}
krawędź • dcianka zewnętrznafi. П- ' Ш
Ъ С 7 П .1 Щ
T l
-t 7 ľí. m < Z 7 K a n t
-ł
rctzeAŁącko, w oj. B y d g o szcz, sla n . 6. C era m ik a oraz w zo rze c lo k a liz a c ji c ech u w z g lę d n io n y c h w k la s y fik a c ji k ra w ęd zi
swój przekrój pod wpływem odkształcenia profilu strony zewnętrznej lub wewnętrznej. Generalnie przyjmujemy istnienie ośmiu możliwości uformowania obu stron ścianki (tabl. V, 1):
1) prosta, 2) łukowata — do rdzenia, 3) łukowata — od rdzenia, 4) diagonalna („prosta"), 5) z „okapem" prostokątnym, 6) z ,.okapem" trapezowatym, 7) z „okapem" półkolistym, 8) z „okapem" trójkątnym.
Pozwala to przyjąć założenie o istnieniu 64 typów reguł współwys- tępowania obu profili ścianki, co przedstawia tab, 4.
T a b e l a 4
T y p y reg u ł w s p ó łw y s tę p o w a n ia p rofili ścia n k i
Ś cia n k a z ew n ę tr z n a Ś cia n k a w e w n ę tr z n a 1 2 3 4 5 6 7 8 1 1 2 3 4 5 6 7 8 2 9 10 U 12 13 14 15 16 3 17 18 19 20 21 22 23 24 4 25 ’ 26 27 28 29 30 31 32 5 33 34 35 36 37 38 39 40 6 41 42 43 44 45 46 47 48 7 49 50 51 52 53 54 55 36 8 57 58 59 60 61 62 63 64
Typ krawędzi określamy krzyżując powyższą cechę z jednym z dw unastu typów zwieńczenia (tabl. V, 1):
a) ostre symetryczne (wobec rdzenia), b) ostre asymetryczne,
c) łukowate ograniczone na wysokości czubka — zewnętrznie, d) jw. — wewnętrznie,
e) łukowate nieograniczone,
f) łukowate ograniczone poniżej czubka — zewnętrznie, g) jw. — wewnętrznie,
h) jw. — obustronnie,
ii) ścięte diagonalnie — wewnętrznie, j) jw- — zewnętrznie,
k) jw. — horyzontalnie, 1) facetowane.
Zaprezentowane reguły klasyfikacji krawędzi pozwalają ogół obser-wacji tego elementu morfologii ująć w zestawienie (tabl. VI).
T a b l i c a VI j С i e ■F 9 b 48 Xi X 1—1 3 2 + ЯX (X) X мЩ(X)x 7 4 X !-) + 3 >1 + X • 3 28 X 4 M XX 2 9 Xyú -** 2 49 X X) x x 4 50 x x 2 52 x 4 58 ix) 4 5 3 6 7 5 2 4 29 45
Uwagi: sym bole geom etryczne sym bolizują cechy te c h n o lo g ic z n e kra w ę dzi
a Ĺ
i 1 •
i| — x
ni/i 4- *
1,П « sym b o l ty p u m a kro m o rfo lo g iczn e g o ( 1 = kraw ędź zdobiona
Ł ącko, w oj. B y d g o szcz , stan. 6. C h a ra k ter y sty k a c ec h k ra w ęd zi
— K ra w ę d z ie o o r ie n ta c j i o d ś r o d k o w e j! ś r e d n ia g iu b o ś ć (m ierzo n a u n a s a d y ) 5,1 m m i g r u p y ty p o lo g ic z n e I, III, V I i В — K ra w ę d z ie o .o r ie n ta c ji 'n e u t r a l n e j i ś r e d n ia g ru b o ś ć 4,7 m m i С — K ra w ę d z ie o o r ie n ta c j i d o ś r o d k o w e j i ś r e d n ia g r u b o ś ć 5,5 m m i g r u p a ty p o lo g ic z n a V II i
Zdobnictwo
Udział fragmentów zdobionych (odrębnych wątków) w zbiorze jest niewielki. Ogółem stanowią one 2,04% całości (17 wątków), występując w następujących strefach: nakrawędnej (in), podkrawędnej" zewnętrznej (pz) i brzuścowej (b). Są to wyłącznie wątki jeidnoelemen toiwe. Ze-stawienie poszczególnych elementów zdobniczych i ich’ charakterysty-kę zawiera tab. 5 (system terminów użytych w niej zoistał szerzej skomentowany we wcześniejszych pracach — por. przyp. 5).
_ ' T a b e 1 a 5
Z e sta w ie n ie e le m e n tó w z d o b n ic z y c h i ich c h a r a k te ry sty k a
Sym b ol elem en tu z d o b n i-c ze g o U d zia ł w w ą tk a ch n p:z b--- C h a ra k ter y sty k a e le m e n tó w z d o b n ic z y c h ”
A — 1 2 l: x A — 1; 3: siln e z n isz c z e n ie fra g m en tó w
u tru d n ia ś c iś le js z ą c h a r a k te r y sty k ę w y k o n a w -stw a (tabl. V, 15).
A — 2 8 l : x A — 2; 3: s iln e z r ó ż n ico w a n ie form w y k o
n a w stw a , p o c z ą w sz y od k rótk ich , g łę b o k ich n a -c ię ć (tabl. IV , 4), a s k o ń -c z y w s z y na p ły tk i-c h w y d łu ż o n y c h (tabl. III, 5).
A — 3 1 1: (4) A — 3; 3: sz e r o k ie żąd ło r y lc a p o z o s
-ta w ia ją c e g łę b o k i k on tur (-tabl. III, 2).
E— 46 3 l:x E — 46; 3: tabl. III, 2.
E— 47 1 1 :xE— 47; 3: tabl. V , 6.
P— 226 1 l:x P — 226; 3; k r a w ęd ź talerza,- w y k o n a n o
w ió r em k rz em ien n y m lub in n ym ostrym n a -rzęd ziem (tabl. IV , 2).
T
3 1 to to co 1 l:x P — 228; 3: k ra w ę d ź talerza; w y k o n a n o
ry lc em o szero k im , p ła sk o z a k o ń cz o n y m żąd le, cią g n ię ty m od z ew n ę tr z n e j str o n y (tabl. IV , 7).
Razem 2 14 1
o ~ l ) u k ła d nu o b w o d z ie n a c z y n ia , 2) u d z ia ł w w q tk a c h r o z w in ię ty c h , 3) u w a g i o c e c h a c h lo k a liz a c ji i w y k o n a w s tw a .
Zarejestrowane c e c h y stylu ceramiki (cechy morfologii i zdobnictwa) będą analizowane jako wskaźnik czasowo-przestrzennej pozycji całego zbioru informacji w następnym rozidziale.
Funkcja naczyń ź gliny
Specyfikacja ogółu cech techno logiczno-styli stycznych ceramiki ujawnia zdecydowaną dominacją form niewielkich, wybitnie cienko-ściennych (rys. 8), „kruchych" (wskaźnik rozdrobnienia — 0,30), przy małym Udziale (talerze) naczyń „trwalszych", uformowanych z bardziej spoistej masy ceramicznej.
Taka ceramika nie mogła stanowić zestawu wielofunkcyjnych po-jemników niezbędnych w gospodarstwie. W śród naczyń kuchennych, zasobowych i przemysłowych należy Liczyć się z dominacją a nawet wyłącznością użytkowania form wykonanych tradycyjnie, z surowców organicznych. Podkreślona odrębność technologiczna talerzy skłania nas ku uznaniu tej formy za pierwszy symptom szerszego wkraczania wytworów z gliny w zestaw naczyń o szerszej użyteczności gospodar-czej. Prezentowaną hipotezę może potwierdzać stosunkowo mała ilość ceramiki na stanowiskach z fazy ,,AB", w porównaniu z bogatymi w ceramikę osadami KCWR i z późniejszych faz KPL11. Tłumaczy to także względną jednorodność makroskopowych cech technologii12.
Л
IN F O R M A C JE P A L E O B O T A N IC Z N E
Na jednym fragmencie ceramiki, pochodzącym z wykopu 15, za-obserwowano odcisk pszenicy zwyczajnej (Triłicum vulgare). Analizy dokonała doc. dr habil. M. KMchowska z IHKM PAN w Poznaniu.
IN F O R M A C JE D EN D R O LO G IC ZN E
Z eksplorowanej powierzchni pobrano 13 próbek węgla drzewnego, występującego luźno bądź też w skupieniach w obrębie warstwy Ilb oraz jako komponent warstwy lic. Pole intensywniejszego występo-wania węgli drzewnych pokrywa się z zasięgiem budowli szałasowej tworząc „skupiska" w obrębie „ramy" kamiennej oraz w wypełniskach dołków pokrokwiowych.
11 P rób k ę ceram ik i z Łącka p rzek azan o B. H u lth e n z K eram isk a L abaratoriet Lundis U n iv e r s ite ts H isto risk a M useum .
18 W ś w ie tle c z y n io n y c h d o ty c h c z a s o b ser w a c ji m ik r o sk o p o w y c h na prób ce z faz I i II, w fa zie w ió r e c k ie j, n a s tę p u je p o s ze r ze n ie r ec e p tu r y g a r n ca rsk iej. J. K u c h a -r s k i , Badania l a b o r a t o r y j n e n i e k t ó r y c h c e c h t e c h n o l o g i c z n y c h c e r a m i k i k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h z C z a m a n in k a , p o w . R a d z i e j ó w K u j a w s k i i z S a r n o w a p o w . W ł o c ł a w e k , „P race i M a ter ia ły M uzeu m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tn o g ra ficzn e g o w Łodzi" 1970, ser. a r ch e o lo g icz n a , nr 17, s. 121.
Zarejestrowano węgle: sosny, dębu i wierzby, bądź też brzozy. Reprezentują one roślinność o małym przyroście rocznym drewna, Ana-lizy dokonał doc. dr habil. J. Surmiáski z AR w Poznaniu13.
Analiza surowcowych i antropogenicznych cech materiałów kamien-nych zostanie przedstawiona w aneksach uzupełniających niniejszą pu-blikację14.
A N A L IZ A C H R O N O L O G IC Z N A
C H R O N O L O G IA W Z G L ĘD N A STYLU cfeR A M IK l Z ŁĄ C K A
W chwili obecnej dysponujemy nader skromną skalą porównawczą dla cech zarejestrowanych w Łącku. Główną przeszkodą jesit nieza-dowalający stan publikacji materiałów ze starszych faz KPL. Brak nam pełniejszych informacji całościowo charakteryzujących techmologiczno-- stylistyczne cechy ceramiki z fazy AB. Publikowane materiały -.wczesnowióireckie" (faza II) pochodzą w większości z rozwiniętego odcinka tej fazy i wykazują znaczoną odrębność stylistyczną15. Istotnym problemem jest także duża trudność w adaptacji zawartych tam infor-macji dla potrzeb propagowanej metody analizy.
Dane przedstawione w tab. 6 zezwalają na ocenę charakteru więzi stylistycznej materiałów z Łącka z najstarszymi ze znanych i dostęp-nych nam zbiorów ceramiki „wczesnowióreckiej".
Określenie stopnia podobieństwa z kujawskimi materiałami uznany-mi za reprezentatywne dla fazy AB możliwe jest jedynie na bardzo arbitralnie dobranym i wąskim zestawie elementów18. W pierwszym rzędzie, wskaźnikowe porównanie cech morfologii pucharów typu IA z analogicznymi okazami z Sarnowa i Strzelec17, dowodzi względnie ścisłej zbieżności wszystkich form (tab. 7).
1S W y k o n a w c o m c y to w a n y c h an aliz: doc. dr hab il. M. K lic h o w s k iej i doc. dr h ab il. J. S u m iń s k ie m u sk ła d a m y n in ie jsz y m s e r d e c z n e p o d z ię k o w a n ia .
14 A n ek sy : I. A n a l i z a p e tr o g r a f i c z n a m a t e r i a ł ó w k a m i e n n y c h z Łącka w o j. B y d -g o s z c z , sta n . 6, Z W a l k i e w i c z, J. S k o c z y l a s ; II. B adania r y s u n k u b a r w n e -g o na p i a s k o w c u z Łą ck a w o j . B y d g o s z c z , stan. 6, M. O w o c.
15 К o ś k o, P r i n к e, op. clt., s. 9 n.
*• W o p a rciu o p u b lik a cję m a ter ia łó w z g r o b o w c ó w nr 1, 2, 5: J. J a d c z y k o - w a, S p r a w o z d a n i e z b a d a ń p r o w a d z o n y c h w la ta c h 1967 i 1968 na s ta n o w isk u I w W i e t r z y c h o w i c a c h p o w . K o lo , ,,P race i M a te r ia ły M uzeu m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tno-g r a fic z n etno-g o w Ł od zi” 1970, ser . a r c h e o lo tno-g ic z n a , nr 17, s. 125— 147.
17 W ś w ie t le sz e r s z e j a n a liz y p o r ó w n a w c z e j, pu ch ar z e S tr zelec w y d a je się b y ć form ą ty p o lo g ic z n ie m łod szą.
T a b e l a 6 P o d sta w a do o c e n y ch a ra k teru w ię z i s ty lis ty c z n e j c e r a m ik i z Ł ąck a
z n a js ta r s z y m i zb io ra m i c er a m ik i „ w c z e sn o w ió r e c k ie j" C e c h y s ty ló w ! 2 3 5 6 7 8 10 11 . 12 A Ł ącko, sta n . 6 2,04 0 82,36 5,88 0 0 39,02 17,64 52,94 11,76 7 S ie ra k o w o , sta n . 8 2,42 0,02 87,70 11,78 0 0,52 41,63 1,56 0,78 81,77 20 W ie tr z y c h o w ic e , sta n . 1 5,26 23,53 78,95 18,42 2,63 10,52 71,42 ? ? 2 P o s z c z e g ó ln e n u m e r y w s k a ź n ik ó w — w g l i s t y z a p r e z e n t o w a n e j w p u b li k a c j i m a te r ia łó w z S ie ra -k c w a — (p o r. p r z y p . 5 ): 1 — w s -k a ź n i-k in te n s y w n o ś c i z d o b ie n ia ( p r o c e n t f r a g m e n tó w z d o b io n y c h — w ą tk ó w o d r ę b n y c h ) w z b io r z e c e r a m ik i ; 2 — w s k a ź n ik s k o m p lik o w a n ia z d o b n ic tw a ( s to s u n e k lic z b y o d r ę b n y c h e le m e n tó w u ż y ty c h w b u d o w ie w ą tk ó w w ie lo e le m e n to w y c h d o lic z b y w ą tk ó w je d n o e le m e n - to w y c h j : 3 — % w ą tk ó w p o d k r a w ę d n y c h z e w n ę t r z n y c h ; 5 — % w ą tk ó w b r z u ś c o w y c h ; 6 — f/o w ą tk ó w u s z n y c h ; 7 — % w ą tk ó w d w u e le m e n to w y c h ; 8 — % w y le w ó w z d o b io n y c h ; 10 — % w ą tk ó w z e l e m e n te m E46; 11 — % w ą tk ó w z e le m e n te m A 2 lu b E47, a l b o 42; 12 — % w ą tk ó w z e le m e n -te m A - l : A — lic z b a e le m e n tó w z d o b n ic z y c h . Ł ą c k o , st a n . 6 — o b o z o w is k o z fa zy I („A B") KPL
T a b e l a 7 W s k a ź n ik o w e . p o r ó w n a n ie c e c h m o r fo lo g ii p u ch a ró w typu IA S ta n o w isk o W sk a ź n ik R j:H , R*:R« Ri:R* H t :H2 Ri:H* Ł ącko, stan. 6 ? 1,28 1,07 ? 5,14 S tr zelce 1,20 1,17 1,05 3,10 3,75 S a rn o w o , grób nr 4 '1,16 1,29 1,09 5,00 5,83 S a rn o w o , grób nr 8 1,50 1,14 1,09 4,80 7,20
W sferze morfologii w podobny sposób odpowiada tradycyjnemu wzorcowi ,,stylu AB" amfora typu III В 1 oraz talerze. Te ostatnie w swej części (typ XII В 2) nie znajdują analogii wśród publikowanych materiałów. Rejestr odrębności powiększa obecność amfor z wysoką, wąską szyjką18, oraz niektóre cechy zdobnictwa, które nawiązują jed-nak do stylistyki AB. Szczególnie podkreślić należy obecność elemen-tów typu A—1 oraz wątków brzuścowych. Cechy te, występujące śla- dowo, należy uznać jednak za zapowiedź rozwoju cyklu stylistyk wcze snow i óirecki eh. Analogiczną sytuację zanotowano dotychczas w zbio-rze ceramiki z nasypu grobowca nr 8 w Sarnowie, woj. Włocławek. Obecność tam wśród zdobień stylu AB dwu fragmentów zdobionych elementami typu A— 1 budziła sporo wątpliwości19.
L. Gabalówna dopuszczała dwie możliwości:
1) datowanie grobowca na fazę AB, przy równoczesnym stwierdze-niu w zdobieniach „formalnego p re k u rso rsk a fazy wióreckiej",
2) uznanie, że niejednorodność stylistyczna powstała w wyniku me-chanicznego zmieszania warstwy kulturowej spod nasypu z ceramiką związaną z okresem zakładania cmentarzyska („faza wiórecka").
Pierwsza ewentualność opierała się na założeniu opartym na obser-wacjach stratygraficznych, że w fazie AB w obrębie Sarnowskiego kom-pleksu osadniczego istniały dwie podfazy rozwojowe.
Analiza zbioru ceramiki z Łącka, dla którego ceramika z grohowca nr 8 w Sarnowie jest szczególnie bliska stylistycznie, dopuszcza możli-wość poczynienia analogicznych rozróżnień klasyfikacyjnych na ma-teriałach z innych stanowisk z tej fazy. W śród cech zbieżnych a jed-nocześnie w tym rozumieniu fazotwórezych, obok elementów typu A—>1 należy wymienić również wątki bm iścowe. Lista tych cech jest
nie-18 R e la cje c h r o n o lo g ic z n e p o m ię d z y form am i z „ szero k ą , krótk ą" i ,,dłu gą, w ąsk ą" sz y jk ą są sto s u n k o w o sła b o p ozn an e: por. w y j ś c io w e u jęcie: C. J. B e c k e r , M o s e f u n d e L er kar Íra Y n g r e S t e n a l d e r , „ A a rb ö g er ” 1947, s. 208— 209, rys. 43.
10 L. G a b a l ó w n a , Bad ania n a d k u ltu r ą p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w S a r n o w i e p o w . W ł o c ł a w e k l j e g o n a j b l i ż s z e j o k o l i c y , „S p ra w o zd a n ia A r c h eo lo g icz n e " 1Э69, t. 20, s. 47.
wątpliwie znacznie szersza, obejmując również morfologię naczyń. W 'tym zakresie za fazotwórcze należałoby uznać wyszczególnione uprzednio nietypowe dla „klasycznej" stylistyki AB cechy morfologii ceramiki z Łącka.
•Na marginesie powyższych roziważań można pokusić się o sugestię, że większość materiałów z lerenu Polski20 dotychczas zaliczanych do najstarszej fazy KPL, zdradza cechy rozwiniętego ,,sitylu AB" w typie Łącka, względnie nawet cechy jaskrawo „schyłkowe", pozwalające da-tować te zespoły na przełom I i II fazy.
P O Z Y C JA C H R O N O L O G IC Z N A M A T E R IA Ł Ó W K U JA W S K IC H W SZEREGU Ś R O D K O W O E U R O P E JS K IC H Z B IO R Ö W C E R A M IK I O C E C H A C H S TY LISTY K I AB
Cechy diagnostyczne „stylu AB" określone zostały na podstawie „formy przewodniej"KPL — pucharu. W myśl beckerowskiej definicji puchary typu A posiadają „krótką szyjkę przechodzącą łagodnie w brzu- siec, płaskie dno, nikłą, bądź też brak ornamentyki, ograniczonej do wątków przykrawędnych, w positaoi pojedynczycih względnie zdwojo-nych pasm nakłuć"21. Poprzez uogólnienie tych cech stworzono listę wyróżników podkreślających szeroko krótkowylewowość, „łagodność" profilu oiraz brak, bądź też niski udział ornamentyki dla ogółu naczyń wykonanych w tym stylu. Najdalej posunięta gene rai i za с ja pozwala zastosować kryterium „prymitywizmu" jako zasadniczą regułę diagnos-tyczną. W oparciu o powyższe zasady w 'toku szerszych studiów nad genezą i chronologią KPL próbowano poszerzyć typologiczno-chronolo- giczną charakterystykę tego zjawiska. Ogół przyjmowanych obecnie koncepcji rozwoju procesu formowania siię KPL zmusza nas do w ery-fikacji poczynionych ustaleń „ściśle taksonomicznych", na drodze ich falsyfikacji przez pryzmat wiedzy pozaźródłowej („ogólnej"), konkre-tyzując hipotezy równoleżnikowego Układu stref akulituracji
wczes-20 M ię d z y in n y m i w ś ró d sz e r sz y c h Zbiorów ceram ik i: K o to w o p ow . N o w y T o-m y ś l _ L. ( J a b a ł ó w n a , W y n i k i a n a l i z y “ C w ę g l i d r z e w n y c h z c m e n t a r z y s k a k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h na s t a n o w i s k u I w S a r n o w i e z g r o b o w c a 8 i n i e k t ó r e p r o b l e m y z nim i z w i ą z u n e (in fo r m a c ja w s t ę p n a ) , „Prace i M a te r ia ły M uzeu m A r c h e o lo -g ic z n e -g o i E tn o -g ra ficz n e-g o w Łodzi" 1970, ser. a r c h eo lo -g icz n a , nr 17, s. 81— 82; p o i. ta k ż e W i ś l a ń s k i , op,. c ii., s. 232, przyp. 46; W r o c ła w — P racze — W . W ó j c i e - c h o w s k i, ZagadnieniJ. c h r o n o lo g i i r e l a t y w n e j ku ltu r m ł o d s z e j e p o k i k a m ie n i a na D o l n y m Ś lą s k u na tle ś r o d k o w o e u r o p e j s k i e j s y s t e m a t y k i ne olit u, W r o c ła w 1970, s. 61 n.
21 B e c k e r , op. cit., s. III (streszcz. ang.); por. ta k ż e p ó ź n ie jsz e m o d y fik a c je w o p a rciu o m a teria ł o sa d o w y : C. J. B e c k e r , S t e n a l d e r b e b y g g e l s e n v e d S t o r e V a l b y i V e s t s j e l l a n d , ,.,Aarböger" 1954, s. 183 n. (streszcz. ang.); por. ta k ż e u w a g i na tem at S tore V a lb y w 'd a ls z e j c z ę ś c i p r ezen to w a n eg o ! o p r a co w a n ia .
noneolitycznej społeczeństw Niżu. Hipotezę stref akułturacji przedsta-wiono w odrębnym artykule22; akcentuje ona istnienie:
a) określonych zasad zróżnicowania chronologicznego zjawisk zwią-zanych z powstawaniem gospodarki wytwórczej na Niżu (KPL), czego przejawem jest dominujące rozwojowo sitrefa „osmotyczma" (północ- TTO-wielfcodolinny pas pojezierzy) w procesie akulturacjii;
b) zróżnicowania chorologicznego tempa dalszego rozwoju (rozwi-nięty odcinek fazy AB) kultury wczesnoneolityaznej w formie kształto-wania się stref refugialnydh.
Pojęcie strefy ,,osmo ty cznej" wiąże się z oceną walorów poszcze-gólnych regionów ekologiczno-kulturalnych dla rozwoju wczesnych form gospodarki wytwórczej. W obrębie Niżu można wydzielić pasmo pojezierzy północno-wielkodolinnych (pojezierza wielkopolskie, bran-denburskie) jako strefę o wyjątkowo sprzyjających warunkach dla wczesnych kontaktów (4000—3600 p.n.e.) kultur wczesnoTO-lniczych i spec ja list yczno - ło w iecfco-zbie ra ckic h. Powyższe założenie pozwala wiązać kujawskie przejawy początków KPL z jednym z najwcześniej-szych i najbardziej dynamicznych rozwojowo centrów neolityzaicji Niżu przeciwstawiając je pojeziierno-inadmorskiej („jutlandzkiej"), nieco póź-niejszej strefie refugialnej w krystalizacji zbliżonych zjawisk (źródło- znawczo „styl AB")2*.
W konsekwencji za cechy diagnostyczne tymczasowo najwcześniej-szego odcinka rozwoju stylistyki AB należy przyjąć najstarsze {około 3600 р.'П.е.) wskaźniki elementów zdobnictwa i morfologii,, ceramiki kujawskiej. Z przyczyn określanych poprzednio, opracowanie takiej listy cech napotyka na znaczne trudności. Szersze porównanie możliwe jest jedynie na dwu płaszczyznach:
a) linii rozwojowej formy pucharu w obrębie grup KPL: wschodniejr północnej, południowej (małopolskiej) i południowo-zachodniej (baal- berskiej);
b) struktury stylistyki publikowanych zbiorów ceramiki AB, pocho-dzących z osad.
Ad a) Puchar (grupa typologiczna I) jako naczynie dwuczłonowe spełniające warunki Ri : Ht — 0,80— 1,60 i Ri > R3 względnie Ri = R3. traktowane jest powszechnie jako typ „przewodni'' (wskaźnikowy) całego kręgu kulturowego^. W szystkie wymienione dotychczas jednost-ki klasyfikacyjne KPL posiadały puchar w swym zestawie form.
Ogól-*a Por. L. D o m a ń s k a , A. K o ś k o , Z b a d a á n a d c h a r a k t e r e m w i ę z i k u l t u r o w e j s t r e l p o j e z i e r n o - n a d m o r s k i e l 1 w l e l k o d o l l n n e j N l i u w m l ę d z y r z e c z u O d r y 1 W i s ł y w d o b i e p o c z ą t k ó w p r o c e s u n e o l i t y z a c / l , „Stu dia A r c h a e o lo g ic a P am eranica" 197ł, s. 23— 52.
ną linią rozwoju cech m ak ro -1 mikromorfologi cznych określił K. Jaż-dżewski24, wyróżniając generalnie dwie zróżnicowane chronologicznie grupy pucharów. Poszerzenie tych objseriwaicjd znalazło odhicie w pra-cach C. J. Beckera25, zapoczątkowując okres stopniowego deprecjono-wania znaczenia wskaźników makromorfologiczinych na rzecz reguły „prymitywizmu” jako zasadniczego kryterium wyróżniania najstarszych form. Brak jednoznacznej definicji określającej zakres wskaźników grupy typologicznej I prowadził m. in. do uformowania pojęcia
pucha-ru jako formy jednoczącej cechy: rzeczywistych pucharów, naczyń pucharopodObnycih (grupa typologiczna II) i garnków (grupa typolo-giczna VI przy: R:) > R( bądź też R3 = Ri oraz Rj : Hi ^ 1,0) oraz waz (grupa typologiczna VIII przy: R3 > Rt, 1,0 < Rt : Hi < 2,0).
Niniejszym dążąc do wyodrębnienia zasadniczych etapów rozwoju - morfologii grupy typologicznej I dokonaliśmy usystematyzowania
pew-nej liczby form26 z wyżej podanego obszaru, opierając sią na kryteriach wskaźników Rt : Hi i H i : H2 jako najistotniejszych (rys, 9). Wnioski płynące z prezentowanego ujęcia pozwalają wydzielić trzy typy pucha-rów wyznaczające 'trzy kolejne horyzonty rozwoju ceramiki KPL:
IA („protopuchary") — spełniające warunki: H1:H2> 4 ,50 i Ri:Hj> 1,10 IB („klasyczne" puchary) — spełniające warunki: Hi : H2=*4,50 — 2,50 i R, :H j = 0,80 — 1,60.
IC („epiipuchary") — spełniające warunki: H j ; H2 ^ 2,50 — 2,0 i R, : H i > 1,1.
Zjawiskiem interesującym nas w tym miejscu będzie grupa naczyń typu IA skupiająca najstarsze formy. Spośród wszystkich egzemplarzy uznawanych w literaturze za klasyczne dla „stylu AB" w jej obrąbie znalazły sią jedynie puchary z Sviunige Vejile. I, Sörbylille II, Ögaarde (wszystkie zachodnia Zelandia), Berlina-Britz (2 egz.) oraz kujawskie puchary z Sarnowa, woj. W łocławek — stan. 1 (2 egz.). Opierając się na datowaniu 14C grupę 'tę synchronizować należy z okresem pomiędzy 3600—3000/2900 p.n.e. (rys. 9).
Charakterystycznym zjawiskiem jest zarysowująca się odrębność w obrębie Wskaźnika H i : H2 form zelandzkich {ze strefy pojezierno- -nadmorskiej) od „wielkodolinnych". Nie uwzględniając odmienności
K. J a ż d ż e w s k i , K u ltu r a p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w P o ls c e z a c h o d n i e j i środ -k o w e ;, P o zn a ń 1936, s. 233 n.
M Por. przyp. 21.
80 O g ó l form u ję ty c h w d ia g r a m ie n a le ż y tr a k to w a ć n a za sa d a c h próbk i rep re ze n ta ty w n e j. P oza w s z y s tk im i form am i o g ó ln ie tr a k to w a n y m i w lite ra tu rz e jako. w s k a -źn ik i s ty lis ty k i AB, u ję to w ię k s z o ś ć d ob rze p r z e d sta w io n y c h r y su n k o w o form z t e g o terenu .
4.50. •ł.ttO <ЭО. 420 4.Ю. -1.0 Q 090 Q ß O 0.70 % Iß ** У *05 ♦°3 S T R E F A W .TELK Q D O U N Ч А áo STREFA S T A R O W Y S O C Z Y Z N ^ i02 2 9 5 0 - 2 9 0 0 - - 3 2 5 0 - 3 5 0 0 2700-2800 -*^OQ-2»g-*03 03 *06 '03 с2Э Ъ-2650- 2650-2650 2650- 2650 - 2Ö50-2S50- -2800 -2600-2*00-2800 -2600 -32SO-2?OC R ys. 9. D ia g ra m g łó w n y c h c ec h m a k r o m o r fo lo g ic z n y c h p u ch a ró w le jk o w a ty c h . P u ch a ry ty p u IA
1 — S ö r b y lille II; 2 — S v in u ig e V e jle I; 3 — ö g a a r d e ; 4 — S arn ow o, w o j. B y d g o s zc z , sta n . 1 — g ró b nr 4; 5 — S ar-n o w o , w o j. B y d g o s zc z , s ta ar-n . 1 — grób ar-nr 8; 6 ,7 — B erliar-n — — Briiz. P ro w e n ie n c ja p u ch arów : I — s t y lis t y k a AB; II — g ru -p a -p ó łn o cn a ; III —- gru -p a w sch o d n ia ; IV — gru -p a -p o łu d n io w o - -z a c h o d n ia (b aalb ersk a); V — gru p a p o łu d n io w o -w sc h o d n ia (m a ło p o lsk a ). D a ty 14C :4 — S a rn o w o , w o j. W ło c ła w e k , sta n . 1, w a r stw a sp o d g r o b u nr 8 — 3620 ± 60; 01 — G ród ek N ad - b u ż n y — 3100 ± 160; 02 — P o sto p o la r ty , okr. Ż atec — 2980 ± 80; 03 — Ć m ie ló w — 2725 ± 110. 2825 ± 40, 2750 ± 40. 2700 ± 40, 2665 ± 40; 04 — R a d zie jó w , sta n . 1 — 2760 ± 40; 05 — Z a ręb o w o , sta n . 1 — 2675 ± 40; 06 — N ie d ź w ie d ź — 2765 ± 100, 2690 ± 190, 2650 ± 190, 2520 ± 190 (w g J. A. B a k k e r , J. C. V o g e l , T. W i ś l a ń s k i , TRB a n d o t h e r С d a t e s Ír om P o la n d (c a 4350— 1350 a n d 800— 900 A C ) , „ H ellen iu m " 1969, v o l. IX , nr 3, s . 7 п.; B u r c h a r d , Ze s t u d i ó w n a d c h r o n o lo g i ą k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h w z a c h o d n i e j c z ę ś c i M a ł o p o l s k i [w :] Z b a d a ń n a d n e o l i t e m i w c z e s -ną e p o k ą b r ą z u w M a l o p o ls c e , W r o cła w 1973, s. 107 n.) L uc yna D o m a ń sk a , A le k sa n d e r K o ś k o
fmtrrni
P rzeg lą d p u ch a ró w ty p u IA
1 — S ö r b y lille (w g : C . J . B e c k e r , M o s e iu n d e l e r k a i ir a Y n g r e S te n a ld e r , „ A a r b ö g e r " 1917, PL X X * l)i 2 — S v ln n íg e V e jle I (w g : I b id e m , PL X V III-2 )í 3 — ö g a a r d e (w g : H. S c h w a b e d i s s e n ,
B in h o r lz o n tle r te r „ B r e i lk e l l" а й в S a tr u p u n d d ie m a n n ig ia c h e n K u ltu r b in d u n g e n d e s B e g in n e s d e n n e o llth ik u n s Im N o r d e n u n d N o r d w e s te n , „ P a l e o h is to r i a " 1967, t. 12, s. 427, la b . 10 j ) i 4, 5 — B e rlin __
—B ritz (w g : G . D o r k a , E in e G ru b e m it T r ic h te r b e c h e r n a u s B e rlin —B r itz, „ B e r lin e r B lä tte r f ü r V o r- lin d F r ü h g e a c h ic h te " 19G1, ta b . 1 b )f G — S a r n o w o , w o j. W ło c ła w e k , s ta n . 1, g r ó b n r 4 (w g : L. G a b a- ł 6 w n a , B a d a n ia n a d k u ltu r ą p u c h a ró w le jk o w a t y c h w S a r n o w ie , p o w . W ło c ła w e k 1 je g o n a /b lU e z e I
o k o l ic y , ,,S p r a w o z d a n ia A r c h e o lo g ic z n e " 1969 , t. 20, s. 137) i 7 — S a rn o w o , w o j. W ło c ła w e k , « ta n . 1,
g r ó b n r в (w g : ib id e m )
form rozwoju stylistyki ceramiki obu stref ekolog i czno-kul tu rowy c h Niżu należałoby zakładać wcześniejsze pojawienie sdę pucharów duńs-kich.
Analizując ogół cech tego rodzaju naczyń można by doszukiwać się dla nich form wyjściowych w kręgu mis lub wa:z, których typologiczne odpowieidniki znane są z ugrupowań wczesnopucharowych (stylistyka AB). Formą najbliższą domniemanym prawzorom jest puchar z Sörbylil- le II (tabl. VII).
Na marginesie podjętych rozważań, niezależnie od przedwczesności szczeg ó lowszy c h sugestii w odniesiiemiiu do form mezolit y czn y c h proto-typów z surowca organicznego, należałoby zwrócić szerszą uwagę na formalno-technologięzne cechy ,współczesnych" pojemników z kory27 (częstego surowca wśród społeczeństw mezolitu środkowoeuropejskie-go), wykazujących zbieżności morfologiczne z domniemanymi ceramicz-nymi prawzoraimi pucharu IA.
W konsekwencji należałoby uznać, że w obrębie KPL istniała s t y l i s t y k a p r o t o p u c h a r o w a, charakteryzu jąca się wyłącz-nością względnie przewagą naczyń płytkich, talerzowato-misowato- -wazowatydh, któ,ra legła, u podstaw rozwoju stylistyk wczesno- i kla- sycznopucharowych (typy IA—IB).
Puchary kujawskie (a zwłaszcza okaz spod grobowca nr 4 w Sarno-wie, datowany prawdopodobnie na około 3600 p.n.e., należący do n aj-starszych wśród znanych form) reprezentują podkreślone uprzednio za-awansowanie rozwoju morfologii w stosunku do form jutlandzkich. Zjawisko powyższe można tłumaczyć regułami peryferyjnego tradycjo-nalizmu, objawiającego się dłuższym okresem przeżywania się star-szych elementów kulturowych. Stwarza to jednocześnie uzasadnienie dla ostrożnego posługiwania się kryterium morfologii form w ocenie chronologii bezwzględnej różnostrefowych zbiorów ceramiki KPL.
Ad b) Problematyka czasowo-przestrzennego zróżnicowania tempa rozwoju cech makromorf o logicznych w obrębie stylistyki ceramiki KPI, znajduje szersze wyjaśnienie w wiielowskaźnikowej analizie
porównaw-czej zbiorów ceramiki z osad, zaliczonych ogólnie do „fazy A, A/B i AB".
Zastosow ano następującą listę cech porów nyw alnych:
1) wskaźnik intensywności zdobienia ilość wątków
ilość fragmentów ceramiki X 2) % wątków dwuelemen towych,
3) % wątków o zwielokrotnionym użyciu (pasm) jednego elementu, 4) % wątków nakfrawędnycih i(w tym na talerzach),
5) % wątków podikrawędnych zewnętrznych,
6) % w ątków brzuścowych,
7) % wylewów zdobionych,
*7 S zerszą litera tu rę u w zg lę d n ia : А. С o f t a , P l e c i o n k a r s t w o w k u l t u r a c h l u d ó w p i e r w o t n y c h , P ozn ań 1952 (m pis).
Ta b e l a 8
Z e s ta w ie n ie cech zb io ró w ceram ik i z o sa d o zn a m io n a ch s ty lis ty k i „ w czesn o p u ch a ro w ej"
S ta n o w isk o — z e s p ó ł Ł ącko, pow .
In o w r o cła w B erlin— Britz P in n ow , Kr.
stan g jam a A n g erm ü n d e S tore V a lb y S tore V a lb y N r CeChy o b o z o w isk o od p a d k o w a " "iam a Íama BN i ama BR
zim o w e od p ad k ow a" Ilo ść w ą tk ó w 17 20 U 13 17(14)' 1 2,04 ? ? 2,60c 2,9(V 2 0 0 0 0 0 Э 0 Ó 27,27 23,07 35,71 4 11,76 ?b 0 30,77 (7,69) Д 4,28 5 82,36 75,00 100,00 62,23 , 78,58 6 5,88 25,00 0 0 7,14 7 39,02 45,45 ? 37,18 ? 8 17,64 30,00b 45,45 30,77 71,43 9 > 52,94 35,00 36,36 0 0 10 ’ 11,76 10,00 9,09 7,69« 7,14 11 0 0 0 15,38 14,28 12, 0 25,00 0 0 0 13 7 5— 6 . 3 5 - 6 e 14« I A; A /B l? A i В А/В; В А; В A • III (B?)l (В?) (1— 2)b A l; A lb ? — — , VI A 2b — A2b A lb ; A2b + ? VII C2 — — — — VIII A; BI a; Bib;
— A3? AB« A3«
XII B2a; B2b A; B la — A A
Z e s ta w ie n ie c e c h p o s z c z e g ó ln y c h z b io ró w c e ra m ik i ( ta b l, V III) o p a r t o n a : B e rlín R ritz — G . D o r k a , E in e G ru h e m it T r ic h te r b e c h e r n cits B e rlin — B r itz,^ [ w :] „ B e r lin e r B lä tte r f ü r V o r- u n d F r ü h g e s c h ic h te ” 1%1, а . 16— 34; P in n o w K. R' a .d d n t z , F r iih n e o U th is c h e K e r a m ik a u s d e r U c k e r m a r k „ G e r m a n ia "
1952, t. 30, s. 6— 13# S to re V a lb y C. J . B e c k e r , S te n a fd e r b e b y y g e ls e n v e d S to r e V a l b y i V e n ts j'lland, , , A a r b ö g e i " 1954, s. 129 n.
a -f- o n iś g ru p ty p o lo g ic z n y c h ' /o b . ro zd z. S p e c y fik a c ja in fo r m a c ji m a te r ia ło w y c h , s. 8 n . i p o za p o w y ż s z y m i: ITIBil- -2Jb z w y 1 w em lr jk o w - ity m (zo b . ro zd z. S p e c y fik a c ja ...) ', V I A l b — g d y R g = * caR j, p r z y = ca 0 , 7 - 1 , 0 (zob. io /.d z. S p e c y fik a c ja ...) , V III (w aza) — n a c z y n ie je d n o - lu b d w u -c z ło n o w e , s p e łn i a ją c e w a ru n k i R g > R j , w z g lę d n ie R g ^ R j o r a z R j j Mj 1— 2i V IIIA 3 — o e s o w a - ty m p ro filu — s iln ie C i-ow atym (zob, ro zd z. S p e c y fik a c ja ...) - , b — d w a ta le r z e p r e z e n to w a n o n a r y s u n k u (D о г k a , o p . c it., tob . i a, b) z d o b io n e są e le m e n te m xE-4G, p o z o s ta łe (?) z a k la s y f ik o w a n o p o d o b n ie , n a z a s a d z ie b r a k u u w a g p o d k r e ś la ją c y c h ic h o d m ie n n o ś ć [ ib id e m , s. 41) ł с p r z y j ę to is tn i e n ie o k ó ło MJO fra g m e n tó w c e ra m ik i- na k tó r y c h z a r e je s tr o w a n o 13 w ą tk ó w (B e c k e r , o p . cit., s. 183— 184). Na. fr a g m e n c ie ta le r z a (ib i d e m , ry s. 15 a , s. 134) w y r ó ż n io n o z d o b ie n ia p o d k r a w ę d n e i z e w n ę tr z n e j
d ~~ b y ć m o ż e m a rn y d o c z y n ie n ia * z e le m e n to m A —2? ( B e c k e r , o p . c it,, r y s . 16 c, s. 134)f o - o . i l u i e p o d k r e ś lo n y m ( p tic h a ro w a ly m z a ło m ie m ię d z y b rz u ś c e m a w y le w e m ( B e c k e r , op . c it., r y s . 8, s. 132, ry s . 19 b , s. 138)i / — p r z y j ę to is tn i e n ie o k o ło 550 fra g m e n tó w c e ra m ik i, n a k tó r y c h z a r e je s tr o w a n o 1? w ą tk ó w , г k tó r y c h o 14 p o s ia d a m y s z e rs z e in f o r m a c je ;B e c k e r , o p . c ii., ry s . 19— 21, s. 138— 139).
8) % wątków obudowanych z elementów E-46,
9) % wątków zbudowanych :z elementów A-2 względnie E-42, 10) % wątków zbudowanych z elementów A-l,
11) % wątków zbudowanych z elementów odcisków palca bądź też paznokcia,
12) % wąitków zbudowanych z elementów plastycznych, 13) ilość użytych elementów,
14) % udziału typów makromorfologicznych.
Prezentowane ujęcie tabelaryczne (lab. 8) skłania do łączenia ogółu zbiorów z późnym odcinkiem rozwoju stylu AB, przy podkreśleniu do-datkowo cechy zróżnicowania przestrzennego analizowanej stylistyki na tym etapie. Skłonni jesteśmy akceptować znaczenie różnicujące elementów poddanych porównaniu, niezależnie od nikłej masy statys-tycznej poszczególnych prób materiałów.
Cechami łączącymi wszystkie zbiory ceramiki jest brak wątków dwuelementowych oraz — w węższym zakresie — obecność pucharów typu A. W ydaje się, że współudział wyszczególnionych elementów poświadcza ich przynależność do stylistyki wczesnopudharowej, którą zgodnie z tradycją określamy mianem AB. Najwięcej zastrzeżeń w tym względzie wzbudza zespół z Pinnow, stojący — jak się wydaje — już na granicy stylistyki klasycznopucharowej.
Generalnie, wszystkie stanowiska reprezentują udziiał cech nieco