A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A RC H A EO LO G IC A 21, 1997
Jacek B laszczyk
NACZYNIE Z WYOBRAŻENIAMI PTAKÓW Z WOLI ŁOBUDZKIEJ, STAN. 1, GMINA SZADEK
C m entarzysko w W oli Ł obudzkiej, z któ reg o pochodzi naczynie będące przedm iotem niniejszego opracow ania, znajduje się na dość wysokiej w ydm ie położonej w lesie po w schodniej stronie drogi P rzyrow nicaM agnusy, w o d -ległości ok o ło 350 m n a południe od szkoły podstaw ow ej w P rzyrow nicy (rys. 1). Stanow isko to znane jest od daw na. W literatu rze w ystępuje pod n azw ą P rzyrow nica, stan. I 1, lub W ola Ł o b u d zk a stan. I 2. P o ch o d zą stąd m ateriały: k u ltu ry pucharów lejkow atych3, k u ltu ry łużyckiej4, k u ltu ry p o m o r-skiej5 i k u ltu ry przew orskiej6. Z naczna część stanow iska uległa zniszczeniu przez p ro w a d zo n ą n a d u żą skalę eksploatację p iask u 7.
P odejm ow ane trzy k ro tn ie b a d a n ia ratow nicze pozw oliły zabezpieczyć 106 zespołów grobowych. Z abytki z 49 grobów odkrytych podczas b ad a ń przepro-w adzonych przez M arię M ajdoprzepro-w ą przepro-w latach 1965-1966 i 1972-1973 przechoprzepro-w y-w ane są y-w zbiorach M uzeum y-w P abianicach (pod nazy-w ą P rzyroy-w nica,
1 E. К a s z e w s k a, Kultura przeworska w Polsce środkowej, „Prace i M ateriały M uzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 1974, Ser. archeologiczna (dalej Prace i M ateriały M A iE), nr 22, s. 201.
2 T. Ł a s z c z e w s k a , H. A. Z ą b k i e w i c z - K o s z a ń s k a , Osadnictwo na terenie powiatu sieradzkiego w okresie starożytności, Studia i m ateriały d o dziejów ziemi sieradzkiej,
t. 1, Sieradz 1962, s. 52, 90.
3 H. W i k l a k , Neolit iv Polsce środkowej, Prace i M ateriały M A iE, 1975, n r 22, s. 73. 4 H. W i k l a k , Początki kultury łużyckiej и* Polsce środkowej, „A cta Archaeologica Lodziensia” 1963, nr 12, s. 103; Z. K a s z e w s k i , Kultura łużycka w Polsce środkowej, Prace i M ateriały M A iE, 1975, nr 22, s. 129.
s I. J a d c z y k o w a , Kultura wschodniopomorska i kultura grobów kloszowych w Polsce
środkowej, Prace i M ateriały MAiE, 1974, nr 22, s. 173, 176, 177.
6 K a s z e w s k a , Kultura przeworska..., s. 201.
7 Nieliczne zabytki z dokonyw anych przypadkow o odkryć znajdują się w zbiorach M uzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, M uzeum w Pabianicach, w M uzeum Okręgowym w Sieradzu oraz w zbiorach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.
stan. I)8. W zbiorach Instytutu Archeologii UŁ znajdują się m ateriały (wyposa-żenie 57 grobów ) z b ad a ń prow adzonych przez a u to ra w latach 1986-19889.
Rys. 1. Lokalizacja stan. 1 w Woli Łobudzkiej
Jednym z ciekawszych odkryć do k o n an y ch ju ż w pierwszej fazie b ad ań ratow niczych podjętych w ro k u 1986 był grób nr 3, w którym znajdow ało się naczynie z w yobrażeniam i ptaków . Ze względu n a unikalny ch a ra k te r tego naczynia w arto całem u zespołow i poświęcić nieco uwagi.
G ró b nr 3 (tabl. I, 1), w którym znalezione zostało interesujące nas naczynie, znajdow ał się n a głębokości około 20 cm od pow ierzchni gruntu. Ja m a gro b o w a m iała ow alny kształt, a jej średnica w ynosiła ok o ło 50 cm. W ypełnisko jam y stanow ił piasek o ciem noszarej, praw ie czarnej barw ie, zaw ierający liczne fragm enty węgli drzew nych (resztki stosu ciałopalnego?). W p rzekroju w kop jam y grobow ej m iał zarys głębokiej niecki o ściankach ukośnie w cinających się w calec. D n o w kopu znajdow ało się na głębokości o ko ło 60 cm od pow ierzchni gruntu.
* M . M a j d o w a , Sprawozdanie z badań, „Inform ator Archeologiczny” , Badania 1972, W arszawa 1973, s. 157; t a ż , Sprawozdanie z badań, Inform ator Archeologiczny” , Badania 1973, W arszawa 1974, s. 155.
5 M ateriały z badań ratowniczych prow adzonych w latach 1986-1987 zostały opracow ane przez p. Tom asza Andrzejewskiego w pracy magisterskiej pt. Wola Łobudzka. Cmentarzysko
T a b l i c a I W ola Łobudzka, gm. Szadek, stan. 1, G ró b n r 3
W górnej części w ypełniska jam y grobow ej w w arstw ie o g rubości 10-15 cm znajdow ały się ułam ki sześciu naczyń w ykonanych b ard zo nie-stara n n ie z gliny o brązow ej barwie. N aczynia te d o jam y grobow ej trafiły we fragm entach i n ajpraw dopodobniej były intencjonalnie p otłuczone p oza obrębem grobu. Z a ta k ą in terp retacją przem aw ia brak wielu ich fragm entów oraz w yraźne ślady w tórnego przepalenia, w idoczne n a dw óch przystaw kach. W spągu tej warstwy znajdow ały się również ułamki naczynia z wyobrażeniem ptaków . P raw d o p o d o b n ie naczynie to zostało zniszczone w o b ręb ie jam y grobow ej, gdyż w jej w nętrzu znaleziono niem al wszystkie jego ułam ki. N a dnie jam y grobow ej u staw iona była popielnica, nad k tó rą um ieszczone było żelazne um bo. Pod um bem n atra fio n o na kilka niewielkich fragm entów żelaznego im acza tarczy. W e w nętrzu popielnicy znajdow ała się dość d u ża ilość słabo przepalonych kości ludzkich (szczątki m ężczyzny w w ieku około 25 la t)10.
IN W E N T A R Z
N aczynie 1 (tabl. II, 1) dość dużych rozm iarów (najw iększe w śród zrekonstruow anych przystaw ek) m a esow aty profil. Ś rednica brzuśca jest nieco większa od średnicy wylewu, załom brzuśca znajduje się na ok o ło 3Д wysokości naczynia. W ykonane jest z dość dobrze wypalonej gliny o brązowej barw ie. P ow ierzchnia brzuśca poniżej załom u jest ch ro p o w ata, n ato m iast gó rn a część brzuśca i szyjka m a pow ierzchnię lekko gładzoną.
Naczynie 2 (tabl. II, 2) m a esow aty profil. Brzusiec o lekko chropow atej pow ierzchni m a załom w połow ie wysokości naczynia. Ś rednica brzuśca zbliżona jest do średnicy wylewu. D n o naczynia jest płaskie. N aczynie to w ykonane jest bardzo niestarannie z gliny o brązow ej barwie.
N aczynie 3 (tabl. II, 3) m a baniasty, praw ie kulisty brzusiec i k ró tk ą wyw iniętą na zew nątrz szyjkę. Ś rednica wylewu jest nieco m niejsza od średnicy brzuśca. D n o jest uform ow ane w rodzaj krótkiej nóżki. N aczynie to w ykonane jest bardzo niestarannie z gliny o brązow oszarej barwie. P ow ierzchnia brzuśca jest lekko chropow ata.
N aczynie 4 (tabl. II, 4) — p u c h a r o esow atym p ro filu , z w yraźnie w yodrębnionym dnem w kształcie niskiej nóżki. N aczynie to w ykonane jest z gliny o czerw onobrązow ej barw ie, pow ierzchnię m a niezbyt staran n ie wygładzoną. N a powierzchni brzuśca widoczne są ślady w tórnego przepalenia.
N aczynie 5 (tabl. II, 5) - p uchar o esow atym profilu n a niskiej nóżce. Średnica wylewu naczynia jest nieco m niejsza od średnicy brzuśca. N aczynie
10 Analizę kości wykonała dr Alicja Śmiszkiewicz-Skwarska z K atedry Antropologii UŁ. Wyniki analizy są zawarte w odrębnym artykule.
W ola Łobudzka, gm. Szadek, stan. 1, G rób n r 3 1-6 - zrekonstruow ane przystawki
to jest w ykonane z gliny o jasnobrązow ej barwie. P ow ierzchnia brzuśca jest lekko chro p o w ata.
Naczynie 6 (tabl. II, 6) - p u ch ar o esow atym profilu n a niskiej nóż-ce. Średnica wylewu jest nieco większa od średnicy brzuśca. N aczynie w ykonane jest bardzo niestarannie z gliny o brązow oszarej barw ie. P o -w ierzchnia naczynia jest lekko chro p o -w ata, ze śladam i -w tórnego prze-palenia.
Naczynie 7 (tabl. III, 1) - pu ch ar na wysokiej pustej cylindrycznej nóżce. N aczynie o staran n ie wygładzonej pow ierzchni m a brzusiec w kształcie w ycinka kuli i w yraźnie w yodrębnioną, w ychyloną n a zew nątrz szyjkę. W ykonane jest z gliny o czerw onobrązow ej barw ie. T rzy rozm ieszczone symetrycznie kolankow ate ucha um ocowane są na czopy wpuszczane w otw ory znajdujące się u nasady szyjki i n a największej wydętości brzuśca. Brzusiec naczynia zdobi o rn a m e n t podzielony przez ucha n a trzy części. Pierw sza część o rn a m e n tu jest w ykonana za p o m o cą stem pelków i przedstaw ia cztery pływ ające po wodzie ptaki (tabl. III, 2a). Pas półksiężycow atych dołków tw orzy linię wody (fale?). W idoczne ponad nią sylwetki p tak ó w w ykonane są najpraw dopodobniej jednym stem plem (być m oże są to odciski ozdoby?). N ajdokładniej przedstaw iona jest sylw etka pierw szego p ta k a , k tó ry m a zaznaczony tułów , dość dłu g ą w yprostow aną szyję i głowę. D rugi z ptaków m a zaznaczoną szyję i głowę. Sylw etka trzeciego p ta k a to część tułow ia, szyja i głowa; czw arty p ta k m a zaznaczoną jedynie głowę. G łow y p rz ed -staw ionych n a naczyniu p tak ó w zw rócone są w lewo. N a głowie każdego p tak a krótkim i kreskam i zaznaczone są czubki11. Sylwetki ptaków rozdzielają pionow e żłobki w ykonane odciskam i przedm iotu (ozdoby?) o karbow anej kraw ędzi. D ru g a część orn am en tu to m otyw geom etryczny w postaci linii łam anej um ieszczonej w polu obram ow anym dw om a rów noległym i żłobkam i (tabl. III, 2b). Linię łam aną zaczyna pojedynczy row ek. D alej znajduje się pas półksiężycow atych dołków obram ow anych liniam i rytym i. Linię kończą pojedyncze żłobki. T u też znajdują się dwie główki p tak ó w w ykonane za pom ocą stem pelka w p o d obny sposób, ja k w pierwszej części o rn a m e n tu . T rzecia część orn am en tu (tabl. III, 2c) to m otyw geom etryczny w postaci łam anego pasm a umieszczonego w polu obram ow anym dwiem a rów noległym i
11 Zdaniem prof. dr. hab. Janusza M arkowskiego z Zakładu Kręgowców U Ł kształty ptaków są dość charakterystyczne i może to stanowić pewną podstawę do określenia ich gatunku. Jeżeli przyjmiemy, że na naczyniu przedstawione są pływające ptaki wodne występujące na terenie Polski, to w grupie tych ptaków charakterystyczne czubki n a głowach posiadają jedynie perkozy (Pediceps cristatatus), czernica (Aylhya fuligula), nurogęś (Mergus merganser) i szlachar (Mergus serrator). Przy założeniu, że rysunki ptaków m ają w przybliżeniu zachowane proporcje, to sylwetka pierwszego ptaka przedstawionego na naczyniu jest najbardziej zbliżona kształtem do perkoza, który w przeciwieństwie do pozostałych wymienionych wyżej ptaków ma dość długą i prostą szyję.
liniami rytym i. Pocz.ątkowo pasm o to składa się z trzech row ków . Ś ro d k o w ą część pasm a tw orzą półksiężycow ate dołki ob ram o w an e liniam i rytym i. N a k ońcu znajduje się pas złożony z czterech row ków .
Popielnica (tabl. I, 3) - naczynie szerokootw orow e, o esow atym profilu, z w yraźnie zaznaczonym załom em brzuśca. K raw ędź naczynia jest wyw i-n ię ta i-na zew i-nątrz. W yraźi-nie w y odrębi-nioi-ne d i-n o tw orzy ro d zaj i-niskiej stopki. Brzusiec powyżej załom u i przy dnie naczynia m a pow ierzchnię gładką. W środkow ej części brzuśca o chropow atej pow ierzchni zn a jd u ją się pionow e, dość szerokie i płytkie rowki nieco przypom inające obm azy- wanie. N a załom ie brzuśca um ieszczone są dw a m ałe uszka. N aczynie to w y k o n an e je st z d o b rz e w ypalonej gliny o ciem nej, praw ie b ru n a tn e j barw ie.
Umbo (tabl. I, 2) w ykonane jest z żelaza. P osiad a niezbyt wysoki, wygięty d o śro d k a kołnierz o raz dość w ysoką kopułę. N a szerokim brzegu um ba zachow ane są dw a nity. Ich ustaw ienie sugeruje, że um b o przym o-cow ane było do tarczy trzem a nitam i.
Im acz tarczy, w ykonany z żelaza, zachow any jest w kilku niewielkich fragm entach nie dających podstaw y d o rekonstrukcji.
Przepalone kości ludzkie - słabo przepalone, szczątki m ężczyzny w wieku oko ło 25 lat.
Z ab y tk i znalezione w grobie m ają liczne analogie n a wielu stanow iskach k u ltu ry przew orskiej. Popielnicę i naczynia zrek o n stru o w an e z frag -m en tó w w ydobytych z górnej części g ro b u zaliczyć -m o ż n a d o dw óch grup. Pierw szą tw orzą naczynia o esow atym profilu (popielnica o ra z n a -czynia 1 i 2). N ajbliższe analogie d la tego typu naczyń z n a jd u ją się w m ateriałach z cm entarzyska w Spicym ierzu, woj. konińskie, z grobów n r 28, 86, 139, 165 i 17112, oraz w K orzeniu, woj. płockie (grób n r 15)13. P ozostałe pięć naczyń to puchary, w śród których w yróżnić m o żn a trzy odm iany. Pierw szą o d m ian ą jest p u ch ar o baniastym brzuścu (naczynie nr 3), dla któ reg o analogią m oże być p o d o b n e naczynie z g robu nr 31 ze Spicym ierza". D ru g a o dm iana to puchary o esow atym profilu (naczynia n r 4, 5, 6). I d la tej o d m ia n y liczne an a lo g ie m a m y z c m e n ta rz y sk w S p ic y m ie rzu 15 i K o rz e n iu 16. P o d o b n e n aczynie zn a le zio n o ró w n ie ż
A. K i e t l i ń s k a , T. D ą b r o w s k a , Cmentarzysko z okresu rzymskiego we wsi Spicymierz,
pow. Turek, „M ateriały Starożytne” 1963, t. 9, s. 148, tabl. III, rys. 1, tabl. X II, rys. 4, tabl
XXIV, rys. 1.
A. K e m p i s t y , Ciałopalne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości
Korzeń, pow. Gostynin, „M ateriały Starożytne" 1968, t. 11, tabl. IX, rys. 1.
14 K i e t l i ń s k a , D ą b r o w s k a , Cmentarzysko..., tabl. IV, rys. 16. 13 Tamże, tabl. XXXVI, rys. 16.
T a b l i c a 111 W ola Łobudzka, gm. Szadek, stan. 1, G rób n r 3
w W ólce Ł asieckiej17 o ra z w Z adow icach, stan. 1, w grobie n r 17318. N aczynie nr 7 reprezentuje trzecią odm ianę pucharów . P od o b n y kształt m a naczynie znalezione w grobie 15 w K o rz e n iu 19. A nalogiczny ty p rep rezentują naczynia z grobów książęcych z W ro cław ia-Z ak rz o w a20.
U m bo (w praw dzie słabo zachow ane) jest najlepszym elem entem , na podstaw ie którego m o żn a określić chronologię grobu. Przez M . J a h n a um ba tego rodzaju zaliczone są d o typu 821. A nalogiczne znaleziska w ystępują n a wielu cm entarzyskach; np. na cm entarzysku w K orzeniu, woj. płockie, u m b a tego typu stanow ią najliczniejszą grupę i d ato w an e są n a okres późnorzym ski (połow a III—IV w.)22. P odobnie d ato w an e są u m b a znalezione w grobie n r 26 i 189 w Spicym ierzu, woj. konińskie23, oraz w grobie nr 13 w 1 ru p ian c e21. C hronologię om aw ianego zespołu m o żn a więc określić n a późny okres rzym ski — na d ru g ą połow ę III w. — pierw szą połow ę IV w. (fazy C 2 i C 3).
Z nacznie trudniejszym do ro zw iązan ia problem em je st in te rp re ta c ja treści rysunku znajdującego się na naczyniu n r 7, poniew aż rysunki zw ierząt n a n aczyniach k u ltu ry przew orskiej są niezm iernie rzadkie. Z n a n e są w yo b rażen ia zw ierząt n a naczyniu z Białej, woj. łód zk ie (w yobrażenie ko n i)25, z Z adow ic (w yobrażenie jeleni)26 oraz B abim ostu, woj. zielonogórskie (scena p olow ania na jelenie)27. P oza obszarem k u ltu ry przew orskiej z terenu Polski w yobrażenia zw ierząt w ystępują n a naczyniu k u ltu ry oksyw skiej z G ołębiew a W ielkiego, woj. gdańskie (jeleń, tu r, wąż?)28 o ra z na naczyniach k u ltu ry zach o d n io b ałty ck iej z K u rk la n e k 29 woj. suw alskie (w yobrażenie
17 M . G o z d o w s k i , Osada z okresu rzymskiego w Wólce Łasieckiej pow. Łowicz, w świetle badań w 1952 r., „M ateriały Starożytne” 1956, t. 1, tabl. LXV, rys. 5.
E. K a s z e w s к a, Materiały z cmentarzyska w Zadowicach pow. Kalisz, Prace i M ateriały M AiE, 1961, nr 6, s. 192, 285, tabl. III, rys. 1.
19 K e m p i s t y , Ciałopalne..., tabl. VIII, rys. 5.
1. K r a m a r k o w a , Groby książęce z I I l/I V w.n.e. we Wrocławiu Zakrzowie w stulecie
odkryć, „Silesia A ntiqua” , 1990, t. 32, s. 81-174.
21 M . J a h n , Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr.
bis 200 n Chr., W ürzburg 1916, s. 176, tabl. III, rys. 8.
22 K e m p i s t y , Ciałopalne..., s. 401, tabl. VI, rys. 5, tabl. X XII, rys. 6.
23 K i e t l i ń s k a , D ą b r o w s k a , Cmentarzysko..., s. 148, 171, tabl. III, rys. 9, tabl. XXVII, rys. 7.
E. K a s z e w s k a , Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego iv Trupiance, pow. L odí, Prace i M ateriały MAiE, 1971, nr 18, s. 222, tabl. VIII, rys. 2.
25 T. M a k i e w i c z , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej pow. Łódź, Prace i M ateriały M A iE, 1970, nr 17, s. 175-228.
A. A b r a m o w i c z , Rysunek figuralny na późno/ateńskim naczyniu z Zadowic, pow.
Kalisz, [w:] Na dziesięciolecie łódzkiego ośrodka archeologicznego, Łódź 1956, s. 35-42.
27 J. K o s t r z e w s k i , Wielkopolska tv pradziejach, Poznań 1955, s. 250, ryc. 735. M . P i e t r z a k , L. Ł u k a , Cmentarzysko ze starszego okresu rzymskiego w Golębiewie
Wielkim pow. Gdańsk, „P om orania A ntiqua” 1974, t. 5.
jeleni) i N ikutow a, woj. olsztyńskie (w yobrażenie psów?)30. N a to m ia st n a naczyniach należących do ku ltu ry wielbarskiej o rn a m e n ty k a figuralna nic w ystępuje31. N aw et jeśli g atunki zw ierząt przedstaw ionych na tych naczy-niach o kreślono błędnie, to oprócz jednego rysunku (dom niem any wąż na naczyniu z G ołębiew a W ielkiego) widzimy n a nich duże zw ierzęta czw o ro -nożne. Z terenu P olski, z o b sza ru zajętego przez k u ltu rę p rz ew o rsk ą i inne jej współczesne kultury, b rak jest w yobrażeń p tak ó w m ogących stanow ić analogię dla rysunku um ieszczonego na naczyniu z W oli Ł o b u -dzkiej.
R ów nic rzadkie są w yobrażenia ptaków p oza obszarem Polski. R ysunek p tak a (w ykonany jed n ak odm ienną techniką) znajduje się na ręcznie lepionym naczyniu datow anym na późny okres rzymski z O berw iederstedt z N iem iec32. D w a naczynia (datow ane na późny okres lateński), na k tórych znajdują się całe rzędy ptaków , znaleziono w D a n ii33.
W o k re sach poprzedzających k u ltu rę p rzew o rsk ą z o b sz a ru Polski znam y wiele przykładów naczyń, n a których w ystępują rysunki zwierząt. N a naczyniach kultury łużyckiej w śród dość licznych w yobrażeń różnego ro d zaju zw ierząt brak jest rysunków ptaków , m am y n ato m iast dość d u żą liczbę glinianych figurek p tak ó w 34, a zwyczaj sporząd zan ia takich figurek w kulturze przew orskiej był znany, co potw ierdza znalezisko z Sobocisk, woj. w rocław skie35. R ów nież w kulturze pom orskiej w ystępują naczynia zdo b io n e rysunkam i zw ierząt, a w śród nich pojaw iają się niekiedy rysunki p taków . N a przykład w M irosław icach, woj. pilskie, znaleziono naczynie, n a którym um ieszczony jest skom plikow any rysunek przedstaw iający drzew o z siedzącym i n a nim p tak am i i znajdującą się pod nim grupę zw ierząt (w śród k tó ry ch są rów nież p tak i)36. R ów nie interesujący rysunek znajduje się na naczyniu ze S taro g ard u G dańskiego, na którym w tró jk ątn y ch polach um ieszczone są ryte rysunki czw oronożnych zwierząt i w oddzielnych polach rysunki p ta k ó w 37.
30 Tam że, s. 172, ryc. 122c, d, e; Prahistoria ziem polskich, red. J. Wielowiejski, t. 5, Wroclaw 1981, s. 441.
31 R. W o ł ą g i e w i c z , Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin 1993, s. 23.
32 R. L a s e r , Die Brandgräber der Spätrömischen Kaiserzeit im nördlichen Mitteldeutschland, Bd. 1, Berlin 1965, s. 118-119, tabl. 28, rys. b.
33 F. S c h l e t t e, Germáni m ezi Thorsbergem a Ravennou, Praha 1977, rys. 55.
11 B. G e d i g a, M otywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej, Wrocław 1970, s. 40-60. 35 C. P e s c h e c k , Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach
C hr.), Leipzig 1939, s. 172, rys. 122 b, f, c, d, e.
36 L. J. Ł u k a , Obrządek pogrzebowy u plemion kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu
Gdańskim, cz. 2, „P om orania A ntiqua” 1971, t. 3, s. 79.
37 J. K m i e с i ń s к i, Ciekawe naczynie kultury pomorskiej ze Starogardu, pow. Starogard
Jed n ak że w ym ienione wyżej przykłady naczyń k u ltu ry łużyckiej i p o m o r-skiej to zabytki znacznie starsze, a ich związek ze znaleziskiem z W oli Ł obudzkiej m oże dotyczyć jedynie fa k tu w ystępow ania na nich rysunków ptaków . W arto podkreślić, że na żadnym naczyniu nie w ystępują w yobrażenia p tak ó w pływ ających po wodzie, a jedynie ptaki chodzące po ziemi lub siedzące n a drzew ach.
C h o ciaż w ydaje się to b ard zo p ra w d o p o d o b n e , w y obrażeń zw ierząt pojaw iających się sporadycznie na naczyniach nie m o żn a w sposób je d n o -znaczny i bez zastrzeżeń pow iązać z funkcjonującym i w pradziejach w ierze-niam i. R ysunki pojedynczych zw ierząt m ogły być przecież um ieszczane na naczyniach tylko w celu ich przyozdobienia, a rysunki n arracyjne p rz ed -staw iające grupy ludzi i zwierząt m ogą po prostu ilustrow ać zwykłe zdarzenia z codziennego życia.
W literaturze dom inuje jed n ak pogląd o specjalnym (kultow ym ) prze-znaczeniu tak zdobionych naczyń, a przedstaw iane n a nich sceny najczęściej in terp reto w an e są ja k o ilustracje do obrzędów zw iązanych z kultem zw ierząt lub obrzędam i, w któ ry ch isto tn ą rolę spełniały zwierzęta. T a k ą interpretację w pew nym stopniu m oże uzasadniać fakt, że rysunki zw ierząt w ystępują niezwykle rzad k o i w d o d a tk u na naczyniach, z których wszystkie znaleziono n a cm entarzyskach. R ów nież znane z wielu stanow isk pochów ki zw ierząt nie różniące się fo rm ą od „norm alnych g ro b ó w ” zaw ierających szczątki ludzkie o ra z d ość często stw ierd zan a w śród sp alo n y ch kości ludzkich obecność przepalonych kości zwierzęcych m oże potw ierdzać istnienie k ultu zw ierząt, albo też m oże świadczyć o ścisłym zw iązku zw ierząt z panującym i w ów czas w ierzeniam i38.
N a naczyniu z W oli Łobudzkiej bez w ątpienia przedstaw ione są ptaki pływ ające po wodzie. Jed n a k b rak analogii bardzo u tru d n ia interpretację treści rysunku.
Pytania: D laczego sylwetki ptak ó w rozdzielone są pionow ym i row kam i? Czy celow o tw órca naczynia sylwetkę tylko jednego p ta k a przedstaw ił dok ład n ie, a pozostałe fragm entarycznie? Jeśli tak , to co one sym bolizują? Czy o rn a m e n t geom etryczny widoczny na naczyniu p o siad ał jakieś znaczenie sym boliczne? - pozostają n ad al bez jednoznacznej odpow iedzi.
Wiele inform acji o znaczeniu zwierząt w wierzeniach ludow ych dostarczają źródła etnograficzne z terenu całej Europy. Ptaki pojawiające się w wierzeniach ludow ych praw ie zawsze są zw iązane z kultem zm arłych. N a przykład n a Słowenii pow szechnie w ierzono, że dusza zm arłego przyjm uje kształt p ta k a („d u sze-p ta k i” ), najczęściej jaskółki, kukułki, słow ika, k ru k a , sowy. N a B iałorusi n ato m iast w ierzono, że dusze topielców zam ieniają się w k aczki39.
3* T . W ę g r z y n o w i c z , Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia
M oże to stanow ić jedynie pośredni dow ód n a związek w idocznych n a naczyniu z W oli Ł obudzkiej rysunków p tak ó w z w ierzeniam i, w k tórych ptaki odgrywały istotną rolę. Jednakże problem funkcjonow ania w pradziejach wierzeń zw iązanych ze zw ierzętam i jest zbyt rozległy, aby m ógł być p o d ej-m ow any w raej-m ach niniejszego opracow ania.
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek B laszczyk
A VESSEL W ITH T H E PIC TU R E O F BIRDS FROM WOLA ŁO BU D ZK A SITE 1, SZADEK D ISTR IC T
As a result o f three-season conducted rescue researches 106 grave complexes were revealed. M aterials from 49 graves are stored in M useum o f Pabianice whereas furnishing o f 57 graves in the collection of the Chair o f Archaeology in the University of Łódź.
There is the vessel with the picture of birds uncovered in the grave no 3 th at deserves our attention. A grave pit had an oval shape o f 50 cm diam eter. A filling o f the pit consisted o f dark gray sand with a large am ount o f charcoal. Six coarse fragments of vessels (Tab. II, Figs. 1-6) and fragments with the picture o f birds (Tab. III, Figs. 1, 2a-c) were found in the upper p a rt o f the filling in a layer 10-15 cm thick. A t the bottom o f the pit a cinerary urn was placed while above it an umbo and fragments o f a shield handle were ucovered.
Artifacts found in the grave have num erous analogies. On the basis o f these the complex is dated from the 2nd half o f the 3rd century to the 1st h alf o f the 4th century (phases Cj- Cj). It is difficult to interpret an idea o f the picture from the vessel no 7. The picture m ade by one stamp (preasumbly traces of an ornam ent) shows birds floating on w ater. The birds differ by numbers of visible details, but it is hard to ascertain whether it is intentional idea or coarse vessel making.
E thnographic sources provide much inform ation about the meaning o f anim als in folk beliefs. Birds emerging in beliefs e.g. in Slovenia and Belorussia are connected with a cult of the dead. The possibility of linking the pattern from the W ola Łobudzka vessel w ith beliefs where birds play an im portant role can n o t be excluded. However, the problem o f beliefs connected with animals functioning in prahistory is too wide to be covered in this paper.
35 K. M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, t. 2, cz. 1, Kultura duchowa, W arszawa 1967, s. 506-610.
