieszczeñ na uskokach.
Geomorfologia tektoniczna od mniej wiêcej dwóch dekad prze¿ywa na œwiecie swoisty renesans, co znakomicie dokumentuje wydana w 2011 r. ksi¹¿ka „Tectonic geomorphology” autorstwa Douglasa W. Burbanka i Roberta S. Andersona. Tak¿e w Polsce, dziêki œcis³ym powi¹zaniom z badaniami ruchów neotektonicznych, ten kierunek rozwija siê prê¿nie. Dwie pozosta³e grupy uwarunkowañ by³y w ostatnim okresie rzadziej analizowane, co nie tylko pog³êbia³o rozdŸwiêk miêdzy geomorfologi¹ i klasyczn¹ geologi¹, ale przede wszystkim prowadzi³o do doœæ jedno-stronnego i uproszczonego spojrzenia na genezê i wspó³czesny rozwój rzeŸby terenu. W nadziei na zmianê tego stanu rzeczy podczas VIII Zjazdu Geomorfologów Polskich w S³upsku w 2008 r. powo³ano Komisjê Geomorfologii Struk-turalnej jako jedn¹ z komisji problemowych dzia³aj¹cych pod auspicjami Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich. Jej dzia³alnoœæ jest koordynowana przez Rados³awa Dobrowolskiego (Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lubli-nie), Piotra Migonia (Uniwersytet Wroc³awski) i Andrzeja Tyca (Uniwersytet Œl¹ski), a g³ówn¹ form¹ aktywnoœci s¹ warsztaty terenowe i sesje tematyczne w ramach konferencji organizowanych przez SGP. Dotychczas odby³y siê cztery edycje spotkañ warsztatowych (ostatnie w czerwcu 2013 r. na Pagórach Che³mskich i Polesiu Lubelskim), natomiast IX Zjazd Geomorfologów Polskich w Poznaniu w 2011 r. by³ okazj¹ do zorganizowania sesji tematycznej pt. „Struktu-ralne uwarunkowania rzeŸby gór i wy¿yn Polski”, podczas której wyg³oszono osiem referatów. Zamieszczony w dal-szej czêœci zbiór artyku³ów zawiera cztery z nich, w których w przekrojowym i przegl¹dowym ujêciu przedstawiono strukturalne uwarunkowania rzeŸby Karpat zewnêtrznych, Sudetów wraz z przedgórzem, Wy¿yny Kielecko-Sando-mierskiej z Nieck¹ Nidziañsk¹ oraz Wy¿yny Lubelskiej z Roztoczem. Niestety, z przyczyn niezale¿nych od redakcji, nie znalaz³a siê w tym zestawie praca dotycz¹ca Wy¿yny Œl¹skiej i Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej. Autorom poszczególnych artyku³ów pozostawiono dowolnoœæ w kwestii uwzglêdnienia geomorfologicznych skutków ruchów neotektonicznych w opisie rzeŸby strukturalnej; zreszt¹ przyk³ad Karpat zewnêtrznych pokazuje wyraŸnie, ¿e w m³odych pasmach fa³dowo-nasuwczych, znajduj¹cych siê na etapie kolapsu ekstensyjnego, rozdzielanie uwarunko-wañ tektonicznych od strukturalno-litologicznych nie ma metodologicznego uzasadnienia, a rzeŸba tworzy siê równo-czeœnie ze struktur¹ geologiczn¹.
Przygotowanie nadmienionego zbioru artyku³ów nie by³oby mo¿liwe, gdyby nie ¿yczliwoœæ i wsparcie by³ego Redaktora Naczelnego Przegl¹du Geologicznego, Jacka Grabowskiego, i obecnego Redaktora Naczelnego, Andrzeja G¹siewicza, którym sk³adam serdecznie podziêkowania. Dziêkujê tak¿e recenzentom nades³anych prac, którymi byli: Pawe³ Aleksandrowski, Rados³aw Dobrowolski, Andrzej Konon, Teresa Madeyska, W³odzimierz Margielewski, Leszek Starkel, Witold Zuchiewicz i Jerzy ¯aba.
Niniejszy pierwszy trwa³y owoc publikacyjny dzia³alnoœci Komisji Geomorfologii Strukturalnej Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich poœwiêcamy pamiêci naszego przedwczeœnie zmar³ego przyjaciela – Witolda Zuchiewicza. By³ on cz³onkiem komisji, kibicowa³ jej dzia³alnoœci, a jego zas³ugi dla rozwoju geomorfologii tektonicznej i struktu-ralnej w Polsce pozostan¹ nie do przecenienia.
Piotr Migoñ Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc³awski
