Prusy Książęce, Polska i Rzesza w czasach księcia Albrechta (1525-1568)

Małłek, Janusz

Prusy Książęce, Polska i Rzesza w

czasach księcia Albrechta (1525-1568)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 327-338

J a n u s z M a l łe k

PRUSY KSIĄŻĘCE, POLSKA I RZESZA

W CZASACH KSIĘCIA ALBRECHTA

(1525— 1568)

I n te re su jąc y nas te m a t był już p rzedm iotem osobnego a r ty k u łu pióra W ald em ara K am p fa pt. Pru ss en , Polen u n d das Reich i m 16. J a h r h u n d e r t , k tó ry u kazał się przed niespełna czterdziestu laty 1. A u to r te n na podstaw ie b ad ań a rch iw a ln y c h przep ro w ad zo n y ch w B erlinie i K ró lew cu przygotow ał osobną książkę, k tó ra nie doczekała się jed n a k d ru k u . Dziś, w k ilkadziesiąt lat od ukaza nia się powyższego a rty k u łu , h isto ry k m a szansę spojrzeć na nowo na tę pro b lem aty k ę. J e s t to m ożliwe dzięki n o w y m m onografiom i n o ­ w y m edycjom źródłow ym. N a szczególną uw agę zasłu g u ją tu ta j stu d ia z dzie­ jów P r u s K siążęcych W alth era H u b a tsc h a i jego uczniów oraz w ielotom ow a edycja źródłow a E le m enta ad f o n ti u m editiones, p u b lik o w an a przez K arolinę Lanckorońską.

Na stosunki prusk c -p o lsk o -n iem ieck ie (Rzesza) w XV I stuleciu m ożna spo­ glądać co n a jm n ie j z trzech pun k tó w : z K ró lew ca — siedziby księcia A lb re ch ­ ta, z K ra k o w a — stolicy Polski czy z W iednia — stolicy k ró ló w rzymskich, a potem cesarzy. Można też spoglądać z W ilna .— stolicy W ielkiego K sięstw a Litewskiego, V alladolid — stolicy cesarza K aro la V, R atyzbony czy A u g s b u r­ ga — m iejsca sejm ów Rzeszy, B erlina — stolicy elek to ró w b ra n d en b u rsk ic h , czy wreszcie z M e r g e n th e im — siedziby m istrzów Z ak o n u K rzyżackiego. W a r ­ ty k u le p ró b u ję u jąć w z ajem n e stosunki P r u s Książęcych z P olską i Rzeszą przede w szystkim p atrząc na nie z Królew ca.

W ypada z kolei k ró tk o sch a ra k tery z o w a ć sta n b a d a ń n ad tą p ro b le ­ m aty k ą.

S to su n k i P r u s K siążęcych z P o lsk ą w czasach księcia A lb re c h ta były przedm iotem osobnego s tu d iu m h isto ry k a p raw a, A d am a V etulaniego (1930) 2. Dzieło V etulaniego doczekało się pogłębienia i poszerzenia w p ra cy S te p ­ hana Doiezela 3. Rów nież m oja o statnia książka, poświęcona w z aje m n y m sto­ sunkom P ru s K siążęcych z P ru s a m i K ró lew sk im i w la ta c h 1525— 1548, w znacznym stopniu dotyczyła polskiej p o lityki księcia A lb re ch ta 4.

N astępnie stosunki P r u s K siążęcych z Rzeszą doczekały się gru n to w n eg o op racow ania w książce A n tje k a th rin G ra ss m a n n 6, pośw ięconej przede w szy­

1 A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , 19 Jg ., 1942, ss. 213—233. 2 A. V e t u la n i , L e n n o p o l s k i e o d t r a k t a t u k r a k o w s k i e g o d o ś m i e r c i k s . A l b r e c h t a (1525— 1568), K r a k ó w 1930. 3 S. D o le z el, D a s p r e u s s i s c h - p o l n i s c h e L e h n v e r h ä l t n i s u n t e r H e r z o g A l b r e c h t v o n P r e u s ­ s e n , K ö l n 1967. 4 J . M a łł e k , P r u s y K s i ą ż ę c e a P r u s y K r ó l e w s k i e w l a l a c h 1525—1548, W a r s z a w a 1976. 5 A. G r a s s m a n n , P r e u s s e n u n d H a b s b u r g iin 16. J a h r h u n d e r t , K ö l n 1968. K o m u n ik a ty M o z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1980, n r 3 (149)

328 Janusz Malłek

stkim relacjom między P ru s a m i Książęcymi a H absburgam i. B rak natom iast nad al osobnego studium , om aw iającego stosunki P r u s K siążęcych z elekto­ ra m i b ran d en b u rsk im i. Także daw ne opracow anie P a u la K a rg e °, trak tu jąc e 0 stosunkach między K sięstw em P ru s k im a Zakonem K rzyżackim , jest już dziś niew ystarczające. W pew n y m stopniu lukę tę w y pełnia p ra ca Axela H e rm a n n a 7 o W alterze von C ro n b erg u (1525— 1543).

Wreszcie stosunki Polski z Rzeszą w lata ch 1525— 1568 doczekały się, jak dotąd, dość pobieżnego stu d iu m G e rh ard a D e g e lle r a 8, o polityce K a rola V wobec Polski—L itw y i n a d a l czekają na swego badacza. P e w ie n aspekt tych stosunków , a m ianowicie k o n ta k ty elektorów b ra n d en b u rsk ic h z Polską, w latach 1548— 1563, został omówiony w ro zp raw ie P a u la K a r g e 9, opubli­ k ow anej w 1898 roku, ale po dziś dzień a ktualnej.

Obok now ych m onografii m am y do dyspozycji, ja k już wspomniałem , m o n u m e n taln ą edycję listów P o laków (królów, pan ó w polskich mieszczan czy agentów książęcych) do księcia A lbrechta, w ychodzącą pod ty tu łe m Ele m enta

ad f o n ti u m editiones. Do chwili obecnej ukazało się 15 tomów. E dycja ta nie

zaw iera n iestety nie m niej cennych odpowiedzi księcia A lbrechta, z n a jd u ją ­ cych się w O stpreussische Folianten. O publikow anie tych odpowiedzi choćby w regestach byłoby ze wszech m ia r pożądane. N a u k a niem iecka zrobiła b a r ­ dzo wiele, jeśli idzie o p u b lik ację m ate ria łó w krzyżackich, n ato m iast wciąż zbyt m ało jest w y d a w n ictw źródłow ych do dziejów P ru s Książęcych. W śród ty ch edycji szczególną w artość źródłow ą m a w yd aw n ictw o listów wybitnego d y p lo m a ty księcia A lbrechta, Asveriisa von B ra n d ta , o p ublikow ane przez A d alb erta B ezzenbergera w lata ch 1904— 1921, a ukończone przez E b e rh a rd s

S prengla N ależałoby postulow ać dalsze p race w ty m k ieru n k u . Spośród

edycji źródłow ych polskich na uw agę zasługuje k o n ty n u ac ja p u b lik a c ji listów S tanisław a Hozjusza, k tó rą ta k pięknie realizow ali h isto ry k polski W incenty Z akrzew ski i h isto ry k niem iecki F ra n z H ip ler u . O statnio ks. Alojzy Szorc 12 opublikow ał korespondencję Hozjusza z roku 1564, a listy z in nych lat są przygotow yw ane do d i u k u w ra m a c h k o n ty n u o w a n ej serii „Hosii E pistolae” . K orespondencja Hozjusza z u w agi na szczególną pozycję, jak ą zajm o w ał bi­ skup w a rm iń s k i i k a rd y n a ł zarów no w Polsce jak i w Europie, stanow i po­ ważne źródło do b a d a ń także n ad in te res u jącą n as tem a tyką.

Niniejszy a r ty k u ł o p a rty jest na dotychczasow ym d o robku edytorskim 1 m onograficznym . Ze źródeł arch iw a ln y c h w y k o rzy stałem korespondencję Achacego Cemy z A lb rech tem z lat 1548—1563 zarów no z Herzogliches B

rief-6 P . K a r g e , H e r z o g A l b r e c h t u n d d e r D e u t s c h e O r d e n , A l t p r e u s s i s e h e M o n a t s s c h r i f t , Bd. 39, 1902, SS. 371—485. 7 A. H e r m a n n , D e r D e u t s c h e O r d e n u n t e r W a l t e r v o n C r o n b e r g (1525— 1543)1 B o n n 1974. 8 G. D e g g e l le r , K a r l V u n d P o l e n - L i t a u e n , W ü r z b u r g 1939. 9 P . K a r g e , K u r b r a n d e n b u r g u n d P o l e n (d ie p o l n i s c h e N a c h f o l g e u n d p r e u s s i c h e M l t b e l e h - n u n g ) 1548—3563, F o r s c h u n g e n z u r B r a n d e n b u r g i s c h e n u n d P r e u s s i s c h e n G e s c h ic h t e , Bd. 11, 1893, e r s t e H ä l f t e , ss. 103—173. 10 D ie B e r i c h t e u n d B r i e f e d e s R a ts und. G e s a n d t e n H e r z o g A l b r e c h t s v o n P r e u s s e n A s - v e r u s v o n B r a n d t . . . , H . l —4, h r s g . v. A. B e z z e n b e r g e r , K ö n i g s b e r g 1904—1921, H. 5, b e a rb . v. E. S p r e n g e l , H a m e l n 1953. 11 S t a n i s l a i H o s tii S. R. E. C a r d i n a li s M a io r is P o e n i t e n t i a r i i E p i s c o p i V a r m i e n s i s fi504— 1579) e t q u a e a d e u m s c ? i p t a e s u n t e p i s t o la e t u m e t i a m e iu s o r a t i o n e s l e g a t i o n e s , t. I (1525— 1551), C r a c o v i a e 1879; t. I I (1551—1158). C r a c o v i a e 18S6—1C88 ed . F. H i l p e r e t Z a k r z e w s k i , A c ta h i s t o r i c a r e s g e s t a s P o l o n i a e i l l u s t r a n t i a , t. 4, 9. 12 K o r e s p o n d e n c j a S t a n i s l a i o a H o z j u s z a k a r d y n a ł a l b i s k u p a w a r m i ń s k i e g o , t. 5, r o k 1564, o p r a c o w a ł A. S z o r c , O l s z ty n 1976.

Prusy Książęce, Polska i Rzesza 329 archiv, jak i O stpreussische Folianten. J e s t to m a te ria ł z n akom ity i stanowi w istocie rzeczy klucz do zrozum ienia istoty k ry z y su inflanckiego la t 1556— 1561. J e s t on także św ie tn y m źródłem do całokształtu polityki P ru s K s ią ­ żęcych wobec Polski i Rzeszy.

Zdając sobie sp raw ę z roboczego c h a ra k te ru m oich propozycji i ustale ń oraz potrzeby dalszych badań, p ra g n ę przedstaw ić próbę periodyzacji w za­ jem nych stosunków P r u s Książęcych, Polski i Rzeszy w lata ch 1525— 1568 oraz ich zasadniczą treść. W pierw jed n ak należy nieco m iejsca poświęcić pod­ staw ow ym założeniom politycznym tych trzech organizm ów państw ow ych. Należy się zastrzec, że tru d n o będzie się tu obejść bez p e w n y c h uproszczeń, np. mówiąc o polityce Rzeszy będziem y mieli przede w szystkim na uw adze politykę cesarską, a c h ara k te ry zu ją c politykę P r u s Książęcych będziem y m ó­ wili o polityce w ładcy tego księstwa, ks. A lbrechta.

Rzesza N iemiecka za czasów cesarza K aro la V (1519— 1556), k ró la rz y m ­ skiego F e rd y n a n d a I (1521— 1555), a p otem cesarza (1556— 1564), czy wreszcie cesarza M a ksym iliana II (1564— 1576) m iała dw a zasadnicze k ie ru n k i w poli­ tyce zagranicznej : z a c h o d n i i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i . Z jednej więc stro n y była to ryw alizacja o hegem onię w zachodniej E uropie z F r a n ­ cją, z d ru g iej zaś stro n y ry w alizacja z T u rcją o przew ag ę w południow o- -w schodniej Europie, zwłaszcza po p rzejęciu przez H a b sb u rg ó w w ro k u 1526 „sp ad k u jagiellońskiego” w postaci Czech i W ęgier. Z ag m atw a n a sy tu acja w e w n ętrz n a w Rzeszy na s k u te k podziału religijnego, a zwłaszcza na sk u tek w ojen religijnych, p row adzonych przez cesarza z k siążętam i protestanckim i, ograniczała możliwości H ab sb u rg ó w w polityce zagranicznej. S tą d też kie ­ ru n e k w schodni i północno-w schodni w polityce H ab sb u rg ó w z n a tu r y rzeczy m usiał mieć c h a ra k te r drugorzędny. Co p ra w d a un iw ersalisty czn y p ro g ra m cesarza K arola V p rzew id y w ał m iejsce dla m o n arc h ii jagiellońskiej (Polski i Litwy), a także dla P r u s K siążęcych i In flan t, ale a ktyw ność polityczna Rzeszy wobec tych p a ń stw okazała się w p ra k ty c e znacznie skrom niejsza.

P olska za ostatnich Jagiellonów', Z y g m u n ta Stareg o (1506—1548) i Z y ­ gm u n ta A ugusta (1548— 1572), b yła jed n y m z n ajsilniejszych państw' eu ro ­ pejskich. W rękach d y n astii Jagiellonów do ro k u 1526 z n ajd o w ały się K ró ­ lestw a: Polski, Litw y, Czech i Węgier. K iedy w bitw ie pod M ohaczem z T u r ­ kam i w roku 1526 zginął L u d w ik Jagiellończyk, k ró le s tw a Czech i W ęgier zgodnie z t r a k ta te m w ied eń sk im z ro k u 1515 p r z y p ad ły H absburgom . Przejęcie Czech odbyło się bez kłopotów, więcej tru d n o ści było z W ęgrami. W ten spo­ sób skończył się okres p re p o n d era n cji Jagiellonów' w' południow o-w schodniej Europie. U tra ta Czech i W ęgier była p o rażk ą d y nastii jagiellońskiej, m iała ona jed n ak p e w n e p o zytyw ne skutki. Ciężar w alk i z T u rk a m i przeszedł teraz z Jagiellonów na H absburgów . P olska i Litw'a, a zwłaszcza ta pierw sza, m ogły teraz w p ełni korzystać z owoców p o koju — co pozw'ala histo ry k o m nazw ać szesnaste stulecie w dziejach Polski „w iek iem zło ty m ”, a więc w ie ­ kiem d o b ro b y tu i w szechstronnego rozw oju ku ltu raln eg o .

W polityce zagranicznej zw racano uw agę przede w szystkim na k ie ru n e k z a c h o d n i i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i . Na p o łu d n iu Polska prow adziła politykę „wieczystego” pokoju, czego w y ra ze m było z aw arcie t r a k t a t u poko­ jowego z T u rc ją w ro k u 1533. Z H ab sb u rg am i u trzy m y w a n o stosunki p o p ra w ­ ne, a n a w et dobrosąsiedzkie. T ak ą po lity k ą zain tereso w an e b yły obie strony, a przypieczętow ały ją obydw'a m ałżeń stw a Z y g m u n ta A ugusta z córkam i F e rd y n a n d a I, Elżbietą, a p otem K a tarz y n ą.

330 Janusz Ma lł ek

W polityce północno-w schodniej i w schodniej H absburgow ie w zasadzie już od roku 1515 nie krępow ali Jagiellonów . Nie p rzesła n iają tego fa k tu efe­ m eryczne zbliżenia między H ab sb u rg am i a Moskwą. Z kolei w y d aw ać by się mogło, że w polityce północnej (wobec P ru s K siążęcych czy Z akonu In flan c ­ kiego) Polska nie posiadała skrystalizow anej i jasnej koncepcji, ale przeczą tem u fakty. Moim zdaniem P olska realizow ała tu ta j „politykę f e d e ra cy jn ą ” . Luźne związki, wszelkiego rodzaju unie m iały stanowić etap w stępny, po k tó ­ ry m m iała nastąpić z czasem in korporacja. T akie rozw iązanie zastosowano w ro k u 1525, biorąc pod uw agę całą złożoność sytuacji politycznej, kied y to utw orzono księstwo lenne, P ru s y Książęce. G dyby koncepcja „ fed e rac y jn a ” została zrealizow ana w całej rozciągłości w ro k u 1618 P ru s y Książęce p rz y ­ pad ły b y Polsce. To wszystko odpow iadałoby „miękkiej form ie rządów ” , jaką ch arak tery zo w ali się Jagiellonow ie. O realizow aniu takiej polityki św iadczy także pow olne likw idow anie odrębności P r u s K rólew skich aż do unii p a r la ­ m e n ta rn e j 1569 roku, nad an ie L ęb o rk a i B ytow a w lenno książętom zachod­ niopom orskim J e rze m u I i B arn im o w i X I w ro k u 1526, co spow odowało po­ łączenie tych ziem z Polską, na k r ó tk i okres (1637— 1657) w praw dzie, czy wreszcie u tw orzenie w ro k u 1561 księstw a lennego — K u rlan d ii. P o dobną po­ litykę prow adzono i na południu Polski, wcielając księstwa piastow skie Zator i Oświęcim w la ta ch 1562— 1564, jak i na Mazowszu, gdzie od połow y XV w ieku włączano poszczególne dzielnice mazowieckie, aby ten proces zakoń­ czyć w ro k u 1526. P o lity k a centralizacji i u n ifikacji w e w n ą trz k r a ju łączyła się z koncepcją polityki „ fed e rac y jn e j” jako eta p u przejściowego, p oprzedza­ jącego inkorporację. D odajm y tu, że Polska w XVI w ieku, będąc fenom enem tolerancji religijnej w Europie, odnosiła znaczne sukcesy w asym ilacji róż­ nych narodowości, zam ieszkujących ziemie m o n arc h ii jagiellońskiej.

P r u s y Książęce b yły tw o re m p a ń stw o w y m m ały m i w ątłym . M iały jed ­ nak w ładcę o n ieprzeciętnych zdolnościach. S tan is law B odniak 13 pisał w roku 1935, iż h oryzonty m yślow e i koncepcje polityczne księcia A lb rech ta sięgały znacznie dalej i głębiej, niż na to pozw alały jego rzeczyw iste siły i moż­ liwości.

W stosunkach P r u s Książęcych z P olską i Rzeszą te pierw sze były n a j ­ bardziej a ktyw ne. Książę A lb re ch t p rz y jm u jąc w ro k u 1525 z rą k k ró la pol­ skiego P ru s y Książęce w lenno znalazł się w izolacji politycznej w Europie. Z erw ała z nim Rzesza i cesarz, choć już w w ojnie z Polską w lata ch 1519— 1521 pozostawili go osamotnionego. Z erw ało z nim papiestwo, gdyż A lb rech t prz y jął luteranizm . Trzydziestopięcioletni książę mógł teraz liczyć przede w szystkim na Polskę oraz na k siążąt p ro tes tan ck ich w Rzeszy, a później w ła d ­ ców' p a ń stw sk andynaw skich. Nic więc dziwnego, że biskup k ra k o w sk i P io tr Tomicki m iał pisać po sekularyzacji Prus, że A lb re ch t p rzem ienił się z wilka w jagnię 14.

R easum ując dotychczasow e w yw o d y m ożna powiedzieć, że:

1. Rzesza i cesarz nie byli w stanie u p ra w iać z b y t a k ty w n ej polityki wobec P r u s Książęcych i w zasadzie pozostaw ili to Księstwo, mim o fo rm al­ nych protestów , w orbicie politycznych w pły w ó w Polski. Nie przesłaniają tego fa k tu re k u p era cy jn e akcje pozostałej gałęzi Z akonu K rzyżackiego w Niera­

i s S. B o d n i a k , A l b r e c h t H o h e n z o l l e r n , w . P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y , t. 1, K r a k ó w 1935, ss. 48—52.

Prusy Księźęce, Polska i Rzesza 331 czech, w s p ieran e przez cesarza, o czym będzie jeszcze mowa, czy też sta ran ia Hohenzollernów b ra n d en b u rs k ic h o dopuszczenie do lenna.

2. Polska wobec P r u s K siążęcych kierow ała się szerszą koncepcją „fed e­ ra c y jn ą ” , k tó rej ostatecznym re zu lta tem m ogłaby być in k o rp o rac ja K sięstw a w roku 1618. K oncepcja ta nie była z różnych względów k o n se k w e n tn ie r e a ­ lizowana.

3. P ru s y Książęce m ia ły n a stęp u jąc y p ro g ram polityczny:

a) zachow anie lenna w rękach d y nastii H ohenzollernów w linii prostej, ew en tu aln ie n a w et bocznej, z odległą p e rsp ek ty w ą niezależności, o k tó rej za czasów księcia A lb rech ta nie mówiono;

b) zbliżenie do Rzeszy i cesarza, a co za ty m idzie, w yjście z izolacji politycznej w Europie;

c) u zyskanie rzeczyw istych w p ływ ów politycznych w Polsce, g w a ra n to ­ w anych księciu A lbrech to w i poniekąd art. 14 t r a k t a t u krakow skiego, p rz ew i­ d ując ym dla niego krzesło w senacie i p ra w o do elekcji kró ló w polskich. H ohenzollernow ie p ru scy (książę A lbrecht, a jeszcze bardziej jego syn, A l­ b re ch t F ry d e ry k ) m usieli liczyć się z możliwością objęcia przez n ich tro n u polskiego po w y m iera ją c y ch Jagiellonach, jako najbliżsi krew ni.

W stosunkach m iędzy P ru s a m i Książęcymi, Polską i Rzeszą w y o d rę b n ił­ bym n astępujące etapy: lata 1525— 1532, 1532— 1548, 1548— 1552, 1552— 1563, 1563— 1568.

P ro g ra m polityczny P r u s K siążęcych wobec Polski i Rzeszy u ja w n ił się z całą w yrazistością już w latach 1525— 1532. Książę A lb re ch t za w szelką cenę chciał zmniejszyć w rażenie, w y w o ła n e złożeniem przez niego ho łd u le n ­ nego królow i polskiem u Z y g m untow i S ta re m u 10 k w ie tn ia 1525 roku. Ju ż latem 1525 roku w ysiał on do cesarza swego posła, Jerzego K lingenbecka, w celu złożenia w y ja śn ień i zapew nienia o sw ojej lojalności wobec dynastii h a b sb u rsk ie j oraz z prośbą o n a d an ie m u len n a w postaci I n f l a n t ls. T a próba jak b y p rzech y trzen ia cesarza spaliła na panew ce; K aro l V był w y raźn ie u r a ­ żony w swojej ambicji, a zarazem rozgoryczony sposobem rozw iązania „ k w e ­ stii p r u s k ie j” w tr a k ta c ie k rakow skim . K iedy poseł k ró la polskiego J a n D an- tyszek, z aprzyja źniony zresztą z cesarzem, próbow ał podejm ow ać z K arolem V rozmowę, te n osten tacy jn ie odw racał się 1S. P ró b y p orozum ienia się z b a r ­ dziej ku tem u skło n n y m F e rd y n a n d e m I H a b sb u rg iem na przełom ie lat 1528/1529 zostały storp ed o w an e przez egzystującą n a d al gałąź Z ak o n u K rz y ­ żackiego w Niemczech 17. J u ż w ro k u 1530 cesarz pow ołał m istrza niem ieckie­ go, W altera von C ronberga, na a d m in is tra to ra u rzęd u w ielkiego m istrza, a 26 lipca tegoż ro k u n a d ał m u P r u s y w lenno. Dw a lata później na sejmie Rzeszy w dniu 19 stycznia 1532 ro k u ogłoszono księcia A lb rech ta b a n itą ls. Za tymi fo rm aln o -p raw n y m i d e k la rac jam i nie stały żadne k o n k re tn e m ilita r ­ ne działania. Książę A lb re ch t żył jed n ak ciągle w obaw ie przed atak iem z zew nątrz, ty m b ardziej więc in te res o w a ły go stosunki z p a ń stw e m zw ierz­ chnim — Polską. W pierw szych lata ch po sek u lary zacji sądził on, że zgodnie z treścią art. 14 t r a k t a t u krakow skiego, przyznającego m u pierw sze krzesło w senacie oraz p raw o do elekcji kró ló w polskich, będzie m ial zasadniczy w pływ na rz ąd y w Polsce. A lb re ch t m iał za sobą w Polsce co n a jm n iej kilk u

15 A . G r a s s m a n n , o p . c it., ss. 22—23.

16 W. P o c i e c h a , K i ó l o w a B o n a , t. 2, P o z n a ń 1949, s. 280. 17 A. G r a s s m a n n , o p . c it., s. 36.

332 Janusz Maltek

w y bitnych senatorów — w gru n c ie rzeczy całe stronnictw o p rohabsburskie, m.in. kanclerza K rzysztofa Szydłowieckiego, ka sz telan a poznańskiego Ł u k a ­ sza Górkę, a n a w et sp rzy jał m u biskup k rakow ski, P io tr Tomicki. Z inicja­ ty w y tej g ru p y w lata ch 1527—1528 podjęto, zresztą niepom yślną, próbę wzmocnienia pozycji księcia A lb rech ta w Polsce oraz odsunięcia od w pływ ów na rząd y królow ą Bonę. W m yśl sugestii Szydłowieckiego książę A lb re ch t m iał stać się pierw szy m d oradcą królew skim , poten cjaln y m regentem itd. A lb rech t m iał jed n a k w Polsce zbyt w ielu zagorzałych przeciw ników , k tó rzy u d a r e ­ m nili te plany. Obok Bony należeli do nich m.in. a rcy b isk u p gnieźnieński, Maciej Drzewicki, k tó ry w styczniu 1532 ro k u m iał się w yrazić, iż w żadnym w y p a d k u nie odstąpi swego pierw szego miejsca w senacie, a biskup płocki A n d rzej K rzycki m iał m aw iać o księciu pruskim , iż jest „żm iją w naszym zan a d rz u ” 19, Przeciw nicy A lbrechta w Polsce oskarżali go — i nie bez racji — iż zmierza on do u zyskania ew en tu aln ej regencji na w y p a d ek m ałoletności Z y g m u n ta A ugusta, a być może do zdobycia k o ro n y polskiej i sp ro te stan ty - zowania P o l s k i 2°.

Rok 1532 by ł cezurą w stosunkach m iędzy P ru s am i Książęcymi, Polską i Rzeszą. Ogłoszenie b a n itą księcia A lbrechta, spow odowało pogłębienie izolacji politycznej K sięstw a P ruskiego. Z kolei odm ówienie księciu p ra w a do udziału w posiedzeniach sen atu oraz w elekcjach kró ló w polskich, z a w a rte w decy­ zjach Z y g m u n ta S tarego z 28 stycznia 1532 ro k u i potw ierdzone w czerwcu 1533 roku, niw eczyły jego p lan y wobec Polski 2‘. Decyzje Z y g m u n ta Starego były zresztą niezgodne z tra k ta te m kra k o w sk im . K rólow a Bona, posiadająca b ezgraniczny w p ły w na swego m ałżonka, nie chciała dzielić się w ład zą z księ­ ciem A lbrechtem . Również Z y g m u n t S ta ry, m im o z apew nień A lb rech ta o w ie r­ ności i lojalności, p rz ychylił się do po lity k i od trąc an ia księcia pruskiego od s p ra w polskich. W dużej m ierze zaw ażyło na ty m odstępstwo A lb rech ta od religii katolickiej, do k tó rej ta k p rzy w iązan y był Z y g m u n t S tary.

Nieco inny c h a ra k te r m iały stosunki K sięstw a P ru s k ie g o z P olską i Rze­ szą w lata ch 1532— 1548. W stosunkach z Rzeszą książę A lb re ch t w dalszym ciągu s ta ra ł się znaleźć p latfo rm ę porozum ienia z H absburgam i, czego w y r a ­ zem b yły p ró b y znoszenia się z k ró lem rzym skim F e rd y n a n d e m I w latach 1538— 1539 za pośred n ictw em swego daw nego sekretarza, H ieronim a Schiir- staba z N o r y m b e r g i 22, w ysunięta przez księcia pruskiego propozycja d o d a tk o ­ wego n a d an ia A lbrech to w i P r u s K siążęcych w lenno przez cesarza w postaci tzw. A fte rle h n 2J, czy wreszcie d e k la rac ja A lbrechta, że P r u s y Książęce po­ w in n y w przyszłości przypaść Rzeszy, a nie P o l s c e 2l. Równocześnie jednak w iązał on sw oje Księstwo z opozycją a n ty cesarsk ą w Rzeszy, tj. Z w iązkiem Szm alkaldzkim , chociaż nie zawsze był tam p rz y jm o w a n y z o tw a rty m i rękam i. P ozostający ciągle pod obsesją zagrożenia (do końca życia b y ł b a n itą Rzeszy) książę A lb rech t ty m bardziej m u siał zabiegać o w zględy k ró la polskiego. I tu

19 J .M a ł łe k , N o w e s p o j r z e n i e n a p o l i t y k ę P r u s K s i ą ż ę c y c h w o b e c P o l s k i z a c z a s ó w k s ię c i a A l b r e c h t a (1525—1558), K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a le j K M W ), 1975, n r 4, s. 433. 20 W . P o c i e c h a , O z j e ź d z i e w P o z n a n i u to r o k u 1530, P a m i ę t n i k B i b l i o t e k i K ó r n i c k i e j , 1947, Zu 4, s. 46. 21 W .S z y m a n ia k , U d z i a ł M i k o ł a j a N i p s z y c a w p o l s k i e j p o l i t y c e ks. A l b r e c h t a to t._ 1532— 1535, K M W , 1978, n r 2, s. 225. 22 A. G r a s s m a n n , op. c it., ss. 74—79. 23 N. O m m l e r , D ie L a n d s s t ä n d e i m H e r z o g t u m P r e u s s e n 1543—1551, B o n n 1967, s. 43. 24 A . G r a s s m a n n , op. c it., s. 103: . .n i c h t a n d i e ro r i ( P o le n ) u n d g a r v o n d e r d e u t s c h e n N a t i o n f a l l e n ” .

Prusy Książęce, Polska i Rzesza 333 książę p ru sk i się nie zawiódł. Polska sta ra n n ie w yp ełn iała swój obowiązek ochrony suw erenności lenna pruskiego, o czym św iadczą liczne poselstw a k ró ló w polskich n a sejm y Rzeszy w celu zniesienia ciążącej na A lbrechcie b a n i c j i 26. Może jedynie k rólow a Bona w b anicji A lb re ch ta w idziała h am ulec dla jego a m b itn y ch p lanów w Polsce. Ks. A lb re ch t o baw iał się n a w e t e w en ­ tualnego tajnego p orozum ienia jego kosztem pom iędzy Polską a Z akonem K rz y ­ żackim w Rzeszy, stąd też kazał śledzić w ro k u 1547 posła k róla polskiego, S tan is ław a Łaskiego, czy nie będzie pro w ad ził zakulisow ych rozmów z m i­ strzem k rzyżackim 2C.

Po ro k u 1532 książę A lb re ch t w ycofał się na razie ze s ta ra ń o p ra w o do bezpośredniego w p ły w u n a politykę p a ń stw a polskiego. Nie rezy g n o w ał je d ­ n ak z pośredniego oddziaływ ania na jej c h ara k te r. Ś m ierć kanclerza Szydło- wieckiego w ro k u 1531 oraz podkanclerzego Tomickiego w ro k u 1535 osłabiła jeszcze bardziej w p ły w y księcia A lb re ch ta w Polsce. Nie załam ało to księcia. W łaśnie w ty c h lata ch w y k azał on w ielką troskę o zdobycie sobie w p a ń ­ stw ie -polskim n ow ych przyjaciół, stro n n ik ó w czy sy m patyków . Z organizow ał sobie w Polsce s p ra w n ą służbę in fo rm a cy jn ą i był zazwyczaj dobrze in fo r­ m ow an y o tym , o czym się m ów i n a posiedzeniach sen atu czy izby poselskiej oraz jak ie są n a stro je w k ra ju . C elem ty c h w szystkich zabiegów w latach 1532— 1548 była tro sk a o zach o w an ie len n a pruskiego w rę k u H o henzoller­ nów. Nie m ając przez w iele lat męskiego potom ka, z k tó ry m m ożna byłoby wiązać jakieś nadzieje na przyszłość, książę A lb re ch t i jego najbliżsi doradcy zdaw ali sobie sp ra w ę już w ro k u 1537, iż Polska przy najbliższej sposobności in k o rp o ru je Księstwo. Wówczas to n a tajn e j n a rad z ie królew ieckiej w roku 1537 zrodził się w stęp n y p r o je k t dopuszczenia elek to ró w b ra n d e n b u rs k ic h do len n a pruskiego, zwłaszcza że e le k to r Jo a c h im II n a sk u te k m ałżeń stw a z J a ­ dw igą Jagiello n k ą stał się zięciem k r ó l e w s k i m 2T. P r o j e k t te n nie uzyskał a p ro b aty za życia Z y g m u n ta Starego, ale w rócił z now ą siłą za p anow ania Z y g m u n ta A ugusta.

Objęcie rządów w Polsce przez Z y g m u n ta A u g u sta stanow iło n ow y etap w sto su n k ach p rusko-polsko-niem ieckich.

S to su n k i m iędzy K ró lew cem a K ra k o w e m w pierw szyc h m iesiącach rz ą ­ dów Z y g m u n ta A u g u sta były napięte. K siążę A lb re c h t opowiedział się bowiem za opozycją sen a to rs k ą i szlachecką, sk ie ro w an ą przeciw ko m ałż eń stw u Z y ­ g m u n ta A ugusta z B a r b a r ą Radziw iłłów ną. Być może był też u rażony, iż Zy­ g m u n t A u g u s t nie poprosił o ręk ę jego jed y n ej córki, 21-letniej A nny Zofii. Doszło wówczas do zbliżenia m iędzy d a w n y m i antagonistam i, a m ianow icie między kró lo w ą Boną a księciem A lb rech tem . K rólow a w y stąp iła z p ro je k ­ tem m ałż eń stw księcia A lb re ch ta i jego b r a ta n k a , A lb re ch ta A lcybiadesa, z jej córkami. R okow ania pro w ad zo n e w tej sp ra w ie z b r a te m k a n d y d atek , Z y g m u n te m A ugustem , nie d a ły p o z y ty w n y ch rezu ltató w , gdyż z ap y tan y o opinię papież w ypow iedział się n e g aty w n ie 28. Stw ierd ził on, iż osoby, p r a ­ gnące zaw rzeć zw iązek m ałżeński, są z b y t blisko sp o k rew n io n e i różni ich

25 S. D o le z el, op. c it., ss. 56—53, 61—69.

26 J . M a łł e k , P r u s y K s i ą ż ę c e a P r u s y K r ó l e w s k i e w l a t a c h 1525— 1548, W a r s z a w a 1976, ss. 245—246. 27 I b id e m , ss. 144—149. 28 E l e m e n t a a n d f o n t i u m e d i t i o n e s , t. 44, R o m a e 1978, n r 26, P i o t r k ó w , 6 X I 1543, В. P o h y ­ b e l d o k s. A l b r e c h t a . Z o b . t e ż A. S u c l i e n i - G r a b o w s k a , K o r e s p o n d e n c j a k r ó l e u ń e c k a i j e j z n a ­ c z e n i e d l a b a d a ń n a d d z i e j a m i P o l s k i u s c h y ł k u c z a s ó io j a g i e l l o ń s k i c h , S t u d i a Ż r ó d ło z n a w c z e , 1978, t . 23, SS. 172, 181.

33 4 Janusz M atiek

konfesja. Miody król zaniepokojny był poufnym i k o n tak ta m i k rólow ej m atki z księciem A lbrechtem , czemu dał w y raz jesienią 1548 r o k u se. W ew nętrzne roz terki skłoniły Z y g m u n ta A ugusta do takiego oto zw ierzenia jego d w o rz a ­ ninowi, G abrielow i T arle: „Ich w olthe w ens Gots wille w ere, d er herzogk in P-reussen etc. w e r ir k onnyngk, er w u rd inen wol anderst, den ich, u ff dy s ehantzen sehen und sie eynig m ach en " 30. Rzeczywiście pozycja księcia Al­ brechta w kołach politycznych K orony była bardzo wysoka. Jeszcze na s e j­ mie w czerwcu 1550 ro k u posłowie szlacheccy dom agali się od króla, a b y na przyszły sejm zaprosił księcia pruskiego, gdyż jest on członkiem K o r o n y 31. K ról odpowiedział n a to żądanie odmownie, tw ierdząc, że nie byłoby to zgod­ ne z p r z y w ile ja m iаз. Śm ierć k rolow ej B a rb a ry była ciosem osobistym dla króla, ale rozwiązała m u ręce w w ielu kw estiach większej i m niejszej poli­ tyki. W yłoniły się możliwości ponow nego zbliżenia z księciem A lbrechtem , k tó re już w roku 1559 pozwoliły Z ygm untow i A ugustow i stwierdzić, iż książę A lbrecht tra k to w a n y jest „n ich t wie ein auslen d isch er F ü rst, etc., sonde r wie eyn guter Pole u n d eyn h ey m isch er duses lan d es” 3S.

T ym czasem lata 1548— 1552 nie były łatw e dla P r u s Książęcych. Po zw y ­ cięstwie cesarza nad książętam i pro testan ck im i pod M ü h lb erg iem w roku 1547 n ad K sięstw em P ru s k im zawisła re aln a groźba ata k u . N ik t w Rzeszy, n a w et k re w n i księcia A lbrechta, nie chciał kom prom itow ać się k o n ta k ta m i z nim. Wówczas to jego b ra ta n e k , A lb re ch t Alcybiades, ostrzegał sta ny Rze­ szy, że z ew en tu aln eg o a ta k u n a P ru s y Książęce w imię in teresó w Z akonu skorzysta tylko Polska, a n e k tu jąc ten k r a j 34. H absburgow ie w ycofali się jed ­ nak z p lan ó w m ilita rn y ch wobec P r u s K siążęcych i wiosną 1549 roku w ygo­ tow ali tzw. B rüsseler conditiones, k tó re p rzew id y w ały m.in., iż po śmierci Z y g m u n ta A ugusta P ru s y Książęce w rócą do Rzeszy i jako lenno cesarza będą należeć do m arg ra b ió w b ran d en b u rsk ic h . Propozycje te, p rz y jęte przez księcia A lbrechta, zostały odrzucone przez P o l s k ę 3S. Szczególny niepokój księcia pruskiego w zbudziły pogłoski o p orozum ieniu między ostatn im Jagiellonem a H ab sb u rg am i w ro k u 1550, k tó re miało p rzew idyw ać rekatolizację P ru s Książęcych i oddanie ich Zakonow i. Ta wiadomość okazała się n iepraw dz iw a i w listopadzie 1550 ro k u Z y g m u n t A ugust n a d a ł P r u s y Książęce w lenno księciu A lbrech to w i i A lbrechtow i A lc y b ia d e s o w i3t.

Now y etap w in teres u jący ch nas, tró js tro n n y c h stosunkach, o b e jm u ją ­ cych kolejn y c h 11 lat (1552— 1563), rozpoczyna się w izytą k ró la Z ygm unta A ugusta w K ró lew cu w e w rześniu 1552 ro k u 3V. Od tego m o m e n tu d a tu je się ścisła w spółpraca po lsk o -p ru sk a w k w estii inflanckiej. P o w stał tam p re cy ­ zy jn y p la n in k o rp o racji zierrr Z akonu Inflanckiego do P olski z uw

zględnię-29 El e m e n t a , t. 38, R o m a e 1976, n r 1139, P i o t r k ó w 9 1 1549, S a m u e l M a c i e j o w s k i d o k s . A l ­ b r e c h t a , 30 I b id e m , t. 44, R o m a e 1978, n r 27, P i o t r k ó w 18 X I 1548, B. P o h y b e l d o k s. A l b r e c h t a . 31 I b id e m , t. 39, R o m a e 1976, n r 1235, P i o t r k ó w 24 V I 1550, S, B o j a n o w s k i d o k s. A l b r e c h t a , a n e k s s. 44. 32 I b id e m , t. 33, R o m a e 1976, n r 1245, P i o t r k ó w 26 V I I 1550, S. B o j a n o w s k i d o k s. A l b r e c h t a , a n e k s I I I § 72. 33 I b id e m , t. 43, R o m a e 1978, n r 134, K r a k ó w 30 IV 1553, G. T a r ł o d o ks. A l b r e c h t a . 34 A. G r a s s m a n n , o p. cit., s. 122. 35 I b i d e m , s. 131. 36 I b id e m , s. 136. 37 L. K o l a n k o w s k i , P o l s k a J a g i e l l o n ó w , L w ó w 1936, s. 291; J J a s n o w s k i , M ik o ł a j C z a r n y R a d z i w i łł (1515— 1565), W a r s z a w a 1976, ss. 133 n .

Prusy Ksigżęce, Polska i Rzeszo ₃₃₅ niem interesów Hohenzollernów , a m ianow icie z w y k ro je n ie m len n a dla m a r ­ grabiego W ilhelm a.

W ty m sam ym jed n ak czasie Z y g m u n t A u g u s t za pośred n ictw em Acha- cego C em y prosił księcia A lb rech ta o radę, w jak i sposób m ógłby inkorpo- rować Księstwo do K o ro n y na w y p a d ek jego bezpotom nej ś m i e r c i S8. Książę m iał wówczas 62 lata i nie posiadał męskiego dziedzica. W odpowiedzi książę w yraził nadzieję, iż być może nowo poślubiona żona urodzi m u syna 3*. T ak też się stało, 29 k w ie tn ia 1553 roku przyszedł na św ia t A lb re ch t F ry d e ry k . W ten sposób in k o rp o rac y jn e p lan y Z y g m u n ta A ugusta wobec K sięstw a ule­ gły zawieszeniu. W ro k u 1552 książę A lb re ch t był rów nie a k ty w n y w polity ­ ce hab sb u rsk iej. Prosił on za p o śred n ictw em m arg rab ieg o J a n a z K ostrzy- nia, a b y cesarz pozwolił m u spędzić ostatnie lata życia w spokoju i łasce cesarskiej 'l0. K ied y zaś w ysunięto dw a w a r ia n ty p o rozum ienia z H a b sb u rg a ­ mi: 1) A fterleh n , 2) ta jn ą k lauzulę o niestosow aniu b anicji przez cesarza za życia A lbrechta, książę p ru s k i skłonił się k u tej drugiej.

L ata pięćdziesiąte XV I w ieku przy n io sły w spólne działania polityczne i m ilita rn e Polski i P r u s K siążęcych w In flan tach . K siążę A lb re ch t był ini­ c ja to re m p ow ołania polskiej floty w o j e n n e j 41 i przez cały ok res w o jn y służył

królowi radą, pieniędzm i i w ojskiem 42.

Równocześnie książę p ru s k i staw ał się przyw ódcą p ro tes ta n tó w polskich. Na sejm ie 1553 ro k u w ojew oda radziejow ski, R afał Leszczyński, n a zw a ł k się­ cia pruskiego „naszym n a jjaśn iejszy m p a n e m ” . W yw ołało to k onsternację, gdyż obrażało k róla Z y g m u n ta Augusta. Co p ra w d a obóz p ro te s ta n ck i t łu ­ maczył Leszczyńskiego „p rzestaw ieniem się” , to jed n a k n a d a l żądał, ab y za­ proszono księcia A lb re ch ta do wzięcia udziału w soborze n aro d o w y m 43. T y m ­ czasem książę A lb re ch t troszczył się o zachow anie p o koju w ew nętrznego w Polsce. P rz e ra ż ała go w izja sejm ików z udziałem całej społeczności szla­ checkiej i radził „ugasić zarzew ie p o ż a ru ” 44.

W reszcie w k ońcu lat pięćdziesiątych XVI w iek u s ta ją z całą w y ra z i­ stością dwie kwestie:

1) sp ra w a M itbelehnung, a więc uzy sk an ia p r a w len n y c h do K sięstw a Pru sk ieg o przez elek to ró w b ran d e n b u rsk ic h ;

2) sp ra w a ew en tu aln eg o objęcia tro n u polskiego na w y p a d ek b ezkróle­ wia przez H ohenzollernów bądź to z linii A lb re ch ta (A lbrecht F ry d ery k ), bądź też z linii elek to rs k iej (w nuk Z y g m u n ta I — a rcy b isk u p M ag d eb u rg a m a rg ra b ia Zygmunt).

S p ra w a M itb eleh n u n g nie zn ajd o w a ła uzn an ia stro n y polskiej, w końcu jed n a k zakończyła się sukcesem elek to ró w w r o k u 1563. Z y g m u n t A u gust dopuścił ich do lenna, k ie ru ją c się do raźn y m i korzyściam i. Pom oc H ohenzol­ lern ó w była m u p o trzeb n a w In flan tac h , a zw łaszcza w Rzeszy, gdzie mieli

38 D a w n e a r c h i w u m k r ó l e w i e c k i e (dziś B e r l i n Z a c h o d n i) , H B A C-3, 536, 19 X 1552, a. G e m a d o Z y g m u n t a A u g u s t a (k o p ia ). 39 R. F i s c h e r , A c h a t i u s v o n Z e h m e n , W o y w o d e v o n M a r l e n b u r g , Z e i t s c h r i f t d e s W e s t p r e u - s s ic h e n G e s c h i c h t s v e i e i n s , H. 36, 1897, s. 137. 40 A. G r a s s m a n n , op. cit., s. 140. 41 S. B o d n i a k , Z. S k o r u p s k a , J a n K o s t k a , G d a ń s k 1978, ss. 60 n . 42 K . R a s m u s s e n , D i e l i v l ä n d i s c h e K r i s e 1554—1561, K e b e n h a w n 1973, i n d e k s . 43 D z i e n n i k i s e j m ó w . w a l n y c h k o r o n n y c h z a p a n o w a n i a Z y g m u n t a A u g u s t a , w y d a ł T. L u ­ b o m i r s k i , K r a k ó w 1869, ss. 22—25. . 44 A. D e m b i ń s k a , P o l i t y c z n a w a l k a o e g z e k u c j ą d ó b r k r ó l e w s k i c h w l a t a c h 1559/64, R o z ­ p r a w y H i s t o r y c z n e T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o W a r s z a w s k i e g o , t. 14, z . 2, 1935, s. 40.

336 Janusz M a ii e k

oni stanow ić przeciw w agę H absburgów . W k ażd y m razie rok 1563 uznać n a ­ leży za k olejną cezurę w stosunkach K sięstw a z P olską i Rzeszą.

S p ra w a pow ołania k a n d y d a ta z domu H ohenzollernów na tro n polski ma sw oją genezę w czasach Z y g m u n ta Starego, jed n ak za Z y g m u n ta A ugusta liczono się z nią także coraz częściej. J u ż w ro k u 1554 S tan isław Bojanow ski pisał do księcia A lbrechta, aby zaledw ie rocznego syna, A lb rech ta F ry d e ry k a, uczył języka polskiego, gdyż król Z y g m u n t A u g u st będzie bezdzietny, stąd też przed m łodym A lb rech tem F r y d e ry k ie m ry s u ją się szerokie p e rs p e k ty ­ wy 4Б. Książę A lb re c h t usłu ch ał ty ch ra d i p rz y jm o w a ł na d w ó r królew iecki synów z m ożnych rodzin polskich i litew skich, np. p rz y ją ł dw óch synów w o ­ jew ody trockiego, G rzegorza Chodkiew icza, A ndrzeja i A lek sa n d ra w w ieku 10 i 11 lat, aby A lb re ch t F r y d e r y k rósł w śród P o l a k ó w 46. T ro n em polskim nie m niej byli z ainteresow ani H ohenzollernow ie z B erlina. Książę A lb re ch t zajm ow ał dość w strzem ięźliw e stanow isko wobec s ta ra ń elek to ró w b ra n d e n ­ burskich. Później zm ienił stanow isko i tłum aczył to sw ojem u kanclerzowi, J a n o w i K reytzenow i, iż nie chciałby w yw ołać w rażenia, że zazdrości k u z y ­ nom b ra n d e n b u rs k im w yw yższenia (tj. osiągnięcia tro n u polskiego), ty m b a r ­ dziej że sam p ra g n ąłb y zostać królem . Udzielał też d o k ład n y c h rad B ra n d en - burczykom , jak w inni postępować, aby osiągnąć swój cel. Radził stosować szeroki gest i gęsto sypać p o darkam i, aby zyskać przychylność senatorów i szlachty polskiej. N ato m iast poseł, u d a ją cy się do Polski w celu pozyskania stronników , pow inien posiadać specjalne p rzy m io ty „ w ohl a u s trin k e n können u n d dabei se h r k lu g sein, w elches seltsam bei den L e u te ” 47.

S ta ran ia elektorów b ra n d en b u rs k ic h w lata ch 1558— 1560 o zapew nienie pierw szeństw a do tro n u polskiego nie d ały rezultatów , ale zainteresow anie H o h enzollerna m i z K rólew ca i B erlina w Polsce wzrosło.

O statni etap w stosunkach między P ru s a m i Książęcymi, Polską i Rzeszą (1563— 1568) ch ara k te ry zo w ał się zam k iem zain tereso w a n ia s p ra w ą p ru sk ą u H absburgów . W aspekcie „ p ru s k im ” m ożna mówić wówczas o stosunkach dw u s tro n n y c h polsko-pruskich. Z jednej strony H ohenzollernow ie pruscy przygotow yw ali się do zajęcia tro n u polskiego, na w y p a d ek pom yślnej dla nich elekcji, z d ru g iej jed n ak stro n y Polska k o n ty n u o w a ła sw ój p ro g ram in te ­ gracyjny. W ro k u 1566 po jaw iła się szansa ściślejszego zw iązania Księstwa z Polską i osadzenia w K ró lew cu polskiego n a m iestnika. Pop rzestan o na ści­ ślejszym zw iązaniu K sięstw a z P olską w sferze polityki zagranicznej i sądo­ w nictw a.

In tere su jąc e może być wreszcie spojrzenie na stosunki P r u s Książęcych z Polską w św ietle częstotliwości k o n ta k tó w k o respondencyjnych. W św ietle 15 tomów edycji K a ro lin y L anckorońskiej E le m enta ad. f o n ti u m editiones ora z wcześniejszych b a d ań L u d w ik a K o la n k o w s k ie g o 48 i Józefa Jasnow skiego 49, można stwierdzić, że:

1. Książę A lb re ch t korespondow ał w la ta ch 1525— 1568 co n a jm n iej z 450 Po lak am i {w tej liczbie około 340 to królowie, senatorow ie, około 100 to m iesz­ czanie i m iasta, pozostali to p łatn i agenci).

45 E l e m e n t a , t. 41, R o m a e 1976, n r 1466, P o z n a ń 4 X1 1554, S .B o j a n o w s k i d o k s . A l b r e c h t a 46 I b id e m , t. 43, R o m a e 1978, n r 221, W iln o 3 V I I I 1560, G . T a r ł o d o k s. A l b r e c h t a . 47 P . K a r g e , K u r b r a n d e n b u r g u n d P o l e n , s. 146. 48 L. K o l a n k o w s k i , Z a r c h i w u m k r ó l e w i c k le p o . P o l s c y k o r e s p o n d e n c i k s ię c i a A l b r e c h t a , A r c h e io n , t. 6—7, 1930, ss. 102—108. 49 J . J a s n o w s k i , K o r e s p o n d e n c j a k s ię c i a A l b r e c h t a i A l b r e c h t a F r y d e r y k a z P o l a k a m i w l a t a c h 1548—1572, M iesięczni!* H e r a l d y c z n y , t. 15, 1936, ss. 80—91, 118—120.

Prusy Książęce, Polsko i Rzesza 337 2. L istów królew sk ich było w ty m okresie 1237, listów p a n ó w polskich 2220, listów mieszczan 197. In tere su jąc e byłoby p o rów nanie ty ch liczb z liczbą listów z Rzeszy, przech o w y w an y ch w dziale Herzogliches B riefa rchiv, A — Reich.

3. Liczba koresp o n d en tó w z około 50 w latach 1525— 1550, rośnie w latach pięćdziesiątych do 70 i w lata ch sześćdziesiątych do 100 korespondentów .

4. J ed y n ie dla o kresu p an o w an ia Z y g m u n ta A ugusta m ożem y porów nać liczbę listów pan ó w polskich do księcia A lb rech ta i liczbę odpowiedzi k sią­ żęcych. Tych pierw szych było 1150, d ru g ich — 1270. D ane te ty lko w p r z y ­ bliżeniu o d d a ją sytuację, gdyż p e w n a część koresp o n d en cji z pew nością nie d o trw a ła do naszych czasów.

5. Intensyw ność k o n tak tó w listow ych za 23 lata p an o w a n ia Z ygm unta Stareg o odpow iada intensyw ności tych k o n ta k tó w za 24 lata p an o w an ia Z y ­ g m u n ta A ugusta. Za pierw szego w ładcy p a n o w ie polscy w ysłali do A lb re ch ta 1073 listy, za drugiego 1150 listów.

6. Spośród koresp o n d en tó w n a czoło w y b ijają się k an clerze (Krzysztof Szydłowiecki, k tó r y w ysłał do księcia 130 listów, S a m u el M aciejow ski — 112 listów, J a n C hojeński — 67 listów) oraz w y b itn i senatorow ie, ja k J a n T a r ­ now ski — 113 listów, A ndrzej G órka — 103 listy itd.

7. W śród k o resp o n d en tó w księcia A lb re ch ta z n a jd u ją się także wybitni polscy pisarze i poeci, jak J a n K ochanow ski, Mikołaj Rej czy A n d rzej Frycz Modrzewski. Są też księża p ro testan ccy i refo rm a to rz y (np. J a n Łaski). Udział P r u s K siążęcych w rozw oju polskiej k u ltu r y naro d o w ej w XV I stuleciu w y ­ m aga osobnego p o trak to w an ia.

R ezu ltaty po lity k i księcia A lb rech ta wobec Rzeszy i Polski m ożna by ująć następująco:

1. Książę zachow ał lenno w ręk ach swojej d y n astii i dodatkow o zabez­ pieczył jego los przez dopuszczenie doń elektorów b ra n d e n b u rs k ic h w ro ­ k u 1563.

2. Będąc w s p ó ła u to rem sek u lary zacji I n fla n t A lb re ch t odsunął roszcze­ nia Z ak o n u do Prus.

3. Chociaż księciu A lbrechtow i nie udało się w yw alczyć zniesienia b a n i­ cji, to jed n ak w ro k u 1560 uz n ał księcia pru sk ie g o F e rd y n a n d I, w praw d zie jako osoba p ry w a tn a, a nie jako cesarz. Je d n a k już A lb re c h t F r y d e r y k uzy­ skując p ra w a do len n a fran k o ń sk ieg o został jak b y milcząco zw olniony od ciążącej na ojcu banicji cesarskiej.

4. A lb re ch t F r y d e r y k m ia ł re aln e szanse zdobycia tr o n u polskiego po śm ierci Z y g m u n ta A ugusta. Przeszkodziła m u w ty m jego choroba umysłowa.

W k o n kluzji chciałbym postaw ić tezę, iż P r u s y Książęce, a zwłaszcza ich władca, książę A lbrecht, od g ry w ały szczególną rolę polityczną w dziejach szesnastowiecznej Polski, a znacznie skrom niejszą w dziejach szesnastowiecz- nej Rzeszy. Nowe m a te ria ły źródłow e pozwolą na dalsze k o re k ty i wnioski.

33 8 Janusz M a ł le k D A S H E R Z O G L I C H E P R E U S S E N , P O L E N U N D D A S R E IC H Z U R Z E I T D E S F Ü R S T E N A L B R E C H T (1525—1588) Z u s a m m e n f a s s u n g D e r A r t i k e l s e t z t s ic h a u s z w e i T e i l e n z u s a m m e n . I m e r s t e n s t e l l t d e r V e r f a s s e r d ie g r u n d s ä t z l i c h e n p o l i t i s c h e n V o r a u s s e t z u n g e n d e s H e r z o g li c h e n P r e u s s e n s , P o l e n s u n d d e s R e i c h e s d a r , v o n d e n e n s ic h d i e s e S t a a t e n i n i h r e n g e g e n s e i t i g e n B e z i e h u n g e n l e i t e n H e sse n . S ie b e t r a f e n v o r a ll e n D i n g e n d i e B e z i e h u n g e n : H e r z o g li c h e s P r e u s s e n — P o l e n u n d H e r z o g li c h e s P r e u s s e n — D e u t s c h e s R e i c h . D i e R e s u l t a t e d e r d u r c h g e f ü h r t e n A n a l y s e l a s s e n s ic h a u f f o l g e n d e T h e s e n z u r ü c k f U h r e n : 1) D a s R e i c h u n d d e r K a i s e r w a r e n n i c h t i m s t a n d e , e i n e a ll z u a k t i v e P o l i t i k g e g e n ü b e r d e m H e r z o g li c h e n P r e u s s e n z u b e t r e i b e n u n d i m P r i n z i p l ie s ś e n s ie d a s H e r z o g li c h e P r e u s s e n , t r o t z f o r m e l l e r P r o t e s t e , i n d e r S p h ä r e p o l n i s c h e r p o l i t i s c h e r E i n f l ü s s e . 2) P o l e n Hess s ic h g e g e n ü b e r d e m H e r z o g l i c h e n P r e u s s e n ’ v o n e i n e r b r e i t e r e n „ f ö d e r a ­ t i v e n ” K o n z e p t i o n l e i t e n , i h r E n d r e s u l t a t k o n n t e d i e I n k o r p o r a t i o n d e s H e r z o g t u m s i m J a h r e 16J8 s e in . 3) D a s H e r z o g li c h e P r e u s s e n e r s t r e b t e : a) d a s B e i b e h a l t e n d e s L e h e n s i n d e r H a n d d e s F ü r s t e n h a u s e s d e r H o h e n z o l l e r n , m i t d e r f e r n e n P e r s p e k t i v e d e r U n a b h ä n g i g k e i t , b) e i n e A n n ä ­ h e r u n g a n d a s R e i c h u n d d e n K a i s e r , u m s ic h a u s d e r p o l i t i s c h e n I s o l a t i o n i n E u r o p a z u b e ­ f r e i e n , c) d a s E r l a n g e n t a t s ä c h l i c h e r , p o l i t i s c h e r E i n f l ü s s e i n P o l e n , j a s e l b s t d e r p o l n is c h e K ö n i g s t r o n w u r d e a n g e s t r e b t . D ie s e p o l it i s c h e n P r o g r a m m e k a m e n m i t u n t e r s c h i e d l i c h e r S t ä r k e i n d e n j e w e i l i g e n Z e i t s p a n n e n d e r H e r r s c h a f t d e s F ü r s t e n A l b r e c h t a n d e n T a g . D e r Z w e i t e T e i l d e s A r t i k e l s i s t d e r D a r s t e l l u n g k o n k r e t e r , p o l i t i s c h e r H a n d l u n g e n g e w i d m e t . I n d e n J a h r e n 1525—1532, n a c h d e m B r u c h m i t d e m K a i s e r , v e r s u c h t e c e r p r e u s s i s c h e F ü r s t , E i n f l ü s s e a u f d i e R e g i e r u n g in P o l e n z u g e w i n n e n I n d e n J a h r e n 1532—1543 b e m ü h t e s ic h F ü r s t A l b r e c h t n u r n o c h i n d i r e k t , d u r c h s e in e A n h ä n g e r , d i e P o l i t i k i n P o l e n z u k o n t r o l l i e r e n , g l e i c h z e i t ig e r s t r e b t e e r e in e V e r s t ä n d i g u n g m i t d e n H a b s b u r g e r n a n . I n d e n J a h r e n 1548—1552, a n g e s i c h t s e i n e r I n t e r v e n t i o n v o n S e i t e n d e s R e i c h e s , b r a c h t e d a s H e r z o g t u m d e n V o r s c h la g e in , n a c h d e m T o d e v o n Z y g m u n t A u g u s t , d a s H e r z o g li c h e P r e u s s e n d e m R e i c h a n z u g l i e d e r n . I n d e n J a h r e n 1552—1563 w u r d e F ü r s t A l b r e c h t f a s t z u e i n e m a n e r k a n n t e n F ü h r e r d e r p o l n i s c h e n P r o t e s t a n t e n u n d d a s H e r z o g li c h e P r e u s s e n z u s a m m e n m i t P o l e n u n t e r n a m m e n e i n e g e m e i n s a m e P o l i t i k i n L i v l a n d . G l e ic h z e it i g e r r e i c h t e F ü r s t A l b r e c h t b e i d e n H a b s b u r g e r n d i e Z u s i c h e r u n g , d a s e s e i n e V e r ­ b a n n u n g n i c h t l e b e n s l ä n g l i c h d a u e r n w i r d . I n d e n J a h r e n 1563—1568 w u r d e n w e i t e r e P r o b e n u n t e r n o m m e n , d a s H e r z o g t u m P r e u s s e n e n g e r m i t P o l e n z u v e r b i n d e n , d a g e g e n f l a u t im R e ic h d a s I n t e r e s s e f ü r d ie p r e u s s i s c h e S a c h e ab. I n d e r S c h l u s s f o l g e r u n g s t e l l t d e r V e r f a s s e r d i e B e h a u p t u n g a u f , d a s s d a s H e r z o g t u m P r e u s s e n e i n e b e s o n d e r e , p o l i t i s c h e R o lle i n d e r G e s c h i c h t e P o l e n s i m X V I. J a h r h u n d e r t s p ie l te , d a g e g e n e i n e b e d e u t e n d b e s c h e i d e n e r e i n d e r G e s c h ic h t e d e s D e u t s c h e n R e i c h e s i m X V I. J a h r h u n d e r t .