A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLI A HISTOR ICA 40, 1991
A lb in Głowacki
OBCHODY ROCZNICY K O N STY TU C JI 3 M AJA W ŚRODOW ISKU PO LSK IM W ZSRR W O K RESIE II W OJNY ŚW IA TO W EJ
S pecyficzna sy tu a c ja p raw n a o b yw ateli polskich, których los rzucił po 1 w rześn ia 1939 r. na o b szary Z w iązku Radzieckiego spraw ia, iż nie zbędne jest w yjaśn ienie, że interesow ać nas będą obchody trzeciom ajow e o rganizow ane przez tę w łaśnie gru p ę w ychodźstw a. A ktyw ność bow iem Polaków radzieckich, a więc tej w łaściw ej Polonii radzieckiej, w zasa dzie skończyła się u schyłku la t trzydziesty ch XX w. w raz z likw idacją polskiej autonom ii narodow ej na U krainie i B iałorusi i rozpoczęciem rep re sji wobec ludności polskiej w ZSR R1. F a k ty te oraz m ięd zy n aro dowe w ydarzenia dyplom atyczne i m ilita rn e z sierpnia-w rześnia 1939 r., k tó re doprow adziły do upadku II R zeczypospolitej, zdecydow ały o tym , że w Zw iązku Radzieckim nie było odtąd atm osfery politycznej, sp rzy ja ją ce j np. obchodom przez środow iska polskie św iąt narodow ych tzw. p ań sk iej Polski. Na kresach w schodnich II R zeczypospolitej, w łączonych w końcu 1939 r. w skład ZSRR, zezwolono jed n a k na organizację życia polskiego, pow ierzając ją tym osobom, k tó re czynnie zaangażow ały się po stron ie now ych władz. W ykorzystanie tej możliwości zaowocowało niebaw em pojaw ieniem się prasy polskojęzycznej, uruchom ieniem p ol skich teatrów , szkół, em isją au dy cji radiow ych dla Polaków oraz w y d a w aniem książek w języku polskim . Tym sam ym w ychodźstw o polskie uzyskało w ram ach s tru k tu r radzieckich szansę pracy k u ltu ralno -ośw ia- tow ej w duch u określonym przez państw o socjalistyczne. J e st więc zro zum iałe, że sięganie do postępow ych k a rt historii naro d u polskiego było w te d y podporządkow ane w ychow aniu w ychodźstw a zgodnie z politycz nym i potrzebam i K ra ju Rad. D otyczyło to rów nież w ykorzy stania t r a dy cji trzeciom ajow ej. O kazuje się jednak, że o K o n sty tu cji 3 M aja p rz y
1 Por. M. I w a n o w , P o l a c y w Z w i ą z k u R a d z i e c k i m w l a ta c h 1921— 1939, W r o c ł a w 1990, s. 377— 394.
pom niano dopiero w 1941 r. — w 150 rocznicę jej uchw alenia. W ydaje się, że to w łaśnie ów jubileusz, jak też zm iana k lim atu wokół sp raw p o l skich w ZSRR spraw iły, że po okresie m ilczenia zdecydow ano się na publiczną w ypow iedź o K o n sty tu cji 3 M aja. Uczynił to Ja n B rylak (Jak u b B erm an) na łam ach w ychodzącej w M ińsku gazety „S ztan dar W olności”, redagow anej przez kom unistów . W agę tej p u b lik acji2 określał fakt, iż był to pierw szy i jed yny w tym rok u a rty k u ł na ten tem a t w polskojęzycznej prasie radzieckiej, jak też i to, że jego au to rem był przedstaw iciel r a d y k a ln e j lew icy społecznej. Oznaczało to więc w łączenie się kom unistów polskich do dysku sji i polem ik na tem at K o n sty tu cji 3 M aja. J. B rylak przypom niał, że w b u rżu azy jn ej Polsce w ypaczano c h a ra k te r tego d o k u m entu i w y korzystyw ano jego treść do nacjonalistycznych, reak cy jn y ch celów. Uw ażał więc za potrzebne w yjaśnić p raw dziw y sens tej K o n sty tucji. Jego rozw ażania o epoce, w któ rej się ona narodziła, i o tw órcach U staw y M ajow ej zaw ierały k ry ty czn ą ocenę rozw iązań w spraw ie chłop skiej oraz ukazyw ały połowiczność i niekonsekw encję w działaniu szlacheckich reform atorów . Ale z n ajd u jem y tam i pochw ały za d ostrze żenie sp raw m iejskich, za likw idację liberum veto i w olnej elekcji. W ywody sw e zakończył au to r stw ierdzeniem , że przem inęła już epoka szlachecka, a p raw dziw ym spadkobiercą postępow ych idei X V III w. jest rew olucy jna klasa robotnicza, któ ra p o trafi pogodzić in te res klasow y i narodow y.
Ten niew ątpliw ie ciekaw y tek st był jed n ak zdecydow anie zbyt sk ro m nym uczczeniem przez w ychodźstw o polskie w ZSRR jubileuszu
150-lecia K on stytucji.
Znacznie głośniej było na jej tem at w ro k u n astępnym . N orm alizacja polsko-radzieckich stosunków dyplom atycznych nadała obchodom trzecio m ajow ym ran gę oficjalnego św ięta państw ow ego Polski. Znalazło to w y raz m. in. w w ym ianie okolicznościowych depesz m iędzy przed staw i cielam i rządów ZSRR i Polski. Na łam ach w ydaw anego przez am basadę R P w Zw iązku R adzieckim tygodnika „P o lska” zamieszczono k ilk a n a ś cie różnorodnych tekstów o tem atyce trzeciom ajow ej3. P rzypom niano w nich nie tylko genezę i postanow ienia K o nstytu cji. A utorzy poszcze gólnych p u b lik acji w y korzystali bow iem rocznicow e rozm yślania do u m a cniania uczuć patrio tyczny ch w ychodźstw a, do pokrzepienia serc rodaków , do w yrażenia w iary w odrodzenie spraw iedliw ej Polski, w k tó re j panow ać będą wolność i porządek. U staw ę M ajową przedstaw iali jako sym bol now o czesności i w iary w niezniszczalne siły naro du , jako św iadectw o tego, że w Polsce postęp może dokonać się tylko polskim i siłam i, a nie za pomocą obcych bagnetów . Z nam ienne były też apele o zgodę narodow ą, o w y stę pow anie w solidarnym narodow ym froncie w alki przeciw ko faszyzmowi.
* J. B r y l a k , O K o n s t y t u c j i 3 M a /a , „Sztand ar W o ln o ś c i" 1941, nr 102, s. 4. » „Polsk a" 1942, nr 9, s. 1— 3| nr 10, s. 1, 2i nr 11, s. 2, 5| nr 12— 13, s. 4, 16.
W ocenie treści K o n sty tu c ji nie unikano w yszukiw ania jej niedostatków , dostrzegano jed n ak i to, że w p orów naniu do epoki, w któ rej narodziła
się, była ogrom nym krokiem naprzód.
O byw atele polscy w tere n ie obchodzili św ięto trzeciom ajow e na o rg a nizow anych przez placów ki am basady R P w ZSRR rocznicow ych im p re zach. W ich p rogram ie były okolicznościowe przem ów ienia oraz wiersze, pieśni p atrio ty czn e i niekiedy koncerty m uzyczne.
Skrom nie uczciła 3 M aja lew ica polska w ZSRR. K om uniści zabrali publicznie głos n a ten tem a t m. in. na falach radzieckiej rozgłośni w K ujbyszew ie w aud y cji dla okupow anej Polski. 2 m aja 1942 r. p rz e kazano za jej pośredmictwem te k st au to rstw a A lfreda Lam pego. Na k a n w ie rocznicowego tem a tu sn u ł on reflek sje jak n a jb a rd zie j współczesne. Zauw ażył m. in., iż sp raw a niepodległości Polski je s t nierozerw alnie zw iązana ze spraw ą dem okracji eu ropejskiej i ze zw ycięstw em koalicji an ty h itlero w sk iej. Z astanaw iał się przy ty m nad potrzebą naw iązania do kościuszkow skiej tra d y c ji i w łączenia się Polaków do w alki zbrojnej
przeciw ko faszyzm ow i4.
T em atyk a trzeciom ajow a p rzew ijała się rów nież na falach rozgłośni im. T. Kościuszki, zorganizow anej przez K o m intern i n adającej audycje dla Polaków w k ra ju 5. W p rzekazanych przez nią uw agach o refo rm ach w prow adzonych przez K o n sty tu cję i o jej niedostatkach znalazły się też w yw ody o tym , że obecnie naró d walczyć będzie o now ą Polskę, w k tó re j p raw em będzie wola ludu. C h ara k te ry sty c zn e było też naw oływ anie do utw orzenia zw artego fro n tu narodow ego Polaków w celu przygotow ania
pow stania zbrojnego.
Z erw anie radziecko-polskich stosunków d yplom atycznych (25 kw ie tnia 1943 r.) spraw iło, że k olejną rocznicę trzeciom ajow ą oficjalnie obchodziła ty lk o lewica polska. L ikw idacja placów ek byłej am basady RP w ZSRR spraw iła, że w teren ie zabrakło organizatorów okolicznościo w ych im prez. Oprócz tego nie sp rzy jały im n ieprzychylne Polakom n a stro je w społeczeństw ie radzieckim , ale jed n a k rocznicę K o n sty tu cji odnotow ano — ty m razem na łam ach „Now ych W idnokręgów ” i „W olnej P olsk i”, pism w ydaw anych w ZSRR przez polską lewicę. W o b u ukazały się w tedy m. in. a rty k u ły pod ty tu łem P ierw szy i Trzeci Maja8. J e s t zn a m ienne, że od tej pory stało się tra d y c ją w spólne trak to w an ie przez lew icę obu św iąt m ajow ych. Głosiła ona bowiem, że 3 M aja stanow i narodow e uzupełnienie Ś w ięta P racy . K onsekw entnie podkreślała też konieczność
* O b o z r i e n i j e A . J a r i e c k o g o , C en tr a ln e A r c h iw u m K om itetu C e n t r a l n e g o PZPR
[dalej: C A К С ], s y g n . 250/3, k. 168— 169.
6 T am że, Z e s p ó l R a d io s ta cja „K ośc iu sz ko", s y g n . 321, t. 4, k. 16a, 19, 20, 24— 25, 60.
zjednoczenia Polaków , ostrzegając przy tym , że nie m a już w narodzie polskim m iejsca dla „w spółczesnych targ o w iczan ”. O ceniając K o nstytu cję 3 M aja, stw ierdzano, że była ona postępem niekonsekw entnym , a odro dzeniem — niecałkow itym .
W n ajobszerniejszej publikacji na tem at U staw y M ajow ej, zam iesz czonej w „N ow ych W idnokręgach”7, znalazła się dość odw ażna teza gło sząca, iż tra d y c y jn a , k ontrolow ana refo rm a „od g ó ry ” m ogła być — na wzór rew o lu cyjn ej F ra n cji — zastąpiona inną: drogą ludow ej rew olucji, gdyż istniały już w ted y w Polsce siły, na k tó ry ch mógł się oprzeć ru ch dem okratyczny. W konkluzji a u to r przew idyw ał, iż przyszłość Polski
jest zw iązana ze spraw ą w yzw olenia m as ludow ych.
Z kolei, jeśli chodzi o udział Rozgłośni im. T. K ościuszki w obchodach trzeciom ajow ych, to przyznać należy, iż zadbała ona o należną im opraw ę i przygotow ała specjalny cykl tem atyczny, em itow any od 30 kw ietn ia do 9 m aja 1943 r .8 Z treści n ad an y ch w ted y aud ycji w yraźnie przebijała troska o zerw anie z dotychczasow ym przeciw staw ianiem św iąt 1 i 3 M aja oraz o w spólny fro n t w szystkich polskich patriotów w w alce z h itle ry z mem. N adanie odpow iedniej ran g i i rozm achu obchodom trzeciom ajow ym w śród w ychodźstw a polskiego w ZSRR zawdzięcza się działaczom pow stałego w 1943 r. Zw iązku P a trio tó w Polskich (ZPP). O rganizacja ta podjęła szerszą działalność k u ltu raln o -o św iatow ą w teren ie dopiero po u k o n sty tu o w an iu się lokalnych jej zarządów. A akcja ta n ab ra ła tem pa od 1944 r. W pracy k u ltu ra ln e j i polityczno-społecznej Z P P eksponow ane m iejsce zajm ow ały obchody w ażniejszych rocznic narodow ych. Z arząd G łów ny Z P P dbał o to, by w ykorzystać je w celu zjednoczenia w ycho dźstw a wokół p latfo rm y ideow ej Z P P i dla podtrzym ania uczuć p a trio tycznych.
Inspiracją do organizow ania obchodów trzeciom ajow ych w 1944 r. była specjalna in stru k c ja ZG Z P P z załączonym m ateriałem pom ocniczym dla referentów®. Zgodnie z nią przygotow ano okolicznościowe im prezy w w iększych rejonow ych i obw odow ych sk u piskach polskich. W szędzie nadano im podniosły c h arak ter. Na uroczystości zaproszono także p rzed staw icieli społeczeństw a radzieckiego. S tały się one m anifestacją jed n o ści narodow ej i sojuszu z państw am i alianckim i. W ich przygotow aniu w ykorzystano rocznicow e m ate ria ły publikow ane na łam ach pism polsko języcznych. Na program uroczystości zazw yczaj składała się część o fi cjalna oraz w ystępy artystyczne. Po w ysłu ch aniu re fe ra tu o K o n sty tu cji
7 R. W e r f e l , K o n s t y t u c j a T r z e c i e g o M a ja , „ N o w e W id n o k r ęg i" 1943, nr 9,
s. 8— 9.
8 C A КС, s y g n . 321, t. 14, k. 406— 407, 430— 431, 452— 541.
* A r c h iw u m A k t N o w y c h , zes pól: Z w i ą z e k P a trio tó w P o ls k ich w ZSRR 1943— — 1946 [dalej: A A N ZPP], s y g n . 5, k. 30» s y g n . 716, k. 51— 52.
3 M aja uchw alano okolicznościowe rezolucje skierow ane do c e n traln y ch w ładz radzieckich i do przedstaw icieli ZG Z PP. Część litera c k o -a rty s- tyczną przygotow yw ała przew ażnie młodzież ze szkół polskich. Nie b rak o wało jednak także popisów zawodowych arty stó w polskich i radzieckich. Na program tej części uroczystości sk ład ały się zazw yczaj polskie pieśni, tańce ludow e oraz frag m en ty utw orów literackich i m uzycznych z doro bku klasyków polskich.
Tam , gdzie im prezom trzeciom ajow ym nadano także c h a ra k te r m an i festacji p rzyjaźni polsko-radzieckiej, przygotow ano odpow iednią do te go opraw ę plastyczną sal oraz zapraszano przedstaw icieli w ładz rad z ie
ckich do w ygłoszenia przem ów ień10.
T rad y cy jn ie już rocznicę uchw alenia K o n sty tu cji 3 M aja odnotow ała także Rozgłośnia im. T. Kościuszki. Tym razem — wobec rea ln ej p ersp e k ty w y rychłego wyzw olenia ziem etnicznie polskich — nadane przez nią reflek sje trzeciom ajow e zaw ierały rów nież w izję u stro ju pow ojennej P o l ski, odzw ierciedlającą stanow isko lew icy w tej sp raw ie11.
N ajw iększy rozm ach i zasięg cechow ał obchody rocznicy K o sty tu cji 3 M aja w 1945 r. Zdecydow ało o tym zarów no dośw iadczenie licznych już w ted y terenow ych ogniw Z PP, jak i fakt, iż dobiegły końca zm agania w ojenne w Europie. A tm osferę im prez trzeciom ajow ych określały pow szechne w tedy nadzieje na pow rót do w yzw olonej już Polski. M ajow e św ięta stały się więc okazją do podsum ow ania dorobku w ychodźstw a polskiego w ZSRR oraz przypom nienia historycznych i ideow ych zw iąz ków m iędzy 1 i 3 M aja12. P rasow e uw agi o K o n sty tu cji M ajow ej pośw ię cono rów nież dwóm polskim trad y cjom : tra d y c ji dem okracji oraz an ty - narodow ej trad y cji targow ickiej z d ra d y 13. Z arządzenia w spraw ie org a nizow ania uroczystości trzeciom ajow ych b y ły odpow iednio w cześnie opublikow ane w „W olnej Polsce” , jak też rozesłane do terenow ych za rządów ZPP. K om itet do S p raw Dzieci Polskich w ZSRR polecił p rz y gotować obchody w e w szystkich polskich placów kach ośw iatow ych, a dzień 3 m aja ogłosił w olnym od zajęć. W p rak ty c e akadem ie trzecio m ajow e odbyły się w pierw szym tygodniu m aja 1945 r. Ich term in o k re śliły lokalne możliwości. Chodziło bowiem o to, by w czasie w olnym od pracy m ogła w nich uczestniczyć jak najw iększa liczba obyw ateli polskich. C en traln a uroczystość trzeciom ajow a odbyła się w M oskwie. P atron o w ali jej ZG Z P P i K o m itet W szechsłow iański. S tała się ona m an i festacją jedności i b ra te rstw a narodów sło w iańskich14. Po raz pierw szy
10 T am że, s y g n . 1863, s. 68— 69, 78, 80) s y g n . 886, k. 161.
11 U s t a w a M a j o w a — l a k ją d z i ś w i d z i m y , C A КС, s y g n . 321, t. 26, s. 16— 18. “ „ W o l n a Polska" 1945, nr 15, s. 1.
18 T am że, nr 16, s. 3.
od czasu w yzw olenia spod okupacji h itlero w sk iej św iętow ano w 1945 r. dzień 3 M aja w W ilnie i Lwowie. I choć uw agę obyw ateli polskich, za m ieszkujących byłe kresy w schodnie II Rzeczypospolitej zaprzątała w tedy przede w szystkim rep a tria cja , to jednak uroczyste akadem ie cieszyły się — nie tylko tu ta j — ogrom nym powodzeniem . Podobnie jak i w innych skupiskach polskich, zorganizow ali je działacze Z PP.
Do udziału w uroczystościach tra d y c y jn ie już zapraszano gości rad z ie ckich. P ro g ram akadem ii niem al wszędzie obejm ow ał część oficjalną i arty sty czną. W refe ra tac h , opracow anych na podstaw ie tez ZG Z P P i p u blik acji z prasy, podejm ow ano obok w ątk u ściśle historycznego p ro
blem atykę w alki dem okracji polskiej z siłam i reak cji oraz przekazyw ano inform acje o przebiegu dem ok ratyzacji życia społeczno-politycznego
w w yzw olonej ojczyźnie15.
W ielkim przeżyciem dla licznie zebranej publiczności b y ły w ystępy m łodych arty stó w polskich, p rezentu jący ch patrio tyczn e pieśni, w iersze, tańce i m uzykę. W arto odnotować, że dzięki w spółpracy ogniw Z P P z w ładzam i radzieckim i problem atyka trzeciom ajow a była popularyzow ana przez lokalne rozgłośnie radiow e w k ró tkich aud ycjach dla ludności p ol s k ie j1". D odajm y, że zasad n ienie ohrad S ejm u W ielkiego było też p rz e d m iotem nauczania w szkołach dla dzieci polskich w ZSRR, organizow anych od 1943 r. przez Z P P i K om itet do S praw Dzieci Polskich przy L udow ym K om isariacie O św iaty R F SR R 17.
W sum ie więc przyznać należy, że w k alen d arzu im prez polskich w ZSRR obchody św ięta 3 M aja zajęły eksponow ane m iejsce i b y ły o d b ierane nrzez w vchodźstw o z dużym zaangażow aniem em ocjonalnym . Ta swego ro d zaju n o bilitacja 3 M aja dokonała się po okresie m ilczenia na jego tem at, ale przecież rozgłos n ad a n y tem u św iętu w końcow ym okresie pobytu w ychodźstw a polskiego w ZSRR mógł chyba zadowolić
n aw et w ybrednych.
Publiczne rozw ażania o K o n sty tu cji 3 M aja stały się m ożliw e dopiero w 1941 r. w okresie kształtow an ia się bardziej przychylnego k u rsu w ładz radzieckich w stosunku do kom pleksu spraw polskich. S krom na w te d y in aug u racja trzeciom ajow a na łam ach p rasy lew icow ej znaczyła jednak bardzo w iele w kategoriach politycznych. A w rok później było już z u pełnie inaczej. Św ięto 3 M aja stało się zauw ażone w ZSRR na szczeblu rządow ym , pisała o nim prasa polska, było też obecne na falach e te ru oraz w skupiskach ludności polskiej, o rganizującej rocznicow e obchody w terenie. O K o n sty tu cji 3 M aja w ypow iedzieli w tedy swe sądy zarów no
>s A A N ZPP s y g n . 1600, s. 88.
18 Tamże, s y g n . 1108, k. 7, 84; s y g n . 1109, s. 198, 203.
17 P r o g r a m h isto rii P o l s k i ( p r o j e k t ) dla k l a s III— I V i V I — V I I s z k ó l d la d z i e c i p o l s k i c h w Z S IŒ , M o s k w a 1944, s. 17, 21, 29— 30,
przedstaw iciele lewicy, jak i ludzie zw iązani ideowo z rządem gen. W. Sikorskiego. Jed nakże od 1943 r. po k o lejn ym przesileniu w stosunkach polsko-radzieckich u p am iętn ian ie tra d y c ji trzeciom ajow ej w śród w ychodź stw a polskiego w ZSRR stało się już w yłącznie dom eną Z PP. O rganizacja ta w ykorzystała u m iejętnie nośność idei trzeciom ajow ych do budow ania na obczyźnie patriotycznego fro n tu narodow ego Polaków . S praw ą n a d rzędną była bowiem w tedy dla nich w alka o niepodległość k raju . Zarów no więc dla obozu lew icy, jak dla sił skupionych wokół rzą d u polskiego w Londynie, c h arak tery sty czn e stało się naw oływ anie do zgody i je d ności narodow ej, do tw orzenia wspólnego antyfaszystow skiego fro n tu walki. Trzeciom ajow e św ięto trak to w an o jako dzień chw ały narodow ej, o tuchy i w iary w lepszą przyszłość.
P rzy p o m in ając fak ty i zapisy historyczne, odnoszące się do K o n sty tu cji 3 M aja, staran o się o w łasną ich in te rp re ta c ję. W ocenie tej U staw y lew ica eksponow ała przede w szystkim połowiczność reform , w skazyw ała na brak sojuszników u schyłku XV III w. i zdradziecką rolę targow iczan. D ostrze gała jedn ak przy ty m w ew n ętrzn ą siłę narodu, k tó ry sam po trafił d źw i
gnąć sią z upadku.
Dla przedstaw icieli obozu londyńskiego ch arak te ry sty c z n e było w y jaśn ian ie przyczyn niedom agania R zeczypospolitej pod obcym i w pływ am i,
naciskam i i interw encjam i.
W spólną dla lew icy i obozu londyńskiego była tendencja do a k tu a li zow ania tem aty k i trzeciom ajow ej i spoglądania na nią przez pryzm at sp raw współczesnych. W spólne b yły też stw ierdzenia, że odrodzi się Rzeczypospolita inna niż ta z 1939 r. Lewica społeczna, odw ołując się do haseł głoszonych przez tw órców K o n sty tu cji 3 M aja, w idziała koniecz ność budow y k ra ju wolnego, postępow ego, dem okratycznego. Odnośne dek laracje ludzi zw iązanych z rządem londyńskim nie w ychodziły w 1942 r. poza określenia „ rz ą d n y ” i „spraw ied liw y” . Nie może chyba u le gać w ątpliw ości, że polem iki m iędzy tym i siłam i politycznym i na tem at K o n sty tu cji 3 M aja nie n a b ra ły w ZSRR rum ieńców głów nie z tego powodu, iż nie było w skazane rozpalać sporów , w sy tu acji gdy potrzebny był w spólny front narodow y do w alki przeciw ko hitlero w sk iej okupacji.
A l b i n G ł o w a c k i
LES CÉLÉ B R A T ION S DE L'ANNIVER SA IRE DE 1 A C O N S T IT U T IO N DU 3 MAI
D A N S LE MILIEU P O L O N A IS EN URSS P E N D A N T LA II« GUERRE
Les c é lé b r a t io n s o fi c i e l l e s d e s f e te s p o l o n a is e s e n URSS n e d e v in r e n t p o s s ib le s qu 'après le r e n o u v e ll e m e n t en 1941 d e s r ela tio n s p o l o n o -s o v i é t i q u e s . Les p r o b lè m es du 3 Mai é ta ie n t traités par la p r e s s e p o l o n a is e et d e la n g u e p o lo n a is e , la radio
et l e s a u d ition s pour l e i P o lo n a is et les P o lo n a is a u x -r r em e s p en d an t co s fetes. Les ann ivcr ; j ir e s s u c c e s s i f s d e la C on stitu tio n du 3 M ai é t a ie n t l ’o c c a s io n d ’affermir le s é m o ti o n s patriotiq ue s, d ’e x p rim er la c o n f i a n c e q u e la P o lo g n e J u s te ren ais se , d ’ap p ele r à lorm er le Iront n ati on al s o lid a ire contre le fasc ism e.
A p rè s la ruptu re e n 1943 d e s r ela tio n s p o l o n o -s o v i é t i q u e s , la g a u c h e p o lo n a is e en URSS liait l e s c éléb ra tio n s d e d e u x fêtes: le l cl et le 3 Mai.
Les c éléb ra tio n s de 3 M ai o r g a n i s é e s par l e s c e n t i e s p r o v in c ia u x d e Z w iązek P a trio tó w P o ls k ich (Union d e s Patriotes Po lo n a is ) a v a ie n t la plu s g ra n d e portée.
