Piątkowski, Andrzej
"Die preussische Regierung zu
Königsberg 1808-1850", Hans Jürgen
Belke, Köln-Berlin 1975 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 119-121
R E C E N Z J E
i
O M Ó W I
E N I
A
H a n s J ü r g e n B e l k e , D i e p r e u s s i s c h e R e g i e r u n g z u K ö n i g s b e r g 1808— 1850, K ö l n — B e r l i n . 1075, G r o t e , s s . 22,5. S t u d i e n 7-ur G e s c h i c h t e P r e u s s e n s . I - I e r a u s g e g e b e ń v o n W a l t h e r H u b a t s c h , B d . 26.
Studium Belkego naw iązuje do znanej czytelnikowi polskiemu serii histo rycznej zajm ującej się dziejami adm inistracji w różnych rejencjach byłego pań stwa pruskiego. Ukazuje ono przeobrażenia organizacyjne, funkcje oraz ogólne w arunki działalności adm inistracji różnego szczebla na obszarze rejencji kró lewieckiej w pierwszej połowie XIX wieku. Rejencja królewiecka — jak w ia domo — tworzyła przejściowo w latach 1824—1878 w raz z sąsiednią rejencją gąbińską oraz tzw. Prusam i Zachodnimi jeden wspólny okręg pod nazw ą P ro wincja Prusy.
Belke do swojej pracy wykorzystał przede wszystkim akta naczelnego p re zydium prowincji z Staatliches Archivlager w Getyndze (RFN), w tym zwłasz cza sprawozdania roczne, nadsyłane przez rejencję królewiecką do poszcze gólnych m inisterstw oraz naczelnego prezesa prowincji. Ponadto wykorzystał w szerokim zakresie źródła drukow ane i literatu rę przedmiotu. Ze względu na bardzo poważne luki w mniejszym znacznie stopniu mógł natom iast w yko rzystać akta rejencji królewieckiej, znajdujące się w wyżej wymienionym archiwum. Podstawa źródłowa pracy jest w ięc nieco węższa niż w pracach w zm iankow anej wyżej serii. Pomimo to książka Belkego stanowi w stosunku do nich dość istotny postęp, zwłaszcza od strony metodycznej. Dotychczasowe prace historyczno-administracyjne oparte były na jednakowo błędnych zało żeniach. Ukazywały one działalność władz rejencyjnych z reguły przez p ry z m at źródeł, stanowiących produkt działalności tych władz, w w yniku czego ujawniano tylko pozytywne skutki tej działalności. Wspomniane prace cha rakteryzow ały się też podobną problem atyką, a naw et bardzo zbliżoną do sie bie konstrukcją, obowiązujący w nich schem at odzwierciedlał bowiem s tru k tu rę urzędów rejencyjnych lub stru k tu rę zespołów a k t tych urzędów.
Koniecznością stało się więc podjęcie próby przerw ania tej monotonii i wyjścia z im pasu badawczego. Zadania tego podjął się właśnie Belke. Zdawa! on sobie doskonale sprawę z wszystkich m ankam entów i niedociągnięć prac swoich poprzedników, dając tem u w yraz w rozdziale wstępnym , om aw iają
cym stan badań (s. 10).
Dziejów administracji, jak stwierdza słusznie Belke, nie można rozpa tryw ać w oderw aniu od przem ian społeczno-ustrojowych, jakie zachodziły w tym okresie w państwie pruskim . Przypom ina więc czytelnikowi, że cele, zadania i organizacja adm inistracji były uzależnione od istniejącego systemu władzy w państwie. Jeżeli więc adm inistracji nie można uważać za ciało politycznie neutralne, to wówczas prowadzone nad nią badania muszą uw zględ niać zmiany w układzie sił społecznych. Siły te bowiem w sposób decydujący kształtowały działalność administracji, z drugiej zaś strony tw orzyły one obiekt jej oddziaływania. Nic w ięc dziwnego, że Belke za jeden z głównych celów badawczych swojej pracy postawił sobie ukazanie stosunku badanych władz
120 Recenzje i o m ó w ie n ia
do różnych grup społecznych, w tym zarówno do bogatego ziemiaństwa, w a r stwy chłopskiej, jak i do mieszczaństwa. Podejm uje przy ty m próbę u jaw nie nia zależności, jakie zachodziły między podstawowymi zadaniami i metodami
sprawow ania przez nie władzy a składem społecznym urzędników.
K olejnym zadaniem, jakie stawia sobie Belke, jest prześledzenie zmian w funkcjonowaniu adm inistracji w dobie narastania tendencji liberalno-bur- żuazyjnych w Prusach. Należy podkreślić, że Belke — w przeciwieństwie do swoich poprzedników — nie ograniczył rozważań tylko do kręgów działalności badanej przez siebie adm inistracji królewieckiej. Spełniane przez nią funkcje rozpatruje w szerszym kontekście spraw ustrojowych, określonej sytuacji społeczno-politycznej oraz w powiązaniu z polityką władz nadrzędnych.
Inną grupą zagadnień, interesującą Belkego, są problem y związane z orga nizacją, stru k tu rą oraz z obsadą personalną poszczególnych ogniw pruskiej adm inistracji na obszarze rejencji królewieckiej.
Nakreślony przez siebie plan badawczy autor rozwija w siedmiu podsta wowych rozdziałach. Pierwsze dwa om aw iają rozwój organizacyjny urzędu rejencyjnego i władz lokalnych od początków X IX w ieku aż po lata czterdzie ste tego wieku. Wiele uwagi poświęcił w nich też Belke reformom adm inistra cyjnym z lat 1807/8, 1815—1817 oraz 1824— 1826. W ukazyw aniu tych proble mów autor w yraźnie naw iązuje zarówno pod w zględem metody jak i zakresu poruszanej problem atyki do opublikowanych wcześniej pozycji w w zm ian kow anej wyżej serii. Osią rozważań Belkego są tu bowiem spraw y personalne oraz polityka kadrowa. Na fragm entach pracy poświęconych ty m zagadnieniom ujem nie zaważyło również pewne przecenianie roli i w pływów poszczególnych osób z hierarchii urzędniczej. Niemniej udało się jednak Belkemu uzyskać dość pogłębiony obraz działalności adm inistracji królewieckiej. A utor dochodzi między innym i do wniosku, że w badanym okresie nie przebiegała ona bez zakłóceń i znacznych komplikacji, które m iały swoje źródło głównie w t r u d nościach finansowych. Poza nim i dość istotną rolę odgrywały konflikty osobi- ste, przeważnie w ynikłe z różnic w zajmowanych przez urzędników postawach politycznych.
W rozdziale IV autor ukazuje podejm owane w badanym okresie reform y podatkowe oraz działalność finansow o-skarbową administracji.
W kolejnych rozdziałach obszernie omówione zostały zagadnienia związa ne z wprowadzeniem w życie nowych ordynacji miejskich i ustaw dotyczą cych wolności upraw iania przemysłu, rzemiosła i handlu (rozdział V) oraz r e form agrarnych (rozdział VII).
W pierwszym z wymienionych rozdziałów interesujące są zwłaszcza te partie, które ukazują w alkę między zwolennikami i przeciwnikami zniesienia przywilejów i monopoli cechowych. W rozdziale VII żywsze zainteresowanie budzi natom iast omówienie działalności specjalnej komisji rozpatrującej w l a tach 1844— 1847 przyczyny tru d n ej sytuacji gospodarczej prowincji. Belke zgod nie z przyjętym i wcześniej założeniami przedstaw ia powyższe zagadnienia na ogół w szerszym aspekcie polityki społecznej władz. Ujawnia przy tym z jed n ej strony wiele konfliktów i napięć, jakie istniały między adm inistracją a poszczególnymi grupam i społecznymi, w tym zwłaszcza z burżuazją, z d ru giej zaś, sprzeczności klasowe tkw iące w sam ym społeczeństwie.
Recenzje i o m ó w ie n ia 121
ze sobą problemowo rozdziały przedziela rozdział VI, dotyczący działalności adm inistracji na stosunkowo w ąskim odcinku rozbudowy sieci kom unikacyjnej.
W rozdziale VIII na podstawie raportów rejencji kreśli autor obraz w y darzeń z okresu rew olucji marcowej 1848 roku. Ukazuje między innym i roz wój organizacyjny obozu burżuazyjno-liberalnego oraz jego w alkę z obozem konserwatywnego junkierstw a. Walka ta w ujęciu Belkego sprowadzała się jednak tylko do w alki o kluczowe stanowiska w adm inistracji. Zakończona została zresztą porażką sił postępowych, gdyż na czele adm inistracji utrzym ali się konserwatyści.
P raca Belkego nie posiada wyrównanego poziomu naukowego. Pew ne jej partie, koncentrujące się wokół zagadnień stosunku adm inistracji do poszcze gólnych grup społecznych, w yróżniają się dodatnio ciekawym i oryginalnym ujęciem. Na pozostałych fragm entach pracy, dotyczących zwłaszcza spraw organizacyjnych i podejm owanych reform, ujem nie zaważyły błędy metodolo giczne prac jego poprzedników. Omówiona praca posiada też wiele luk. P o mimo istnienia dogodnych możliwości badawczych, o czym autor naw et sam informuje, pominął zupełnym milczeniem działalność adm inistracji dotyczącą szkolnictwa i spraw kościelno-wyznaniowych. N ajdotkliw iej daje się jednak odczuć, w konfrontacji z zamierzeniami badawczymi autora, b rak pełniejszego przedstawienia stru k tu ry społeczno-gospodarczej administrowanego przez re- jencję królewiecką obszaru.
Andrzej Piątkowski
J a n u s z J a s i ń s k i , A n d r z e j S a m u l o w s k i 1840—1928, O n a r o d o w e o b l i c z e W a r m i i , O l s z t y n 1978, P o j e z i e r z e , s s . 221.
Omawiana praca przedstaw ia postać pierwszego ludowego poety w arm iń skiego, księgarza z Gietrzwałdu, publicysty i obrońcy polskości, zw iązaną nie rozerwalnie z dziejami polskiego ruchu narodowego na Warmii.
Łączące się z Samulowskim zagadnienia badał autor na podstawie polskiej i niem ieckiej p rasy wychodzącej wówczas n a terenie zaboru pruskiego, wspom nień drukowanych, źródeł archiw alnych (wizytacje parafialne), sprawozdań ■władz pruskich, dotyczących polskiego ruchu narodowego, protokołów i ko respondencji Prowincjonalnego K om itetu iVyborczego P rus Zachodnich i Wschodnich, które to akta rozsiane są w kilku archiwach polskich. Praca ma układ chronologiczno-problemowy.
Życie i działalność Samulowskiego rozpatruje Jasiński na tle problem atyki w alki o polskość na Warmii. Rozdział pierwszy zapoznaje krótko ze środowi skiem rodzinnym przyszłego obrońcy polskości, z obrazem stosunków gospo darczych, społecznych i politycznych W armii ze specjalnym uwzględnieniem wsi Sząbruk. Opowiadając o dzieciństwie i młodości poety wprowadził nas autor w atmosferę, która im towarzyszyła. Scharakteryzow ał następnie szkołę i jej poziom, sytuację dotyczącą nauczania języka polskiego, związki Warmii z K rólestw em Polskim oraz próby tw orzenia organizacji polskich. Dokładnie odtworzył fak ty związane z początkiem działalności publicznej (już na przeło mie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych), która przejaw iała się w publi
