A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983
Lucyna Domańska, Aleksander Kośko
ŁĄCKO, WOJ. BYDGOSZCZ, STANOWISKO 6 — OBOZOWISKO Z FAZY I („AB") KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH*
Z BADAN NAD GENEZĄ ROZWOJU
I SYSTEMATYKĄ CHRONOLOGICZNĄ KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH NA KUJAWACH
Osiedle w Łącku należy do .serii punktów osadniczych KPL zareje-strowanych przez Ekspedycję Kujawską Katedry Archeologii UAM, kierowanej przez doc. dr habil. A. Cofta-Broniewską, w czasie systema-tycznych badań powierzchniowych obszaru byłego powiatu inowrocław-skiego1.
Wsitępne obserwacje poczynione w listopadzie 1969 r. doprowadziły do odkrycia na wschodnim skraju rozległej piaśmcy, niszczącej za-chodnią część pasma pagórków morenowych, śladów w arstwy kultu-rowej (o nikłym sitopniu antropogenizacj i) o miąższości 20—30 cm oraz kilku płytkich jam leżących bezpośrednio pod nią. Analiza uzyskanego materiału wskazywała na istnienie małego obozowiska z wczesnej (AB) fazy kultury pucharów lejkowatych. Dla weryfikacji uzyskanych da-nych oraz zorientowania się w możliwościach podjęcia prac ratowni-czych, w czerwcu 1972 r. przeprowadzono na stan. 6 niewielkie bada-nia sondażowe.
Na ich podstawie wciągnięto obiekt do rejestru stanowisk o w yjąt-kowej wartości poznawczej, informując jednocześnie Urząd Wojewódz-kiego Konserwatora Zabytków w Bydgoszczy o stanie dewastacji.
* P r e z e n to w a n y a r ty k u ł z ło ż o n y w 1974 r. d o druk u w R ed a k cji „ S w ia to w ita " c y to w a n y b y ł w sz e r e g u prac jak o: Ł ą ck o , p o w . I n o w r o c ła w ..., „ S w ia to w it” (w druku). W e rsja b ie żą c a n ie różn i s ię w a s p e k c ie m e r y to r y c z n y m o d „ p ie rw o w z o r u ”, w y k a z u ją c je d y n ie n ik łe z m ia n y fo rm a ln e w te k ś c ie .
1 Por. A. C o i t a B r o n i e w s k a , Bad ania a r c h e o l o g i c z n e w I n o w r o c ł a w i u i p o -w i e c i e i n o -w r o c ł a -w s k i m -w l a ta c h 1967— 1973, „ W ia d o m o śc i A r c h e o lo g icz n e " t. XL, s. 411 n.
Fundusze przyznane przez Władze Konserwatorskie Katedrze Archeolo-gii UAM pozwoliły na przeprowadzenie na stan. 6 w Łącku, w okresie 1— 15 sierpnia 1973 r., sondażowo-wyfcopaMiskowych badań .rałowni- czych2. Prace ipod naukowym kierownictwem doc. dr haibil, A. Gofta- -Broniewskiej prowadziła dr L. Domańska.
Osiedle w Łącku leży przy ujściu Smiyrni do Noteci w obrębie mikroregionu osadniczego KPL, zasiedlonego we wszyslttoich jej fazach rozwojowych. Osadnictwo KPL zajmuje głównie tereny pogranicza bielic i gleb brunatnych, koncentrując się na terenach wysoczyzn lub w górnych częściach stoków dolin rzecznych. Rozmieszczenie punktów osadniczych zależy od układu czynników glebowo-hydrograficznych. Współczesna działalność gospodarcza w badanym mikroregionie, ob-fitującym w wysokogatunkowe piaski i żwiry, doprowadziła do znacz-nego odkształcenia pierwotznacz-nego krajobrazu (Wojdal, Łącko), uniemoż-liwiając tjym saimym ocenę zasięgu i intensywności eksploatacji śro-dowiska przez neolityczne grupy kulturowe. Badane stanowisko poło-żone jest na terenie płata gleib bieli cowyeh, zlokalizowanego w obrębie gleb brunatnych wnętrza Wysoczyzny3. Zajmuje ono południową kra-wędź rozległego, elipsowatego stoku wyniesienia wcinającego się w międzyrzecze Smyrni i Noteci (rys. 1).
Eksplorację prowadzono w dwu etapach. Pierwszy zakładał pokry-cie całej przypuszczalnie zasiedlonej powierzchni siecią rowów son-dażowych4 (rys. 2) w celu uzyskania dalszych informacji stratygra-ficznych oraz względnie pełnego rozpoznania zachowanej części sta-nowiska.
Stratygrafię stanowiska zarejestrowano w postaci następującej sek-wencji warstw (rys. 3):
I — humus współczesny: warstwa średnio zbieliccwanej (brązowa-wej) próchnicy:
a) z elementami ściółki leśnej, b) bez powyższych elementów, II — warsitwa zantropogenizowana:
a) warstwa średnio zbielicowanej próchnicy nikle „przemieszanej" ze słabo zbielicowamą próchnicą (pogranicze barw: brązowej i brązo-wawej),
* P oza w y ż e j w y m ie n io n y m i o sob am i i in sty tu cja m i, a u to rzy w in n i w d z ię c z n o ś ć K ie r o w n ic tw u K o m en d y ZHP w In o w r o c ła w iu , za p e łn e z ro z u m ien ie i b e z in te r e s o w n e p o p a rcie o r g a n iz a c y jn e w o k r e s ie p r o w a d ze n ia b ad ań w y k o p a lis k o w y c h .
* S to su n k i g le b o w e sc h a r a k te r y z o w a n o w p ra cy na p o d s ta w ie m a p y g leb o w o -r o l- n ic z e j (sk ala 1 : 25 000) dla g m in y P a k o ść.
4 T e re n s ta n o w isk a p o ra sta sto s u n k o w o g ę s t y la s , u n ie m o ż liw ia ją c c z ę ś c io w o p r o w a d ze n ie r eg u la r n y c h b ad ań sz e r o k o p ła s z c z y z n o w y c h (por. ry s. la ).
R ys. 1. Łącko, w o j. B y d g o szcz , stan. 6
a - - z d ję c ie s k a i p y p ia é n ic y o d W ( s tr z a łk a o z n a c z a p o ło ż e n ie b u d o w li w r a m a c h o s ie d la ) , b s y tu a c y jn y o s ie d la (te re n z a k ro p k o w a n y — o b s z a r g le b b ie lic o w y c h )
— p la n
b) warstwa średnio zbie licowanej próchnicy, silnie „przemieszana" z warstwą słabo zbieli co wanej próchnicy (barwa ciemno brązowa),
Cj) warstwa słabo zbielicowanej próchnicy w większym lub mniej-szym stopniu ,,przemieszana" z warstwą silnie rozdrobnionej spaleniz-ny (barwa niejednorodna, szarobrązowa),
c2) warstwa drobnoziarnistego piasku podglebia „przemieszanego"
z elementami w arstwy c1}
-łlĄCKO w0} BYDGOSZCZ ST. 6
PLAN LOKALIZACJI SON D A *У
1 . . . BADANIA w ROKU ДОВ
4 . . . ftADANIA W «OKU
№ c p 4 ) . , . Ш Л А СвЙАЛМК! W O fcO fA4« *O N Ď A W y- ILO0Ć ККПМЮМ
wykop
R ys. 3. Łącko, w o j. B y d g o szc z , stan . 6. P rofil p ó łn o c -p o łu d n ie o sie d la (za ch o d n ie śc ia n y w y k o p ó w 1 i 10). O p is w a r stw w c z ę śc i w s tę p n e j artykułu
R y s. 4. Ł ąck o, w o j. B y d g o sz c z , stan . 6. P la n p r z y z iem n y ch c z ę ś c i k o n str u k cji b u d o w li s z a ła s o w e j (s y m b o le a, b, с — por. rozd z. O s i e d l e — r e g a ł y b u d o w n i c t w a )
LEGENDA
I
ii
™ Ш
Miejsca, pobranych, próbek tfęgti drzewnycK
•S — sosna
•D - dab
• 8 — brzoza - wierzba
+ bryłKa. о с Щ • kamtéň n r inw. Ł6 1^73 e> »«* ł_6 'W73Pełne uwarstwienie w powyższym układzie wystąpiło na terenie pozostałości budowli szałasowej. W arstwa Ilib wyznacza zasięg inten-sywnie zasiedlonej przestrzeni skupiającej większość materiału krze-miennego i ceramicznego. W arstwę lic zarejestrowano wyłącznie w wy- pełniskach dołków pokrokwiowych (rys. 4, 5). Na obszarze pozosta-łej części eksplorowanej przestrzeni stwierdzono tylko sekwencję warstw I, Ila, IIIa/b. Obserwacje stratygraficzne wykluczają wielofa- zowość osadnictwa KPL w 'tym miejscu i upoważniają do traktowania całości źródeł jako zespołu zwartego chronologicznie i kulturowo.
Prezentowane opracowanie jest częścią szerszych studiów nad syste-matyką i genezą rozwoju osadnictwa KPL w kujawskim mezoregionie ekolog i с zmo-kul turo wy m. Na podstaiwiie uzyskanych w itoku badań w Łącku informacji, można było podjąć próbę usystematyzowania cza- sowo-przestrzennego kujawskich źródeł z początkowej fazy KPL i od-nieść je do analogicznych zjawisk z obszaru Niżu Środkowoeuropej-skiego. W dalszej perspektywie wyłania się możliwość interpretacji genetycznej zarejestrowanych faktów kulturowych, traktowanych jako wskaźniki dla analizy szerszych, ogólnokujawskich procesów. Realiza-cja tego planu przebiegać będzie .poprzez analizę szeregu różnocza- sowych układów cech kulturowych.
W części specyfikacyjnej artykułu wprowadzono nowe zasady opisu i analizy cech materiału ceramicznego, które konsekwentnie stosujemy w publikacjach zamierzonego cyklu®. Decydując się na wprowadzenie odrębnych zasad analizy m ateriału ceramicznego zmierzamy do sfor-malizowania tradycyjnego języka analityki tychże źródeł, co jest w a-runkiem ich porównywalności statystycznej.
SPEC Y FIK A C JA IN FO R M A C JI M A TER IA ŁO W Y C H
O SIEDLE — REGUŁY B U D O W N IC T W A
Osiedle zlokalizowano na kulminacji rozległej, elipsowatej wyniosłości w ramach nie wyodrębnionej morfologicznie przestrzeni. Na te -renie zagospodarowanym (warstwa II) występują gleby bielicowe. W odległości około 100—150 m na północ i zachód przebiega granica gleb brunatnych. Sytuację hydrograficzną badanego punktu osadnicze-go określa rys. 1.
Badania objęły jedynie zachowany fragment osiedla, co stwarza
'A . K o ś k o , A. P r i n k e , S l e r a k o w o , w o j . B y d g o s z c z , stan. в — o sa d a z t a i у II ( w c z e s n o w l ó r e c k l e j ) k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h , „F ontes A r c h a e o lo g ic i P osna- o le n s e s " 1975, t. 26, s. 9 n.
trudności w określeniu jego wielkości oraz systemu zabudowy. Obser-wacje stratygrafii skarpy piaśnicy oraz dane o rozmieszczeniu ma-teriału w eksplorowanej warstwie kulturowej sugerują, że zbadano południowo-wschodni kraniec elipsowatego obozowiska. Ocenę funkcjo-nalną badanej części stanowiska opieramy na obserwacji występowania tutaj małej ilości maiteriału ceramicznego i krzemiennego, w obrębie stosunkowo cienkiej warstwy kulturowej. W części peryferyjnej obo-zowiska odkryto przyziemie budowli szałasowej zorientowanej na osi wschód-zachód.
Zarejestrowano: a) „ramę" (wał) kamienną w ksizltalcie otwartej od północnego wschodu elipsy, stabilizującą przyziemie dachuj b) łra- pezowaity układ kamiennych podpórek dolnych części żerdek, tworzą-cych rodzaj wewnętrznych ścianek oraz c) dołki pokrokwiowe (boczne i narożne). Wśród, kamieni „ramy" oraz w obrębie bocznych dołków pokrokwiowych zaobserwowano węgle drzeiwne sosny. W dołkach na-rożnych wystąpiły węgle drzew liściastych: dębu i wierzby, lub też brzozy®. Materiał ceramiczno-krzemienmy wystąpił w wyraźnej koncen-tracji we wschodniej części konstrukcji, różnicując 'tym samym po-wierzchnię wnętrza na linii piątego metra wzdłuż osi wschód-zachód. Całokształt przytoczonych obserwacji pozwala na względnie dok-ładną rekonstrukcję budowli wg znanych zasad budowy szałasów krok-wiowych.
„Ustawiwszy dwie pierwsze pary krokwi przez zakopanie ich dol-nych końców w ziemię — przytwierdza się do nich poprzeczki w ro-dzaju łat, aby je w ten sposób umocnić. Następnie ustawia się trze-cią parę krokwi przytwierdzając poprzeczki. Narożne krokwie kończą konstrukcję wewnętrzną"7. Zastosowanie „тату" kamiennej zapobiega-ło obsuwaniu się pokrycia dachu spełniając jednocześnie pośrednio funkcję podmurówki (zaczątek ścian), chroniącej część przyziemną przed procesami wywiewania i wymywania okładziny. Przerwę w „ramie" ka-miennej w północno-wschodnim narożniku konstrukcji, pomiędzy dwo-ma najgłębszymi dołkami pokrokwiowymi, należy interpretować jako wejście do szałasu. Wśród znanych analogii etnograficznych podobną funkcję odgrywały zaipewne płoty8 ustawiane na zewnątrz, wzdłuż przy-ziemia dachu (rys. 6). Wolną przestrzeń pomięidzy dachem a ścianką płotu wypełniano dodatkowo materiałem izolującym (słoma, liście) te r-micznie. Jest to szczegół istotny dla właściwego odczytania rejestro-wanej w przyziemiu ścianki wewnętrznej, wytyczającej trapezowaty
8 Por. pod rozdz. I n io r m a c j e d e n d r o l o g i c z n e ,
7 K. M o s z y ń s k i , K u ltu r a l u d o w a S ło w ia n , W a rsza w a 1967, t. 1, s. 484. 0 Por, i b id e m , s. 482, rys. 424.
i г s *
11 «00
R ys. 6. A n a lo g ie a r c h e o lo g ic z n e (a) i e tn o lo g ic z n e (b) d la k o n str u k cji z Łącka
« — S te n g a d o B» w y s p ie L a n g e la n d (w g J . J5 k o a r u p , A ld e a te b o n d e g a a r d , „ S k a l k " 1972, n r 6,
в. 5 n b — p o lu d n io w o -z n c h o d n la B u lg a ria (w g K. M o s z y ń s k i , K u ltu ra lu d o w a S l o v i a n . W a rs z a w a 1967, t. 1, s. 482, r y s , 424).
ksiztałt wnętrza budowli. Zastosowano ją jedynie w części zachodniej konstrukcji, 'tworząc rodzaj izolacji termicznej części wnętrza. Pełniła ona rolę zbliżoną do plotu we współczesnym budownictwie ludowym. Korelacja pola koncentracji materiału ceramicznego z zasięgiem ścian-ki uszczelniającej prowadzi do wniosku o możliwości podziału wnętrza powierzchni budowli na dwie części zróżnicowane funkcjonalnie.
Część wschodnia o powierzchni około 21 m2, położona przy wejściu, w szerszej części trapezoidalnego wnętrza szałasu, odznacza się kon-centracją materiału ceramicznego 1 krzemiennego oraz brakiem dodat-kowej izolacji w postaci ścianki wewnętrznej. W cizęści środdodat-kowej, przy granicy z częścią zachodnią, zaobserwowano skupienie kamieni położonych nieco wyżej od konstrukcji „ramy", które być może są po-zostałością ogniska.
Część zachodnia o powierzchni około 16—18 m2, położona w „głębi" wnętrza budowli, wykazuje diametralnie odmienne cechy. Obecność ścianki izolującej oraz nieznaczna ilość m ateriału w warstwie kultu-rowej, przy zbliżonej jej miąższości, prowadzą do wniosku o zasadni-czych różnicach w charakterze obu części wnętrza.
Powyższe dane wskazują na możliwość wydzielenia części gospo-darczej i mieszkalnej w obrębie konstrukcji. Dalsza interpretacja 'tych informacji, wobec braku szerszych danych uzupełniających, wydaje s.ię przedwczesna. Na uwagę zasługuje północnonzachodni kraniec budowli, gdzie zaobserwowano wybiegający рога linię „ramy" dołek pokrok- wiowy (obiekt 3). Być może należy tu lokalizować wejście do części mieszkalnej.
Zasięg warstwy Ilb, zawierającej zdecydowaną przewagę źródeł ru-chomych, ograniczony był wyłącznie do powierzchni budowli. W ydaje się, że mamy w tym przypadku do czynienia z obozowiskiem zimo-wym9, w którym większość zabiegów produkcyjnych dokonywano
w obrębie szałasu łączącego tym samym funkcje gospodarcze i miesz-kalne.
W Y T W Ô R C Z O SC K R ZEM IEN IA R SK A
Na stanowisku zarejestrowano 89 okazów krzemiennych, które wystąpiły przede wszystkim w warstwie Ilb, wyznaczającej zasięg bu-dowli szałasowej (rys. 4). Surowcowo-technologiczną charakterystykę powyższego zbioru prezentuje tab. 1.
• Por. in te rp r e ta cję z b liż o n y c h o b serw a cji: T. W i ś 1 a ń s к i, P o d s t a w y g o s p o d a r -c z e p l e m i o n n e o l i t y -c z n y -c h w P o ls -c e p ó ł n o -c n o - z a -c h o d n i e j , W r o -cla w 1969, s. 101— 102,
Ta b e l a 1
C h a ra k ter y sty k a su r o w c o w o -te c h n o lo g ic z n a z a r e je s tr o w a n y c h m a teria łó w k rzem ien n y ch z Łącka
S u ro w iec
<D '3<u
£
K rzem ień b a łty c k i n a r z u to w y K rzem ień b a łty c k i
k o p a ln ia n y K rzem ień pom orsk i K rzem ień
c z e k o la d o w y K rzem ień ju rajsk i K rzem ień w o ły ń s k i O k a z y p rz ep a lo n e a<D N P M (X в 'S О 23 17 2 O O t í (0 •ł-J M r0 <D N O • o а >n В 3 0) fd £> M N M OM *0 ‘O СЛ N Miii % % d) д го а Я 'S О N 0) а, (ti r M -A H 1 1 3 fd O. ■O O R azem 46 15 Surowce krzemienne
Użyty do produkcji surowiec cechuje duża różnorodność. Przewa-żają surowce miejscowe — 58,4%. W śród nich dominuje krzemień bał-tycki narzutowy (46%) i bałbał-tycki kopalniany (9%). Ten ostatni pochodzi najprawdopodobniej z wychodni wapienia turońskiego10 w okolicach Barcina, były pow. Inowrocław. Odmieňa ta charakteryzuje się czar-nym zabarwieniem, masa krzemienna jest niejednorodna, słabo wy-krystalizowana, zawiera liczne w tręty wapienne w postaci małych pla-mek, w części przykorowej pasiasta (biało-sizarawe soczewki w ciemnej masie). Kora jest gruba, białotbrunatna, łatwo daje się rysować. W oma-wianym zespole wystąpiła m. in. składanka z tego surowca ze ślada-mi prób wykorzystania jej jako rdzenia. Sporadycznie wystąpiły także wytwory z krzemienia pomorskiego (3,4%).
Z surowców 'importowanych (36%) dominuje krzemień czekoladowy (26%), barwy ciemnobrunatnej z odcieniem szarawym o po wierze h ni ach
10 „ N a jn iż sz e p iętro g ó r n ej k r e d y w y k s z ta łc o n e je s t w p o sta ci b ia łe g o w a p ie n ia to r u ń s k ieg o z cza rn y m i k rzem ien iam i" — W . M r ó z e k , C h a r a k t e r y s t y k a ś r o d o w i s k a g e o g r a f i c z n e g o K r u s z w i c y i c z ę ś c i z l e w n i j e z io r a G o p la , [w :] K r u s z w ic a . Z a r y s m o n o -g r a f i c z n y , T oru ń 1965, s. 13. S u -g e s tie o d n o śn ie do lo k a liz a c ji d o m n iem a n y c h w y c h o d n i z a w d z ię c z a m y dr B. N o w a c z y k o w i z In sty tu tu G eo g ra fii U A M ,
matowych i borze biało-brunatmej, dość cienkiej i mało chropowatej. Na drugim miejscu znalazł się krzemień jurajski (9%), sporadycznie (1%) wystąpił również krzemień wołyński.
Rdzenie i półsurowiec
Udział rdzeni w materiale jest niewielki (2.2%). Znaleziono dwa okazy, jeiden to prawdopodobnie fragment rdzenia jednopiętowego
T a b l i c a I
wiórowego z piętą zaprawioną, zaś okaz drugi to rdzeń mikroli tyczny jednopiętowy wiórowy z dodaitkową zaprawą odboczną i piątą prze-gotowaną (taibl. I). Zespół dostarczył ponadto 5 hiszczmd, co stanowi 5,6% wszysitkich okazów. Przeważają łuszcznie dwubiegunowe o pię-tach krawędziowych.
W śród półsurowca dominują odłupki (51,7%). Są to w większości odłupki zaprawiakowe o nieregularnych, przypadkowych kształtach, pochodzące z wstępnej obróbki rdzeni. W śród nich występują
m.
in. odłupki korowe z zachowaną częściowo na sitronie wierzchniej korą. Przeważają odłupki z piętkami zaprawianymi, piętki dzikie są rzadsze. Pod względem wielkości najliczniejsze są odłupki o długości16
—26 mm
i szerokości 10—16 mm (rys. 7).
Ot.
mm 4 0 .se .
5 6 . • ' I W . • * «2 . 80 . . 28 . 28 . *. . . W . . П . . . 20 . • * « . 1 » • • m . ** . a , «0 „ 40 n m « « 20 Í2 24 2» 58 Я0R ys. 7. Łącko, w o j. B y d g o szcz , sta n . 6. D iagram m e tr y c z n y o d lu p k ó w
Wiórów jest znacznie mniiej niż odlupków (9%). Prawie wszystkie zachowały się we fragmentach, przeważają wióry doborowe. Ze wzglę-du na stan zachowania nie wydaje się celowa szczegółowsza ich anali-za, zwłaszcza jeśli chodzi o proporcje metryczne.
Z analizy rdzeni, pófsurowca i narzędzi można wnosić, że celem rdzeniowania w omawianym zespole byłiy zarówno wióry, jak i od-łup ki. Ostatnie przeważają ilościowo, ale większość z nich pochodzi ze wstępnej obróbki rdzeni, wióry zaś odwrotnie, pochodzą od rdzeni specjalnie przygotowanych do otrzymywania półsurawca doborowego.
Na pólsurowcu stwierdzono dwa rodzaje sęczków: a) dość duży, wypukły, często z odbiciem znoszącym, b) płaski, rozlany.
Narzędzia
Wskaźnik procentowy ich udziału w omawianym zespole wynosi 14,6%. Najliciznieijszą grupę stanowią okazy łuskane i mikrołuskane (6 okazów). Krawędzie ich pokryte są allbo retuszem regularnym, w a r -tym, leżącym na stronie wierzchniej lub spodniej, bądź też łącznie na jednej i drugiej, rzadziej zaś retuszem nieregularnym, przerywanym (tabl. II).
W śród pozostałych narzędzi na uwagę zasługuje zgrzebło jeidno- stronne, proste, opracowane retuszem płaskim, dwustopniowym, z tyl-cem nieregularnym, „przełuskanym", oraz trapez asymetryczny z jed-nym bokiem lekko wklęsłym (taibl. II).
W ystąpiły także dwa skrobacze zachowane we fragmentach i jeden wiór półtylcowy z półtylcem skośnym (tabl. II).
W Y T W Ô R C Z O S C Z G LIN Y
Dysponujemy łącznie zbiorem 851 fragmentów ceramiki o wadze 2754 g, na który składa się 41 wylewów, 795 brzuśców i 15 den. Wskaź-nik ilości owo-wagowy (wskaźWskaź-nik ten obliczony jest przez podzielenie ilości fragmentów ceramiki po wyklejeniu przez, wagę ceramiki w gra-mach) tego zbioru wynosi 0,30. Większość materiału występowała w warstwie leżącej w obrębie budowli szałasowej — rys. 4.
Technologia
Zastosowano makroskopowy opis wybranych cech technologii (cha-rakter powierzchni, domieszka, barwa przełomu, grubość ścianek), mo-żliwych do adekwatnego określenia na bazie tejże formy analizy. Przy-jęto kategorie typologiczne szerzej omówione we wcześniejszym ar-tykule (por. przyp. 5).
Ilościową charakterystykę udziiału wyżej podkreślonych cech w ce-ramice z Łącka (uwzględniono próbę 393 najlepiej zachowanych fragmentów) prezentuje 'talb. 2,
T a b l i c a II
Ilo ś c io w a c h a r a k te r y s ty k a w y b r a n y c h c e c h te c h n o lo g ii c er a m ik i i Ł ącka C h a ra k ter p o w ie r z c h n i ś c ia n e k C h a ra k ter p rzełom u R azem •/• a b с e i
g
i J к ł m Pq
' 1 4,58 3,56 0,51 1,78 4,08 — 7,64 10,44 0,25 4,07 4,83 — — 41,74 4 1,78 2,54 — 0,77 1,27 — 5,08 9,42 0,25 3,31 3,31 0,77 1,02 29,52 22 0,51 0,51 — — 1,02 — 1,02 2,79 0,25 0,51 0,76 — — 7,37 25 1,27 2,29 — 0,77 1,52 0,51 1,78 7,12 0,52 2,54 2,03 0,77 0,25 21,37 R azem e/e 8,14 8,90 0,51 3,32 7,89 0,51 15,52 29,77 1,27 10,43 10,93 1,54 1,27 100 Ł ą c k o , st a n . б — o b o z o w is k o z fa zy I („A B") K P LIstnieje znaczna trudność, z uwagi na nieznormalizowanie ziaren domieszki, adekwatnego rozgraniczenia jej typów: а-b, e-f, i-j, ł-m, czy р-q. Należy zaznaczyć, że przy zwiększonej tolerancji obserwacji możli-we jest także zawyżenie udziału typów a, e, i, ł, p. W zaprezentowanej
R ys. 8. Łącko, w oj. B y d g o szcz, stan. 6. D iagram k u m u la cy jn y k la s g r u b o ści śc ia n e k b o czn y ch n a c z y ń (linia k ro p k o w a n a ) na tle d a n y ch p o r ó w n a w c z y c h z o sa d y KCW R
w W o li K o żu sz k o w e j, w o j. B y d g o szc z (lin ia cią g ła )
Systematyce, ze względu na Slan zachowania ceramiki, poprzestano na uw zględnieniu w yłącznie czterech (,, podstaw ow y eh”) typów p o -wierzchni.
M orfologia
Nieznaczny jodynie procent ceramiki :z Łącka wykazuje dostateczną ilość cech typotwórczych w zakresie morfologii. Brak nam stąd danydh makromoirfologicznych '(zespoły wskaźników metrycznych), przy prawie równie złej sytuacji w zakresie mikromorfologii (elementy morfologii naczyń). Dysponujemy zbiorem 18 bliżej określonych typologicznie form zaliczonjých do' pięciu grup typologicznych oraz 29 fragmentami
kra-T a b e l a 3
C h a ra k tery sty k a m o r fo lo g ic z n a cera m ik i z Łącka
J e d n o s tk i k la sy fik a c ji m a k r o m o rfo lo g iczn ej 1 I — puchar le jk o w a ty IA IA /IB (?) III — am fora IIIBl V I — g a rn ek V lA 2 b VII — m isa VI1C Opia c e c h ty p o tw ó r c z y c h n a c z y ń
N a c z y n ie d w u c z ło n o w e sp e łn ia ją c e w arun ki: !
Jw ., g d y Hi:H2> 4 ,5 0 i R i : H i> l,1 0 . Z a r eje str o w a n o je d e n e g zem p la rz te g o ty p u (tabl. III, 2) o w y m ia r a ch Ri = 1 9,0 cm , R2“ 17,3 cm, R3 = 18,7 cm, H2= 3 ,7 cm , H 3= 2 , 0 cm , z d o b io -n y p o d k r a w ę d ń ie z e w -n ę tr z -n ie (xE—46) i b r z u śc o w o (A — 3). C e c h y te c h n o lo g ii ty p u 25/1 :i.
IB: jw „ g d y H j:H 2 = 4,50— 2,50 i R ^ H j = 0,80— 1,60. Zar e je stZar o w a n o je d e n fZaragm en t b Zarzu śca (tabl. III, 4) o c z y -te ln y c h w y m ia ra ch R2 = 8,3 cm, R3 =■ 9,9 cm , H 3 = 1,9 cm, p rzy H * > 5 ,7 cm. C e c h y te c h n o lo g ii ty p u 25/1: i. P o-sia d a n e d an e n ie stw a rza ją m o ż liw o ś c i dla b a rd ziej p re-c y z y jn e j k la s y fik a re-c ji ty p o lo g ire-c z n e j.
N a c z y n ie d w u c z ło n o w e o sy m e tr y c z n ie r o zlo k o w a n y c h u ch a ch , sp e łn ia ją c e w arun ki: Rj> R 2, R3] > R j 1 R2.
J w ., o k u lis ty m lub p ra w ie k u listy m b rzu ścu i p łask im d n ie, z k rótk im c y lin d r y c z n y m w y le w e m . Z a r eje str o w a n o p ra w d o p o d o b n ie je d e n fragm en t p r zejścia brzu śca w w y -le w am fory te g o p o d ty p u (tabl. III, 3) o w y m ia r a ch R i = (?) 1 R2 - = ll,5 cm. C e c h y te c h n o lo g ii ty p u l:i. Z a r eje stro w a n o tak że je d e n fra g m en t d łu g ie g o w y le w u am fory (tabl. III, 5) o w ym iarach : H2 ”= 3,9 cm , Rt = 8,5 cm i R j = ok. 7 cm, z d o b io n eg o p o d k r a w ę d ń ie z e w n ę tr z n ie orn am en tem typ u x A — 2, c e c h y te c h n o lo g ii ty p u 1:1. N a jb a rd ziej p r a w d o p o d o b n e w y d a je s i ę łą c z e n ie te g o e le m en tu m o r fo lo g ii z n a -c zy n ia m i ty p u III/A w z g lę d n ie B/3 — (am fora o ja jo w a to - -b e c zu łk o w a ty m , w z g lę d n ie k u lis ty m brzuścu i p łask im d n ie, z sz y jk ą le jk o w a tą ).
N a c z y n ie je d n o - lub d w u c zło n o w e , sp e łn ia ją c e w aru n k i R3 = Rj w z g lę d n ie R3> R j oraz Rj íHj^ I .
Jw „ o e s o w a ty m p rofilu , g d y R3> R t , p~zy R ^ H j “ = 0,7— 1,0 („p rzysad ziste" ). Z a rejestro w a n o je d e n e g zem p la rz tej o d -m ia n y garn k a o w y -m ia ra ch : Ri = 22,0 c-m, R2= 2 0 ,2 c-m, R3 “ 24,4 cm, H2 4,1 cm , H3 = 5,8 cm (tabl. III, 1). C e -c h y te -c h n o lo g ii ty p u 25/1 :a.
N a c z y n ie je d n o c z ło n o w e lub d w u c z ło n o w e s p ełn ia ją c a w a -runk i Rj íHj — 2 1 Rj:R3> 0 ,9 .
Jw ., o łu k o w y m profilu . P o sia d a m y je d e n fragm en t c z ę śc i p r z y w y le w o w e j o trudn ym do u s ta le n ia k ą c ie w y c h y le n ia
T ab ela 3 (cd.) ок. 15,0 cm. C e c h y te c h n o lo g ii XII — talerz XIIA X IIB la X I íB la /Ь XIIBlb XIIB2a XIIB2b
(tabl. IV, 12), przy R, typ u 25:i.
N a c z y n ie jed n o ,czło n o w e s p e łn ia ją c e w arun ki: H , ^ 2 x HeJw ., p ła sk ie (Hj •** ok. He). Z a r eje str o w a n o je d e n e g z e m -plarz (tabl. IV , 1) o c z y te ln y c h w sk a źn ik a ch : H6 = 1,5 cm. C e ch y te c h n o lo g ii 25: a.
Jw ., g łę b o k ie ( H j > H e), o ła g o d n y m sp o jen iu śc ia n e k b o c z -n y ch z d-nem , g d y Hj = ok. l,5 X H e. Z arejestrow a-n oi 2 do 3 eg z e m p la rz y siln ie z ró ż n ico w a n y c h w d e ta la ch m ięd zy sob ą (tabl. IV , 2— 4). W d w u p r zy p a d k a ch w y s tą p iły z d o -b ie n ia n a k ra w ęd n e (xP— 226) i p o d k r a w ę d n e z ew n ę tr z n e (x A — 2). Brak d a n y ch o d n o śn ie do Rj, w a r to ść H , o z n a c z o -no w dw u p rzy p a d k a ch (1,0 cm i 1,7 cm ), w a r to ść H e o z n a c zo n o w je d n y m p rzy p a d k u (0,75 cm ). C e c h y te c h n o -lo g ii: 25:1 (tabl. IV, 2), 25:a (tabl. IV , 3) i 25/1: i (tabl. IV, 4).
J w ., g łę b o k ie ( H j > U e), o ła g o d n y m sp o jen iu śc ia n e k b o c z-n y c h z dz-nem , gd y H j = 1,5— 2 ,0 X H 6. W y d z ie lo z-n o jed e z-n eg zem p la rz (tabl. IV , 5) o Rj = 16,0 cm , H j = 1,7 cm i H a= 1 ,0 cm. C e c h y te ch n o lo g ii: l/25:a.
Jw ., g łę b o k ie (H x; > H e ) o ła g o d n y m sp o je n iu śc ia n e k b o c z n y ch z dnem , g d y H , “= 2 ,0 X H e. W y stą p ił je d e n d o m n ie -m an y eg ze-m p la rz tej o d -m ia n y (tabl. IV, 6) w n ie w ie lk i-m fr a g m e n c ie u m o ż liw ia ją c y m je d y n ie d o k o n a n ie p om ia-rów — l l j = 2,0 cm. C e c h y te c h n o lo g ii 25:i. Jw ., g łę b o k ie ( H j > H e) o p o d k r eślo n y m r o zg ra n iczen iu śc ia n k i b o c zn ej i dna, g d y H j = 1,5 X He . Z a rejestro w a n o je d e n eg ze m p la rz (tabl. IV , 7) o w y m ia ra ch H , = 1,6 cm, H e = l , 3 cm, Rj = 17,0 ęrn. K ra w ęd ź na c a łe j s z e ro k o ści z d o b io n a (xP— 228). C e c h y te c h n o lo g ii 25/1 :i. J w ., g łę b o k ie ( H j > H e) - o p o d k r eślo n y m r o zg r a n iczen iu śc ia n k i b o czn ej i dna, g d y H* = ok. 2 X Hfl. W y r ó żn io n o d w a d o m n iem a n e e g ze m p la rz e te g o typ u (tabl. IV , 8— 9), fr a g m e n ta r y c zn ie za ch o w a n e . C ech y te c h n o lo g ii w obu p r zy p a d k a ch ty p u 25:a.
wędzi (wyłączając talerze), które jedynie w 5 przypadkach można w ią-zać z bliżej scharakteryzow anym wylewem, w 4 natom iast z określoną formą naczynia.
Poza wyszczególnionymi w tab. 3 formami zarejestrow ano trzy fragm enty den bliżej nieokreślonych 'typów talerzy (tabl. IV, 10—11),
Ł ącko, stan . 6 — o b o z o w isk o z fa z y I („AB") KPL
2 0 C M
° x___ _ JtOCM
Łącko, w o j. B y d g o szc z, stan . 6. C era m ik a o ra z w zo rzec lo k a liz a c ji c ec h m e tr y c zn y ch o p isu
T a b l i c a I V ( J 5
e
r
o
,
©
r S
\
ł
f Ą4 j _ . ..;
Í ]
\
/J
I h
\ 0 A — Kf ■łOcw ' Оn
Typy mikromorf ©logiczne
Z uwagi na reprezentowane walory poznawcze ograniczymy się tu wyłącznie do specyfikacji cech krawędzi, przeprowadzając ich klasy-fikację z uwzględnię mean kryterium stosunku ścianek do zwieńczenia (tabl. V). W przypadku den poprzestaniemy jedynie na uwadze, że zaobserwowano wyłącznie fragmenty den płaskich (tabl. V, 21/ 23—24). Listę elementów mikromorfołogicznych uzupełnia 1 ucho (tabl. V, 22).
Krawędzią określamy fragment zakończenia wylewu od ostatniego punktu w kierunku zwieńczenia, w którym ścianka naczynia zmienia
T a b l i c a V zwterlczenie .“«....^■.ив-Hi^
Ścianka —■
wewnętrzna
}
krawędź • dcianka zewnętrznafi.
П- ' Ш
Ъ С 7 П .1
Щ
T l
-t
7
ľí.
m
< Z 7
K
a n t
-ł
rctzeAŁącko, w oj. B y d g o szcz, sla n . 6. C era m ik a oraz w zo rze c lo k a liz a c ji c ech u w z g lę d n io n y c h w k la s y fik a c ji k ra w ęd zi
swój przekrój pod wpływem odkształcenia profilu strony zewnętrznej lub wewnętrznej. Generalnie przyjmujemy istnienie ośmiu możliwości uformowania obu stron ścianki (tabl. V, 1):
1) prosta, 2) łukowata — do rdzenia, 3) łukowata — od rdzenia, 4) diagonalna („prosta"), 5) z „okapem" prostokątnym, 6) z ,.okapem" trapezowatym, 7) z „okapem" półkolistym, 8) z „okapem" trójkątnym.
Pozwala to przyjąć założenie o istnieniu 64 typów reguł współwys- tępowania obu profili ścianki, co przedstawia tab, 4.
T a b e l a 4
T y p y reg u ł w s p ó łw y s tę p o w a n ia p rofili ścia n k i
Ś cia n k a z ew n ę tr z n a Ś cia n k a w e w n ę tr z n a 1 2 3 4 5 6 7 8 1 1 2 3 4 5 6 7 8 2 9 10 U 12 13 14 15 16 3 17 18 19 20 21 22 23 24 4 25 ’ 26 27 28 29 30 31 32 5 33 34 35 36 37 38 39 40 6 41 42 43 44 45 46 47 48 7 49 50 51 52 53 54 55 36 8 57 58 59 60 61 62 63 64
Typ krawędzi określamy krzyżując powyższą cechę z jednym z dw unastu typów zwieńczenia (tabl. V, 1):
a) ostre symetryczne (wobec rdzenia), b) ostre asymetryczne,
c) łukowate ograniczone na wysokości czubka — zewnętrznie, d) jw. — wewnętrznie,
e) łukowate nieograniczone,
f) łukowate ograniczone poniżej czubka — zewnętrznie, g) jw. — wewnętrznie,
h) jw. — obustronnie,
ii) ścięte diagonalnie — wewnętrznie, j) jw- — zewnętrznie,
k) jw. — horyzontalnie, 1) facetowane.
Zaprezentowane reguły klasyfikacji krawędzi pozwalają ogół obser-wacji tego elementu morfologii ująć w zestawienie (tabl. VI).
T a b l i c a VI j С i e ■F 9 b 48 Xi X 1—1 3 2 + ЯX (X) X мЩ(X)x 7 4 X !-) + 3 >1 + X • 3 28 X 4 M XX 2 9 Xyú -** 2 49 X X) x x 4 50 x x 2 52 x 4 58 ix) 4 5 3 6 7 5 2 4 29 45
Uwagi: sym bole geom etryczne sym bolizują cechy te c h n o lo g ic z n e kra w ę dzi
a Ĺ
i 1 •
i| — x
ni/i 4- *
1,П « sym b o l ty p u m a kro m o rfo lo g iczn e g o ( 1 = kraw ędź zdobiona
Ł ącko, w oj. B y d g o szcz , stan. 6. C h a ra k ter y sty k a c ec h k ra w ęd zi
— K ra w ę d z ie o o r ie n ta c j i o d ś r o d k o w e j! ś r e d n ia g iu b o ś ć (m ierzo n a u n a s a d y ) 5,1 m m i g r u p y ty p o lo g ic z n e I, III, V I i В — K ra w ę d z ie o .o r ie n ta c ji 'n e u t r a l n e j i ś r e d n ia g ru b o ś ć 4,7 m m i С — K ra w ę d z ie o o r ie n ta c j i d o ś r o d k o w e j i ś r e d n ia g r u b o ś ć 5,5 m m i g r u p a ty p o lo g ic z n a V II i
Zdobnictwo
Udział fragmentów zdobionych (odrębnych wątków) w zbiorze jest niewielki. Ogółem stanowią one 2,04% całości (17 wątków), występując w następujących strefach: nakrawędnej (in), podkrawędnej" zewnętrznej (pz) i brzuścowej (b). Są to wyłącznie wątki jeidnoelemen toiwe. Ze-stawienie poszczególnych elementów zdobniczych i ich’ charakterysty-kę zawiera tab. 5 (system terminów użytych w niej zoistał szerzej skomentowany we wcześniejszych pracach — por. przyp. 5).
_ ' T a b e 1 a 5
Z e sta w ie n ie e le m e n tó w z d o b n ic z y c h i ich c h a r a k te ry sty k a
Sym b ol elem en tu z d o b n i-c ze g o U d zia ł w w ą tk a ch n p:z b--- C h a ra k ter y sty k a e le m e n tó w z d o b n ic z y c h ”
A — 1 2 l: x A — 1; 3: siln e z n isz c z e n ie fra g m en tó w
u tru d n ia ś c iś le js z ą c h a r a k te r y sty k ę w y k o n a w -stw a (tabl. V, 15).
A — 2 8 l : x A — 2; 3: s iln e z r ó ż n ico w a n ie form w y k o
n a w stw a , p o c z ą w sz y od k rótk ich , g łę b o k ich n a -c ię ć (tabl. IV , 4), a s k o ń -c z y w s z y na p ły tk i-c h w y d łu ż o n y c h (tabl. III, 5).
A — 3 1 1: (4) A — 3; 3: sz e r o k ie żąd ło r y lc a p o z o s
-ta w ia ją c e g łę b o k i k on tur (-tabl. III, 2).
E— 46 3 l:x E — 46; 3: tabl. III, 2.
E— 47 1 1 :xE— 47; 3: tabl. V , 6.
P— 226 1 l:x P — 226; 3; k r a w ęd ź talerza,- w y k o n a n o
w ió r em k rz em ien n y m lub in n ym ostrym n a -rzęd ziem (tabl. IV , 2).
T
3 1 to to co
1 l:x P — 228; 3: k ra w ę d ź talerza; w y k o n a n o
ry lc em o szero k im , p ła sk o z a k o ń cz o n y m żąd le, cią g n ię ty m od z ew n ę tr z n e j str o n y (tabl. IV , 7).
Razem 2 14 1
o ~ l ) u k ła d nu o b w o d z ie n a c z y n ia , 2) u d z ia ł w w q tk a c h r o z w in ię ty c h , 3) u w a g i o c e c h a c h lo k a liz a c ji i w y k o n a w s tw a .
Zarejestrowane c e c h y stylu ceramiki (cechy morfologii i zdobnictwa)
będą analizowane jako wskaźnik czasowo-przestrzennej pozycji całego zbioru informacji w następnym rozidziale.
Funkcja naczyń ź gliny
Specyfikacja ogółu cech techno logiczno-styli stycznych ceramiki ujawnia zdecydowaną dominacją form niewielkich, wybitnie cienko-ściennych (rys. 8), „kruchych" (wskaźnik rozdrobnienia — 0,30), przy małym Udziale (talerze) naczyń „trwalszych", uformowanych z bardziej spoistej masy ceramicznej.
Taka ceramika nie mogła stanowić zestawu wielofunkcyjnych po-jemników niezbędnych w gospodarstwie. W śród naczyń kuchennych, zasobowych i przemysłowych należy Liczyć się z dominacją a nawet wyłącznością użytkowania form wykonanych tradycyjnie, z surowców organicznych. Podkreślona odrębność technologiczna talerzy skłania nas ku uznaniu tej formy za pierwszy symptom szerszego wkraczania wytworów z gliny w zestaw naczyń o szerszej użyteczności gospodar-czej. Prezentowaną hipotezę może potwierdzać stosunkowo mała ilość ceramiki na stanowiskach z fazy ,,AB", w porównaniu z bogatymi w ceramikę osadami KCWR i z późniejszych faz KPL11. Tłumaczy to także względną jednorodność makroskopowych cech technologii12.
Л
IN F O R M A C JE P A L E O B O T A N IC Z N E
Na jednym fragmencie ceramiki, pochodzącym z wykopu 15, za-obserwowano odcisk pszenicy zwyczajnej (Triłicum vulgare). Analizy dokonała doc. dr habil. M. KMchowska z IHKM PAN w Poznaniu.
IN F O R M A C JE D EN D R O LO G IC ZN E
Z eksplorowanej powierzchni pobrano 13 próbek węgla drzewnego, występującego luźno bądź też w skupieniach w obrębie warstwy Ilb oraz jako komponent warstwy lic. Pole intensywniejszego występo-wania węgli drzewnych pokrywa się z zasięgiem budowli szałasowej tworząc „skupiska" w obrębie „ramy" kamiennej oraz w wypełniskach dołków pokrokwiowych.
11 P rób k ę ceram ik i z Łącka p rzek azan o B. H u lth e n z K eram isk a L abaratoriet Lundis U n iv e r s ite ts H isto risk a M useum .
18 W ś w ie tle c z y n io n y c h d o ty c h c z a s o b ser w a c ji m ik r o sk o p o w y c h na prób ce z faz I i II, w fa zie w ió r e c k ie j, n a s tę p u je p o s ze r ze n ie r ec e p tu r y g a r n ca rsk iej. J. K u c h a -r s k i , Badania l a b o r a t o r y j n e n i e k t ó r y c h c e c h t e c h n o l o g i c z n y c h c e r a m i k i k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h z C z a m a n in k a , p o w . R a d z i e j ó w K u j a w s k i i z S a r n o w a p o w . W ł o c ł a w e k , „P race i M a ter ia ły M uzeu m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tn o g ra ficzn e g o w Łodzi" 1970, ser. a r ch e o lo g icz n a , nr 17, s. 121.
Zarejestrowano węgle: sosny, dębu i wierzby, bądź też brzozy. Reprezentują one roślinność o małym przyroście rocznym drewna, Ana-lizy dokonał doc. dr habil. J. Surmiáski z AR w Poznaniu13.
Analiza surowcowych i antropogenicznych cech materiałów kamien-nych zostanie przedstawiona w aneksach uzupełniających niniejszą pu-blikację14.
A N A L IZ A C H R O N O L O G IC Z N A
C H R O N O L O G IA W Z G L ĘD N A STYLU cfeR A M IK l Z ŁĄ C K A
W chwili obecnej dysponujemy nader skromną skalą porównawczą dla cech zarejestrowanych w Łącku. Główną przeszkodą jesit nieza-dowalający stan publikacji materiałów ze starszych faz KPL. Brak nam pełniejszych informacji całościowo charakteryzujących techmologiczno-- stylistyczne cechy ceramiki z fazy AB. Publikowane materiały -.wczesnowióireckie" (faza II) pochodzą w większości z rozwiniętego odcinka tej fazy i wykazują znaczoną odrębność stylistyczną15. Istotnym problemem jest także duża trudność w adaptacji zawartych tam infor-macji dla potrzeb propagowanej metody analizy.
Dane przedstawione w tab. 6 zezwalają na ocenę charakteru więzi stylistycznej materiałów z Łącka z najstarszymi ze znanych i dostęp-nych nam zbiorów ceramiki „wczesnowióreckiej".
Określenie stopnia podobieństwa z kujawskimi materiałami uznany-mi za reprezentatywne dla fazy AB możliwe jest jedynie na bardzo arbitralnie dobranym i wąskim zestawie elementów18. W pierwszym rzędzie, wskaźnikowe porównanie cech morfologii pucharów typu IA z analogicznymi okazami z Sarnowa i Strzelec17, dowodzi względnie ścisłej zbieżności wszystkich form (tab. 7).
1S W y k o n a w c o m c y to w a n y c h an aliz: doc. dr hab il. M. K lic h o w s k iej i doc. dr h ab il. J. S u m iń s k ie m u sk ła d a m y n in ie jsz y m s e r d e c z n e p o d z ię k o w a n ia .
14 A n ek sy : I. A n a l i z a p e tr o g r a f i c z n a m a t e r i a ł ó w k a m i e n n y c h z Łącka w o j. B y d -g o s z c z , sta n . 6, Z W a l k i e w i c z, J. S k o c z y l a s ; II. B adania r y s u n k u b a r w n e -g o na p i a s k o w c u z Łą ck a w o j . B y d g o s z c z , stan. 6, M. O w o c.
15 К o ś k o, P r i n к e, op. clt., s. 9 n.
*• W o p a rciu o p u b lik a cję m a ter ia łó w z g r o b o w c ó w nr 1, 2, 5: J. J a d c z y k o - w a, S p r a w o z d a n i e z b a d a ń p r o w a d z o n y c h w la ta c h 1967 i 1968 na s ta n o w isk u I w W i e t r z y c h o w i c a c h p o w . K o lo , ,,P race i M a te r ia ły M uzeu m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tno-g r a fic z n etno-g o w Ł od zi” 1970, ser . a r c h e o lo tno-g ic z n a , nr 17, s. 125— 147.
17 W ś w ie t le sz e r s z e j a n a liz y p o r ó w n a w c z e j, pu ch ar z e S tr zelec w y d a je się b y ć form ą ty p o lo g ic z n ie m łod szą.
T a b e l a 6 P o d sta w a do o c e n y ch a ra k teru w ię z i s ty lis ty c z n e j c e r a m ik i z Ł ąck a
z n a js ta r s z y m i zb io ra m i c er a m ik i „ w c z e sn o w ió r e c k ie j" C e c h y s ty ló w ! 2 3 5 6 7 8 10 11 . 12 A Ł ącko, sta n . 6 2,04 0 82,36 5,88 0 0 39,02 17,64 52,94 11,76 7 S ie ra k o w o , sta n . 8 2,42 0,02 87,70 11,78 0 0,52 41,63 1,56 0,78 81,77 20 W ie tr z y c h o w ic e , sta n . 1 5,26 23,53 78,95 18,42 2,63 10,52 71,42 ? ? 2 P o s z c z e g ó ln e n u m e r y w s k a ź n ik ó w — w g l i s t y z a p r e z e n t o w a n e j w p u b li k a c j i m a te r ia łó w z S ie ra -k c w a — (p o r. p r z y p . 5 ): 1 — w s -k a ź n i-k in te n s y w n o ś c i z d o b ie n ia ( p r o c e n t f r a g m e n tó w z d o b io n y c h — w ą tk ó w o d r ę b n y c h ) w z b io r z e c e r a m ik i ; 2 — w s k a ź n ik s k o m p lik o w a n ia z d o b n ic tw a ( s to s u n e k lic z b y o d r ę b n y c h e le m e n tó w u ż y ty c h w b u d o w ie w ą tk ó w w ie lo e le m e n to w y c h d o lic z b y w ą tk ó w je d n o e le m e n - to w y c h j : 3 — % w ą tk ó w p o d k r a w ę d n y c h z e w n ę t r z n y c h ; 5 — % w ą tk ó w b r z u ś c o w y c h ; 6 — f/o w ą tk ó w u s z n y c h ; 7 — % w ą tk ó w d w u e le m e n to w y c h ; 8 — % w y le w ó w z d o b io n y c h ; 10 — % w ą tk ó w z e l e m e n te m E46; 11 — % w ą tk ó w z e le m e n te m A 2 lu b E47, a l b o 42; 12 — % w ą tk ó w z e le m e n -te m A - l : A — lic z b a e le m e n tó w z d o b n ic z y c h . Ł ą c k o , st a n . 6 — o b o z o w is k o z fa zy I („A B") KPL
T a b e l a 7 W s k a ź n ik o w e . p o r ó w n a n ie c e c h m o r fo lo g ii p u ch a ró w typu IA S ta n o w isk o W sk a ź n ik R j:H , R*:R« Ri:R* H t :H2 Ri:H* Ł ącko, stan. 6 ? 1,28 1,07 ? 5,14 S tr zelce 1,20 1,17 1,05 3,10 3,75 S a rn o w o , grób nr 4 '1,16 1,29 1,09 5,00 5,83 S a rn o w o , grób nr 8 1,50 1,14 1,09 4,80 7,20
W sferze morfologii w podobny sposób odpowiada tradycyjnemu wzorcowi ,,stylu AB" amfora typu III В 1 oraz talerze. Te ostatnie w swej części (typ XII В 2) nie znajdują analogii wśród publikowanych materiałów. Rejestr odrębności powiększa obecność amfor z wysoką, wąską szyjką18, oraz niektóre cechy zdobnictwa, które nawiązują jed-nak do stylistyki AB. Szczególnie podkreślić należy obecność elemen-tów typu A—1 oraz wątków brzuścowych. Cechy te, występujące śla- dowo, należy uznać jednak za zapowiedź rozwoju cyklu stylistyk wcze snow i óirecki eh. Analogiczną sytuację zanotowano dotychczas w zbio-rze ceramiki z nasypu grobowca nr 8 w Sarnowie, woj. Włocławek. Obecność tam wśród zdobień stylu AB dwu fragmentów zdobionych elementami typu A— 1 budziła sporo wątpliwości19.
L. Gabalówna dopuszczała dwie możliwości:
1) datowanie grobowca na fazę AB, przy równoczesnym stwierdze-niu w zdobieniach „formalnego p re k u rso rsk a fazy wióreckiej",
2) uznanie, że niejednorodność stylistyczna powstała w wyniku me-chanicznego zmieszania warstwy kulturowej spod nasypu z ceramiką związaną z okresem zakładania cmentarzyska („faza wiórecka").
Pierwsza ewentualność opierała się na założeniu opartym na obser-wacjach stratygraficznych, że w fazie AB w obrębie Sarnowskiego kom-pleksu osadniczego istniały dwie podfazy rozwojowe.
Analiza zbioru ceramiki z Łącka, dla którego ceramika z grohowca nr 8 w Sarnowie jest szczególnie bliska stylistycznie, dopuszcza możli-wość poczynienia analogicznych rozróżnień klasyfikacyjnych na ma-teriałach z innych stanowisk z tej fazy. W śród cech zbieżnych a jed-nocześnie w tym rozumieniu fazotwórezych, obok elementów typu A—>1 należy wymienić również wątki bm iścowe. Lista tych cech jest
nie-18 R e la cje c h r o n o lo g ic z n e p o m ię d z y form am i z „ szero k ą , krótk ą" i ,,dłu gą, w ąsk ą" sz y jk ą są sto s u n k o w o sła b o p ozn an e: por. w y j ś c io w e u jęcie: C. J. B e c k e r , M o s e f u n d e L er kar Íra Y n g r e S t e n a l d e r , „ A a rb ö g er ” 1947, s. 208— 209, rys. 43.
10 L. G a b a l ó w n a , Bad ania n a d k u ltu r ą p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w S a r n o w i e p o w . W ł o c ł a w e k l j e g o n a j b l i ż s z e j o k o l i c y , „S p ra w o zd a n ia A r c h eo lo g icz n e " 1Э69, t. 20, s. 47.
wątpliwie znacznie szersza, obejmując również morfologię naczyń. W 'tym zakresie za fazotwórcze należałoby uznać wyszczególnione uprzednio nietypowe dla „klasycznej" stylistyki AB cechy morfologii ceramiki z Łącka.
•Na marginesie powyższych roziważań można pokusić się o sugestię, że większość materiałów z lerenu Polski20 dotychczas zaliczanych do najstarszej fazy KPL, zdradza cechy rozwiniętego ,,sitylu AB" w typie Łącka, względnie nawet cechy jaskrawo „schyłkowe", pozwalające da-tować te zespoły na przełom I i II fazy.
P O Z Y C JA C H R O N O L O G IC Z N A M A T E R IA Ł Ó W K U JA W S K IC H W SZEREGU Ś R O D K O W O E U R O P E JS K IC H Z B IO R Ö W C E R A M IK I O C E C H A C H S TY LISTY K I AB
Cechy diagnostyczne „stylu AB" określone zostały na podstawie „formy przewodniej"KPL — pucharu. W myśl beckerowskiej definicji puchary typu A posiadają „krótką szyjkę przechodzącą łagodnie w brzu- siec, płaskie dno, nikłą, bądź też brak ornamentyki, ograniczonej do wątków przykrawędnych, w positaoi pojedynczycih względnie zdwojo-nych pasm nakłuć"21. Poprzez uogólnienie tych cech stworzono listę wyróżników podkreślających szeroko krótkowylewowość, „łagodność" profilu oiraz brak, bądź też niski udział ornamentyki dla ogółu naczyń wykonanych w tym stylu. Najdalej posunięta gene rai i za с ja pozwala zastosować kryterium „prymitywizmu" jako zasadniczą regułę diagnos-tyczną. W oparciu o powyższe zasady w 'toku szerszych studiów nad genezą i chronologią KPL próbowano poszerzyć typologiczno-chronolo- giczną charakterystykę tego zjawiska. Ogół przyjmowanych obecnie koncepcji rozwoju procesu formowania siię KPL zmusza nas do w ery-fikacji poczynionych ustaleń „ściśle taksonomicznych", na drodze ich falsyfikacji przez pryzmat wiedzy pozaźródłowej („ogólnej"), konkre-tyzując hipotezy równoleżnikowego Układu stref akulituracji
wczes-20 M ię d z y in n y m i w ś ró d sz e r sz y c h Zbiorów ceram ik i: K o to w o p ow . N o w y T o-m y ś l _ L. ( J a b a ł ó w n a , W y n i k i a n a l i z y “ C w ę g l i d r z e w n y c h z c m e n t a r z y s k a k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h na s t a n o w i s k u I w S a r n o w i e z g r o b o w c a 8 i n i e k t ó r e p r o b l e m y z nim i z w i ą z u n e (in fo r m a c ja w s t ę p n a ) , „Prace i M a te r ia ły M uzeu m A r c h e o lo -g ic z n e -g o i E tn o -g ra ficz n e-g o w Łodzi" 1970, ser. a r c h eo lo -g icz n a , nr 17, s. 81— 82; p o i. ta k ż e W i ś l a ń s k i , op,. c ii., s. 232, przyp. 46; W r o c ła w — P racze — W . W ó j c i e - c h o w s k i, ZagadnieniJ. c h r o n o lo g i i r e l a t y w n e j ku ltu r m ł o d s z e j e p o k i k a m ie n i a na D o l n y m Ś lą s k u na tle ś r o d k o w o e u r o p e j s k i e j s y s t e m a t y k i ne olit u, W r o c ła w 1970, s. 61 n.
21 B e c k e r , op. cit., s. III (streszcz. ang.); por. ta k ż e p ó ź n ie jsz e m o d y fik a c je w o p a rciu o m a teria ł o sa d o w y : C. J. B e c k e r , S t e n a l d e r b e b y g g e l s e n v e d S t o r e V a l b y i V e s t s j e l l a n d , ,.,Aarböger" 1954, s. 183 n. (streszcz. ang.); por. ta k ż e u w a g i na tem at S tore V a lb y w 'd a ls z e j c z ę ś c i p r ezen to w a n eg o ! o p r a co w a n ia .
noneolitycznej społeczeństw Niżu. Hipotezę stref akułturacji przedsta-wiono w odrębnym artykule22; akcentuje ona istnienie:
a) określonych zasad zróżnicowania chronologicznego zjawisk zwią-zanych z powstawaniem gospodarki wytwórczej na Niżu (KPL), czego przejawem jest dominujące rozwojowo sitrefa „osmotyczma" (północ- TTO-wielfcodolinny pas pojezierzy) w procesie akulturacjii;
b) zróżnicowania chorologicznego tempa dalszego rozwoju (rozwi-nięty odcinek fazy AB) kultury wczesnoneolityaznej w formie kształto-wania się stref refugialnydh.
Pojęcie strefy ,,osmo ty cznej" wiąże się z oceną walorów poszcze-gólnych regionów ekologiczno-kulturalnych dla rozwoju wczesnych form gospodarki wytwórczej. W obrębie Niżu można wydzielić pasmo pojezierzy północno-wielkodolinnych (pojezierza wielkopolskie, bran-denburskie) jako strefę o wyjątkowo sprzyjających warunkach dla wczesnych kontaktów (4000—3600 p.n.e.) kultur wczesnoTO-lniczych i spec ja list yczno - ło w iecfco-zbie ra ckic h. Powyższe założenie pozwala wiązać kujawskie przejawy początków KPL z jednym z najwcześniej-szych i najbardziej dynamicznych rozwojowo centrów neolityzaicji Niżu przeciwstawiając je pojeziierno-inadmorskiej („jutlandzkiej"), nieco póź-niejszej strefie refugialnej w krystalizacji zbliżonych zjawisk (źródło- znawczo „styl AB")2*.
W konsekwencji za cechy diagnostyczne tymczasowo najwcześniej-szego odcinka rozwoju stylistyki AB należy przyjąć najstarsze {około 3600 р.'П.е.) wskaźniki elementów zdobnictwa i morfologii,, ceramiki kujawskiej. Z przyczyn określanych poprzednio, opracowanie takiej listy cech napotyka na znaczne trudności. Szersze porównanie możliwe jest jedynie na dwu płaszczyznach:
a) linii rozwojowej formy pucharu w obrębie grup KPL: wschodniejr północnej, południowej (małopolskiej) i południowo-zachodniej (baal- berskiej);
b) struktury stylistyki publikowanych zbiorów ceramiki AB, pocho-dzących z osad.
Ad a) Puchar (grupa typologiczna I) jako naczynie dwuczłonowe spełniające warunki Ri : Ht — 0,80— 1,60 i Ri > R3 względnie Ri = R3. traktowane jest powszechnie jako typ „przewodni'' (wskaźnikowy) całego kręgu kulturowego^. W szystkie wymienione dotychczas jednost-ki klasyfikacyjne KPL posiadały puchar w swym zestawie form.
Ogól-*a Por. L. D o m a ń s k a , A. K o ś k o , Z b a d a á n a d c h a r a k t e r e m w i ę z i k u l t u r o w e j s t r e l p o j e z i e r n o - n a d m o r s k i e l 1 w l e l k o d o l l n n e j N l i u w m l ę d z y r z e c z u O d r y 1 W i s ł y w d o b i e p o c z ą t k ó w p r o c e s u n e o l i t y z a c / l , „Stu dia A r c h a e o lo g ic a P am eranica" 197ł, s. 23— 52.
ną linią rozwoju cech m ak ro -1 mikromorfologi cznych określił K. Jaż-dżewski24, wyróżniając generalnie dwie zróżnicowane chronologicznie grupy pucharów. Poszerzenie tych objseriwaicjd znalazło odhicie w pra-cach C. J. Beckera25, zapoczątkowując okres stopniowego deprecjono-wania znaczenia wskaźników makromorfologiczinych na rzecz reguły „prymitywizmu” jako zasadniczego kryterium wyróżniania najstarszych form. Brak jednoznacznej definicji określającej zakres wskaźników grupy typologicznej I prowadził m. in. do uformowania pojęcia
pucha-ru jako formy jednoczącej cechy: rzeczywistych pucharów, naczyń pucharopodObnycih (grupa typologiczna II) i garnków (grupa typolo-giczna VI przy: R:) > R( bądź też R3 = Ri oraz Rj : Hi ^ 1,0) oraz waz (grupa typologiczna VIII przy: R3 > Rt, 1,0 < Rt : Hi < 2,0).
Niniejszym dążąc do wyodrębnienia zasadniczych etapów rozwoju - morfologii grupy typologicznej I dokonaliśmy usystematyzowania
pew-nej liczby form26 z wyżej podanego obszaru, opierając sią na kryteriach wskaźników Rt : Hi i H i : H2 jako najistotniejszych (rys, 9). Wnioski płynące z prezentowanego ujęcia pozwalają wydzielić trzy typy pucha-rów wyznaczające 'trzy kolejne horyzonty rozwoju ceramiki KPL:
IA („protopuchary") — spełniające warunki: H1:H2> 4 ,50 i Ri:Hj> 1,10 IB („klasyczne" puchary) — spełniające warunki: Hi : H2=*4,50 — 2,50 i R, :H j = 0,80 — 1,60.
IC („epiipuchary") — spełniające warunki: H j ; H2 ^ 2,50 — 2,0 i R, : H i > 1,1.
Zjawiskiem interesującym nas w tym miejscu będzie grupa naczyń typu IA skupiająca najstarsze formy. Spośród wszystkich egzemplarzy uznawanych w literaturze za klasyczne dla „stylu AB" w jej obrąbie znalazły sią jedynie puchary z Sviunige Vejile. I, Sörbylille II, Ögaarde (wszystkie zachodnia Zelandia), Berlina-Britz (2 egz.) oraz kujawskie puchary z Sarnowa, woj. W łocławek — stan. 1 (2 egz.). Opierając się na datowaniu 14C grupę 'tę synchronizować należy z okresem pomiędzy 3600—3000/2900 p.n.e. (rys. 9).
Charakterystycznym zjawiskiem jest zarysowująca się odrębność w obrębie Wskaźnika H i : H2 form zelandzkich {ze strefy pojezierno- -nadmorskiej) od „wielkodolinnych". Nie uwzględniając odmienności
K. J a ż d ż e w s k i , K u ltu r a p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w P o ls c e z a c h o d n i e j i środ -k o w e ;, P o zn a ń 1936, s. 233 n.
M Por. przyp. 21.
80 O g ó l form u ję ty c h w d ia g r a m ie n a le ż y tr a k to w a ć n a za sa d a c h próbk i rep re ze n ta ty w n e j. P oza w s z y s tk im i form am i o g ó ln ie tr a k to w a n y m i w lite ra tu rz e jako. w s k a -źn ik i s ty lis ty k i AB, u ję to w ię k s z o ś ć d ob rze p r z e d sta w io n y c h r y su n k o w o form z t e g o terenu .
4.50. •ł.ttO <ЭО. 420 4.Ю. -1.0 Q 090 Q ß O 0.70 % Iß ** У *05 ♦°3 S T R E F A W .TELK Q D O U N Ч А áo STREFA S T A R O W Y S O C Z Y Z N ^ i02 2 9 5 0 - 2 9 0 0 - - 3 2 5 0 - 3 5 0 0 2700-2800 -*^OQ-2»g-*03 03 *06 '03 с2Э Ъ-2650- 2650-2650 2650- 2650 - 2Ö50-2S50- -2800 -2600-2*00-2800 -2600 -32SO-2?OC R ys. 9. D ia g ra m g łó w n y c h c ec h m a k r o m o r fo lo g ic z n y c h p u ch a ró w le jk o w a ty c h . P u ch a ry ty p u IA
1 — S ö r b y lille II; 2 — S v in u ig e V e jle I; 3 — ö g a a r d e ; 4 — S arn ow o, w o j. B y d g o s zc z , sta n . 1 — g ró b nr 4; 5 — S ar-n o w o , w o j. B y d g o s zc z , s ta ar-n . 1 — grób ar-nr 8; 6 ,7 — B erliar-n — — Briiz. P ro w e n ie n c ja p u ch arów : I — s t y lis t y k a AB; II — g ru -p a -p ó łn o cn a ; III —- gru -p a w sch o d n ia ; IV — gru -p a -p o łu d n io w o - -z a c h o d n ia (b aalb ersk a); V — gru p a p o łu d n io w o -w sc h o d n ia (m a ło p o lsk a ). D a ty 14C :4 — S a rn o w o , w o j. W ło c ła w e k , sta n . 1, w a r stw a sp o d g r o b u nr 8 — 3620 ± 60; 01 — G ród ek N ad - b u ż n y — 3100 ± 160; 02 — P o sto p o la r ty , okr. Ż atec — 2980 ± 80; 03 — Ć m ie ló w — 2725 ± 110. 2825 ± 40, 2750 ± 40. 2700 ± 40, 2665 ± 40; 04 — R a d zie jó w , sta n . 1 — 2760 ± 40; 05 — Z a ręb o w o , sta n . 1 — 2675 ± 40; 06 — N ie d ź w ie d ź — 2765 ± 100, 2690 ± 190, 2650 ± 190, 2520 ± 190 (w g J. A. B a k k e r , J. C. V o g e l , T. W i ś l a ń s k i , TRB a n d o t h e r С d a t e s Ír om P o la n d (c a 4350— 1350 a n d 800— 900 A C ) , „ H ellen iu m " 1969, v o l. IX , nr 3, s . 7 п.; B u r c h a r d , Ze s t u d i ó w n a d c h r o n o lo g i ą k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w z a c h o d n i e j c z ę ś c i M a ł o p o l s k i [w :] Z b a d a ń n a d n e o l i t e m i w c z e s -ną e p o k ą b r ą z u w M a l o p o ls c e , W r o cła w 1973, s. 107 n.) L uc yna D o m a ń sk a , A le k sa n d e r K o ś k o
fmtrrni
P rzeg lą d p u ch a ró w ty p u IA
1 — S ö r b y lille (w g : C . J . B e c k e r , M o s e iu n d e l e r k a i ir a Y n g r e S te n a ld e r , „ A a r b ö g e r " 1917, PL X X * l)i 2 — S v ln n íg e V e jle I (w g : I b id e m , PL X V III-2 )í 3 — ö g a a r d e (w g : H. S c h w a b e d i s s e n ,
B in h o r lz o n tle r te r „ B r e i lk e l l" а й в S a tr u p u n d d ie m a n n ig ia c h e n K u ltu r b in d u n g e n d e s B e g in n e s d e n n e o llth ik u n s Im N o r d e n u n d N o r d w e s te n , „ P a l e o h is to r i a " 1967, t. 12, s. 427, la b . 10 j ) i 4, 5 — B e rlin __
—B ritz (w g : G . D o r k a , E in e G ru b e m it T r ic h te r b e c h e r n a u s B e rlin —B r itz, „ B e r lin e r B lä tte r f ü r V o r- lin d F r ü h g e a c h ic h te " 19G1, ta b . 1 b )f G — S a r n o w o , w o j. W ło c ła w e k , s ta n . 1, g r ó b n r 4 (w g : L. G a b a- ł 6 w n a , B a d a n ia n a d k u ltu r ą p u c h a ró w le jk o w a t y c h w S a r n o w ie , p o w . W ło c ła w e k 1 je g o n a /b lU e z e I
o k o l ic y , ,,S p r a w o z d a n ia A r c h e o lo g ic z n e " 1969 , t. 20, s. 137) i 7 — S a rn o w o , w o j. W ło c ła w e k , « ta n . 1,
g r ó b n r в (w g : ib id e m )
form rozwoju stylistyki ceramiki obu stref ekolog i czno-kul tu rowy c h Niżu należałoby zakładać wcześniejsze pojawienie sdę pucharów duńs-kich.
Analizując ogół cech tego rodzaju naczyń można by doszukiwać się dla nich form wyjściowych w kręgu mis lub wa:z, których typologiczne odpowieidniki znane są z ugrupowań wczesnopucharowych (stylistyka AB). Formą najbliższą domniemanym prawzorom jest puchar z Sörbylil- le II (tabl. VII).
