Małłek, Janusz
"Johannes Dantiscus von Höfen - Ein
Diplomat und Bischof zwischen
Humanismus und Reformation
(1485-1548)", Inge Brigitte
Müller-Blessing, "Zeitschrift für die
Geschichte und Altertumskunde
Ermlands" Bd. 31/32 der ganzen
Folge, 1967/1968, h. 92/93 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 273-275
R
E
C
E
N
Z
J
E
I
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
In g e B rig itte M ü l l e r - B l e s s i n g , J o h a n n e s D a n tis c u s v o n H ö fe n — E in D ip lo
m a t u n d B is c h o f z w is c h e n H u m a n is m u s uncl R e fo r m a tio n (Î485— 1548), Z e its c h r ift
f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E r m la n d s , B d. 31732 d e r g a n z e n F o lg e, H e ft 92/93, 1967/1968, M ü n s te r 1968, ss. 59— 238.
W 1959 r. a u to r k a d o k to ry z o w a ła się n a u n iw e rs y te c ie w H a m b u rg u u p r o f e s o ra J o h a n s e n a n a p o d s ta w ie p ra c y s ta n o w ią c e j b io g ra fię D a n ty s z k a l. I o to d o p ie ro w 1968 r. s tu d iu m to u k a z a ło się d ru k ie m . J u ż s a m f a k t, iż o p ra c o w a n ie to o p u b li k o w a n o z ta k z n a c z n y m o p ó ź n ie n iem , z a w a ż y ł u je m n ie n a z a w a rto ś c i p ra c y . Co p r a w d a a u to r k a n a w s tę p ie z a z n a c z a , iż s w o ją d y s e r ta c ję d o k to rs k ą p o p ra w iła , n ie m n ie j p o p ra w k i te s ą le d w ie d o s trz e g a ln e .
P o d s ta w a a rc h iw a l n a p ra c y j e s t b a rd z o s k r o m n a i o g ra n ic z a się w z asa d zie do tzw . k o d e k su u p sa lsk ie g o . S ą to d w a to m y k o re s p o n d e n c ji D a n ty s z k a , z w łasz cz a z H is z p a n a m i. A u to rk a n ie w y k o r z y s ta ła o lb rz y m ie j k o re s p o n d e n c ji D a n ty s z k a w H e rz o g lic h e s B r ie fa r c h iv z d z ia łu С 1, p rz e c h o w y w a n e g o w z b io ra c h b. a rc h iw u m k ró le w ie c k ie g o w G e ty n d z e , a w ię c d o s tę p n y c h a u to rc e . B yć m o że, a u to r k a j e s t z d a n ia , że w y s ta r c z a tu p r a c a E. W e r m t e r a 2. N a to m ia s t A u to rk a n ie m ia ła d o s tę p u do d z ie s ią tk ó w czy n a w e t s e te k lis tó w D a n ty s z k a z n a jd u ją c y c h się w A rc h i w u m D ie c e z ja ln y m w O ls z ty n ie (b. a r c h iw u m f r o m b o r s k ie ) 3 o ra z w B ib lio te c e C z a rto ry s k ic h w K ra k o w ie . N a leż a ło w y k o r z y s ta ć r ó w n ie ż o s ta tn ie to m y A c ta T o m i- cicm a, g d zie A W y c z a ń s k i i W. U r b a n z n a c z n ie o b s z e rn ie j n iż d o tą d p u b li k u ją k o re s p o n d e n c ję b is k u p a D a n ty sz k a .
D o b io g ra fó w D a n ty s z k a n a le ż y z alicz y ć L. C z a p l i c k i e g o , F. H i p l e r a , J. K o l b e r g a , A. K u r p i e l a i o s ta tn io M. K a m i ń s k i e g o . K o lb e rg p o d o b n o u k o ń c z y ł s w o ją p ra c ę i z ło ży ł w m a sz y n o p is ie w a rc h iw u m fro m b o rs k im . M o je p o s z u k iw a n ia te g o m a sz y n o p is u j a k d o tą d n ie d a ły re z u lta tu .
A u to r k a n ie w s p o m in a n a to m ia s t o p r a c a c h p ro f. A. K u r p i e l a 4 n a d b io g ra fią D a n ty sz k a , ty m c z a s e m K u r p ie l z g ro m a d z ił w c z t e r n a s tu te k a c h o lb rz y m i m a te r ia ł d o b io g ra fii D a n ty sz k a . S ą to g łó w n ie o d p isy je g o k o re s p o n d e n c ji o ra z p ie rw s z e ro z d z ia ły p rz y g o to w a n e g o o p ra c o w a n ia . M a te r ia ły te p rz e c h o w y w a n e s ą w Z a k ła d zie D o k u m e n ta c ji P A N w K ra k o w ie . B ez w y k o rz y s ta n ia ty c h w sz y s tk ic h m a t e r i a łó w tru d n o p rz y ją ć , że s tu d iu m I. B. B le ss in g d a je w y c z e rp u ją c ą , czy n a w e t ty lk o w y s ta r c z a ją c ą , b io g ra fię D a n ty sz k a . S z k o d a , że n a k o ń c u ro z p ra w y n ie p o d a n o
1 I. B. B l e s s i n g , J o h a n n e s D a n tis c u s , e in W e s tp r e u s s e z w is c h e n H u m a n is
m u s u n d R e fo r m a tio n , H a m b u rg 1958, D iss.
2 E. M. W e r m t e r , H e rz o g A lb r e c h t u n d d ie e r m lä n d is c h e n B isc h ö fe , B o n n 1954, D iss., d r u k : Z e its c h r if t f ü r G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s , 87, O s n a b rü c k 1957.
3 L is ty t e są z m ik ro film o w a n e , zob. В. K u m o г, K a ta lo g m ik r o f i l m ó w O śro d
k a A r c h iw ó w , B ib lio te k i M u z e ó w K o ś c ie ln y c h p r z y K U L , A rc h iw a , B ib lio te k i i M u ze a K o śc ie ln e , t. 6, 1963, ss. 67— 93, 87— 88; t. 13, 1966, ss. 171— 268. 4 P o r. A . K u r p i e l , S p r a w o z d a n ie z e s tu d ió w w a r c h iw a c h f r a u e n b u r s k im , g d a ń s k im i k r ó le w ie c k im , S p r a w o z d a n ie z czy n n o śc i i p o s ie d z e ń A k a d e m ii U m ie ję t n o ści w K ra k o w ie , t. 11, lu ty 1906, n r 2, ss. 10— 12. 18. K o m u n i k a t y
2 7 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w y k o rz y s ta n e j lite r a t u r y . W isto c ie je s t to ty lk o ro b o c z y z a ry s, k tó r y p rz y sz łe b a d a n ia b ę d ą m u s ia ły z p e w n o śc ią w z n a c z n e j m ie rz e p rz e ro b ić i u ściślić . N ie m n ie j o p u b lik o w a n ie re c e n z o w a n e j p r a c y w p o w y ższej f o rm ie je s t m o że n ieco śm ia łe, a le w k a ż d y m ra z ie p o ży teczn e.
P r a c a s k ła d a się z w s t ę p u o ra z sze ściu ro z d z ia łó w . W ro z d z ia le I in te r e s u ją c a j e s t s p r a w a n a z w is k a D a n ty sz k a . J u ż d a w n ie j ob o k in n y c h w e r s j i n a z w is k b is k u p a D a n ty s z k a T. T r i l l e r p r z y ję ła ta k ż e p o ls k ie b rz m ie n ie „ J a n D a n ty s z e k ” . B le ssin g o p o n u je p rz e c iw te m u , g d y ż n ie z n a j d u je te j f o r m y w d o k u m e n ta c h i lis ta c h . J e s t to w y tłu m a c z a ln e , g d y ż D a n ty sz e k i je g o w sp ó łcz e śn i p o s łu g iw a li się ła c in ą , a je s z cze n ie ję z y k ie m p o lsk im , s tą d u ż y w a li fo r m y „ D a n tisc u s ”. D a n ty sz e k p is a ł te ż p o n ie m ie c k u . W sp ó łc z e śn i P o la c y m ó w ili z p e w n o śc ią n ie „ D a n tis c u s ’*, ty lk o po p r o s tu „ D a n ty s z e k ” . M am y n a to d o w o d y , sk o ro w sp ó łc z e sn y D a n ty sz k o w i k r o n i k a rz M a rc in B i e l s k i (1500? — 1 1575) w s w o jej k ro n ic e w y d a n e j p o ra z p ie rw szy w 1551 r., a w ię c z a le d w ie trz y l a t a po ś m ie rc i D a n ty sz k a , p isze w d w ó c h m ie j s ca c h w y ra ź n ie „ J a n D a n ty s z e k ” , a ró w n ie ż S. S a r n i c k i w sw o ich S ta tu ta c h w w y d a n iu z 1594 r. u ż y w a fo r m y „ D a n ty s z e k ” 5. R o zd z ia ł II p o św ię c o n y j e s t p rz e b ie g o w i s tu d ió w D a n ty sz k a n a u n iw e rs y te c ie w G re ifs w a ld z ie i w K ra k o w ie o ra z p ie lg rz y m c e d o Z iem i Ś w ię te j.
W ro z d z ia le II I a u to r k a z a n a liz o w a ła d z ia ła ln o ś ć D a n ty sz k a ja k o p o lity k a i d y p lo m a ty . B łę d n ie p rz y jm u je , że P r u s y K ró le w s k ie p o z o sta w a ły z P o ls k ą ty lk o w u n ii p e rs o n a ln e j (ss. 33— 34). D a lej w y ra ż a słu sz n y p o g lą d , iż D a n ty sz e k ro z p o c zął s w o ją k a r ie r ę p o lity c z n ą od u d z ia łu w z je źd z ie w ie d e ń s k im 1515 r., a b y p ó źn iej p rz e z d łu g ie l a t a b y ć a m b a s a d o re m P o ls k i u b o k u c e s a rz a w M a d ry c ie , i to p ie r w szy m a m b a s a d o re m w h is to r ii d y p lo m a c ji p o ls k ie j. W ro z d z ia le ty m n a le ż a ło w y k o rz y s ta ć l i t e r a t u r ę p o ls k ą : m o n o g ra fię k ró lo w e j B o n y W ła d y s ła w a P o c i e c h y 6, co u s trz e g ło b y a u to rk ę n a p rz y k ła d p rz e d w ą tp liw o ś c ia m i, czy D a n ty sz e k z o s ta ł p rz y j ę t y p rz e z k r ó la a n g ie lsk ie g o H e n ry k a V II I (s. 67), lu b te ż k s ią ż k ę A. W y c z a ń - s k i e g o o s to s u n k a c h p o ls k o -fr a n c u s k ic h w o k re s ie 1515— 1529 7, g d zie u w y p u k lo n a j e s t d z ia ła ln o ś ć D a n ty sz k a . W re sz c ie n a le ż a ło w y k o rz y s ta ć o s ta tn ią k s ią ż k ę II. dc V o c h t a 8 o s to s u n k a c h D a n ty s z k a z je g o n id e rla n d z k im i p rz y ja c ió łm i.
D a n ty sz e k n a le ż a ł d o o b o zu p ro h a b s b u rs k ie g o , d la te g o te ż z n a la z ł się z czasem w n ie ła sc e B o n y s z u k a ją c e j p rz y m ie rz a z F r a n c ją . O s ta tn ie la t a s w o je j d z ia ła ln o ś c i j a k o p o seł k ró le w s k i sp ę d z ił n a s e jm a c h R zeszy b ro n ią c p rz e d je j b a n ic ją P r u s y K siążęce. P r o b le m a ty k a t a z n a jd z ie o ś w ie tle n ie w a n o n so w a n e j ju ż k s ią ż c e A. G r a s s m a n n 9 o s to s u n k a c h p r u s k o - h a b s b u r s k ic h za k s ię c ia A lb re c h ta .
K o le jn y ro z d z ia ł IV d o ty c z y s to s u n k ó w D a n ty s z k a z M a r c in e m L u tre m , D. E r a z m e m , F ilip e m M e la n c h to n e m i A. V ald e. A u to r k a p o m in ę ła z w ią z k i łą c z ą c e D a n ty s z k a z F e r d y n a n d e m C o rte z e m — z d o b y w c ą M e k sy k u , ch o ciaż m ia ła do d y s p o z y cji li s t C o rte z a do D a n ty s z k a z 1531 r. z n a j d u ją c y s ię w tzw . k o d e k sie u p s a ls k im .
5 W ia d o m o śc i ty c h u d z ie lił m i doc. d r F. P e p ł o w s k i , za co m u se rd e c z n ie d z ię k u ję . W T o r u n iu m ia łe m d o s tę p n e 3 w y d a n ie K r o n ik i M. B i e l s k i e g o z 1597 r., g d z ie n a s. 579 a u to r p isz e w y ra ź n ie „ J a n D a n ty sz e k , B is k u p W a r m iń s k i”.
6 W. P o c i e c h a , K r ó lo w a B o n a (1494— 1557), t. 2, P o z n a ń 1949, s. 219. 7 A. W y c z a ń s k i , F r a n c ja w o b e c p a ń s tw ja g ie llo ń s k ic h w la ta c h 1515— 1529, W ro c ła w 1954. 8 J o h n D a n tis c u s a n d h is N e th e r la n d is h fr e n d s ... ás r e v e a le d b y th e ir c o rr e sp o n d e n ce , 1522— 1546. P u b lis h e d f r o m th e o rig in a l d o c u m e n ts, ....H e n ry d e V o c h t L o u v a in 1961, L ib r. U n iv . H u m a n is tic a L o v a n ie n s ia , t. 16, ss. 467. Z a in fo r m a c ję o te j p r a c y p ra g n ę s e rd e c z n ie p o d z ię k o w a ć doc. d r. W. U r b a n o w i . 9 A. G r a s s m a n n , P r e u s s e n u n d H a b sb u r g i m 16 J a h r h u n d e r t, S tu d ie n z u r G e sc h ic h te P r e u s s e n s , B d. 15, B e r lin u n d K ö ln 1968 (w d ru k u ) .
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 7 5
C ie k a w e j e s t tu s p o str z e ż e n ie a u to r k i, że D a n ty sz e k p rz e d ś m ie rc ią u p o rz ą d k o w a ł s w o ją k o re s p o n d e n c ję , m ó g ł w ię c lis ty p rz y c h y ln e n o w in k o m re lig ijn y m u s u n ą ć .
R o z d z ia ł V p o ś w ię c iła a u to r k a d z ia ła ln o ś c i D a n ty s z k a ja k o b is k u p a c h e łm iń s k ieg o w la ta c h 1530— 1538. W s p o rz e z K o stk ą n a s e jm ik u je s ie n n y m 1533 r. D a n ty sze k w y ra ź n ie p o d k re ś lił s w o ją p o lsk o ść . I n te r e s u ją c e , że w 1540 r. p ro p o n o w a ł on, a b y b o g a te z a k o n y w O liw ie , P e lp lin ie i K a r tu z a c h p rz e z n a c z y ły n ieco p ie n ię d z y n a szk o łę w C h ełm n ie.
W re sz c ie o s ta t n i ro z d z ia ł V I o m a w ia d z ia ła ln o ś ć D a n ty s z k a ja k o b is k u p a w a rm iń s k ie g o w la ta c h 1538— 1548. O k re s te n z n a m io n u je z je d n e j s tr o n y z w a lc z a n ie lu te r a n iz m u w e w ła s n e j d ie c e z ji, z d ru g ie j z a ś k o la b o r a c ja p o lity c z n a z l u t e r a n in e m k się c ie m A lb re c h te m w e d łu g z a s a d y c u iu s reg io , e iu s r e lig io . O m ó w io n o tu ta k ż e z w ią z k i D a n ty s z k a z h u m a n is ta m i p ru s k im i W. G n a p h e u s e m , J . S a b in u s e m , J . P o lia n d r e m , E. H e ssu se m . P r z y ja ź ń D a n ty s z k a z k s ię c ie m A lb re c h te m n a le ż y c h y b a w ią z a ć z ty m , że p ro te g o w a ł o n D a n ty s z k a n a t r o n b is k u p i n a W a rm ii. T r z e b a te ż p o d k re ś lić z n a c z n ą d z ia ła ln o ś ć D a n ty s z k a d la ro z w o ju h u m a n iz m u n a W a rm ii, w y ra ż a ją c ą się z w ła sz c z a w tw o rz e n iu b ib lio te k i lid z b a rs k ie j, czy też w m e c e n a c ie lite ra c k im . I n te r e s u ją c e je s t w re sz c ie n a ś w ie tle n ie s to s u n k ó w K o p e r n ik a z D a n ty sz k ie m .
W k o ń c u n a le ż y s tw ie rd z ić , iż z a j m u ją c s ię D a n ty sz k ie m , w p ie rw tr z e b a w y k o r z y s ta ć ż y cio ry s D a n ty s z k a p ió ra W . P o c i e c h y 10, a d o p ie ro p ó ź n ie j ro z p r a w ę M iille r-B le ss in g , g d y ż j e s t o n a n a p is a n a ty lk o w o p a rc iu o część z a c h o w a n y c h ź ró d eł. J a n u s z M a lle k J a n u s z J a s i ń s k i , R e fo r m y a g ra rn e n a W a r m ii n a p o c z ą tk u X I X w ie k u , O ls z ty n 1967, ss. 271. O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o . R o z p ra w y i M a te ria ły n r 16. D z ieje g o s p o d a rc z e ziem p o ls k ic h w X IX w ie k u b u d z ą szc z eg ó ln e z a i n te r e so w a n ie h is to ry k ó w ze w z g lę d u n a is to tn e z m ia n y , j a k i e z a c h o d z iły w te d y w te j d z ie d z in ie życia. D o ty c h cz a so w y , z m u rs z a ły ju ż i h a m u ją c y p o s tę p u s tr ó j fe u d a ln y u s tę p o w a ł m ie js c a n o w e m u p o rz ą d k o w i, u s tro jo w i k a p ita lis ty c z n e m u . Z m ia n y n ie n a s tę p o w a ły j e d n a k a u to m a ty c z n ie i ła tw o ; n o w a rz e c z y w is to ść r o d z iła się p o w o li, w ś ró d lic z n y c h w a lk sp o łe c z n y c h i a n ta g o n iz m ó w .
K s z ta łto w a n ie się n o w e g o u s tr o ju s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o b y ło szczeg ó ln ie is to tn e w s to s u n k u do w s i i r o ln ic tw a . Z a c h o d z ą c e w te d y n a w s i z m ia n y m ia ły p o d s ta w o w e z n a c z e n ie d la d a lsz e g o ro z w o ju sp o łe c z e ń stw a . Z te g o te ż p o w o d u h i s t o r y c y n a z ja w is k o to z w ró c ili w o s ta tn ic h la ta c h szc z eg ó ln ą u w a g ę. U k a z a ło się w z w ią z k u z ty m w ie le p u b lik a c ji n a u k o w y c h , p o ś w ię c o n y c h re fo r m o m ro ln y m n a z ie m ia c h p o lsk ic h w X IX w ie k u i ich w p ły w o m n a d a lsz y ro z w ó j k r a ju .
O m a w ia n a tu p u b lik a c ja J a n u s z a J a s i ń s k i e g o z a s łu g u je n a s p e c ja ln ą u w a g ę. D o ty c zy o n a b o w ie m t e r y to r iu m d o ty c h c z a s m a ło z n a n e g o , je ś li ch o d zi o je g o ro z w ó j g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n y . B y ło on o ta k ż e sp e c y fic z n e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i, p rz e d e w s z y s tk im z p o w o d u w y ją tk o w o d u ż ej lic z b y m a ją tk ó w n a le ż ą c y c h do k r ó la (fisk u sa ), a ty m s a m y m z p rz e w a g ą ch ło p ó w k ró le w s k ic h n a d s z la c h e c k im i.
10 W . P o c i e c h a , D a 7 ityszek J a n , P o ls k i s ło w n ik b io g ra fic z n y , t. 4, K ra k ó w 1938, ss. 424— 430.
