Żywność funkcjonalna (prozdrowotna) w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa

Pełen tekst

(1)2003 AkademII Ekonomlcznel w Krakowie. Maria Krelowska-Kulas Ku •• d,. Te"NUOw'Słwa Ż",no.łcl. •. Z. W ostatnich latach zachodz'lce przcmiany ekonomiczne. socjalne i kulturowe wpłynęly na zmianę stylu życia współczesnego spolcczeństwa. ale często wpływ ten byl niekorzystny ze względu na zachowanie stanu zdrowia . Niekorzystne zmiany stylu ż.ycia. przy równoczesnym wzroście świadomo ści zdrowotnej konsumenta i d 'lżenia do utrzymania dobrego stanu zdrowia. przyczyniły się do zwięks zonego popytu na produkty o specjalnie zaprojektowanym składzie. Wykazują one korzystne i udokumentowane oddziaływanie zdrowotne. Charakteryzują się równocze śnie wysoką jakością sensoryczną oraz wygodą w ich stosowaniu [IOJ.[12J.II3J. Produkty tego rodzaju o kreślono jako żywność funkcjonal"'l (fllllcliol/al/óodJ). Termin "ży wnoSć funkcjonalna" pojawił się po raz pierwszy w Japonii w 1984 r. 18]. 1171. Ustanowiono wówczas specjalną procedurę umożliwiającą przyznawanie produktom statusu żywności funkcjonalnej. określanej jako Foods for Specified Health Use (FOSHU). Jest to normalna żywność. z której usunięto szkodliwe składniki (np. alergcny) lub wzbogacono ją w substancje aktywne lizjologicznic 16]. tak aby tworzyć produkt pos iadający odpowiedni'l wartość odżywczą. podnoszący kondy cję zdrowotną człowieka [2J . Ży wność funkcjonalnajcst podobna z wyglądu do i.ywności tradycyjnej i przeznaczona do konsumpcji jako część normalnej diety [4J.[11 1.1141.1181. Definicje żyw ności funkcjonalnej używane w różnych opracowaniach zestawili w 1997 r. A. Bloeh i C.A . Thomson (tabcIa I) . M. Murthy dokonał klasyfikacji żywności funkcjonalnej w sposób przedstawiony w tabeli 2. a także zestawił zdrowotne korzyści wynikające z obec ności w diecie funkcjonalnych składników (tabela 3) ..

(2) Maria Krelowska-Kulas. Tabela I. Definicja. 7.ywności. Termin. funkcjonalnej i terminów pochodnych Definicja/charakterystyczne elementy. Czynnik anty kanceroodżywczy lub nieodi.ywczy składnik żywności () naukowo dowiedziogenny (clu'IIWprt'W'lIriw' nych właściwościach inhibitora procesu kancero genezy w pierwotnej agl'lIt) i wtómej prewencji nowotworów ŻyWllOSĆ programowana żywnosć pr/.elworlOna, która została uzupełniona o składniki bogate (dl'.\"i~"er lom/) w substancje zapobiegające chorot~Jm. Moi.e to dotyczyć zywnosci genetycznie modyfikowanej Żywność funkcjonałna kai..da żywnoSć zmodyfikowana w taki sposób, że efekt zdrowotny jest (jullcrimwl!ood) zwiększony ponad wpływ zawartych w niej składników odżywczych Nutraceutyk każda substancja. którą można uwai..ać 7..1.1 żywnosć, wywoluj<}ca (lIutraceutica/) korlystne skutki zdrowotne, włączając zapobieganie i leczenie cllOrób Żywność specjalna i.ywność lub składniki żywności o wła.kiwościach zdrowotnych, wl'l(phllrmafood) CZ'I]ąC zapobieganie i leczenie chorób Wtóme metabolity roślin substancje występujące w jadalnych ow(X'ach i war/.ywach, które mo~ fitozwiązki g'l być spożywane pr/.ez ludzi w gramowych ilościach dziennie, mo(phyto/U'mhYIl) dyfikując metabolizm i pr/-cciwdzialając powstawaniu nowotworów Żródło: [3[.. Tabela 2. Żywność funkcjonalna, żywność medyczna i specjalnego przeznaczenia oraz nutraceutyki Ktltegoria. Pr/.ykłady. Izolowane składniki i dodatki Fitozwiązki. Dodatki syntetyczne Dietetyczne dodatki i diety Dodatki. Metabolity (hormony) Dodatki Diety specjalne Inne: - ż.ywność specjalna ("u'dical food) ~ żywność przetworzona - żywność genetycznie modyfikowana, ;i.ywność nowej .. generacJl - produkty ziolowe, preparaty rośl inne Żródło: [9[.. rosi in, WląCl..aj'jC (l-karoten, witamin~ E i witaminę C, biot1awonoidy, tokoferole Aspartam, substytuty tłuszczu, takie jak Olestra, tłuszcz zmodyfikowany, taki jak Caprenin składniki. fitozwiązki, włączając. li-karoten. wilamin~ E i witaminę C, biotlawonoidy, tokof"erole żeń-szeń, czosnek. kwasy tluszczowe (EPO olej ogórecznika, siemi~ lniane), ziola Świętego Jana melatonina. DHEA, hormony wzrostu diety redukujące poziom cholesterolu, odchudzaj,lce chrląstka rekina zestawy używane do leczenia szczególnych stanów chorobowych i niedoborów zboża. s(X'7-cwica, fasola, zupy. warzywa. napoje biokukurydza, pewne odmiany soi i rLepaku zioła Świętego. Jana, ;i.en-sl-cń, czosnek. wiórki kokosowe itp..

(3) W. PoIJel!, ... Tabela 3. Funkcjonalne skladniki diet Składnik. Korzy:ki zdrowotne. Wiwmina E, C. B(), zapohiegawcze w leczeniu dwrób układu biotyna. kwas foł iowy len , uszk{xlzCli układu nerwowego ilp. Włókno. Ix)kl!nnowe. obn i ża. kr~!żenia,. raka , kawraklY. zupa-. poziom cholesterolLl. Zalx)biega pewnym now{ltwOr(llll ljelita gnl-. bego). Oligosacharydy. obni żają. Składniki. pomocny w zmnicjs7.eniu ryzyka oSh.'0lxlroZY. mineralne. wykor/.yslanie energii , nie wplywają na sekrecj I,' insuliny, wspoma gają mikroflorę jelita gntbego, wspomagają 7..apobicganie próc hnicy. •. - wilpn - magnez. - cynk Kwasy tłuszczowe. J.umega. wspomaga funkcje serca oraz. prill'ę mię śni. i mózgu. wspom;lga system immunologiczny zmniej s z;:lją. ryzyko chorób ukl;ldu kr;j7.cnia: niczbl;dne do funkcjonowania centralnego układu nerwowego: zmniejszaj;j ryzyko zap;:llcll. Filozwiązk i. niek tóre obniżają poziom chok sterol u: :t.apobicg~lwcze w Icczeniu nowotworów ; niektbre mugą b y~ pomocne w l';lpobieganiu i leczeniu zilpalcrl. Alkohole cuk.rowe. niskoencrgetyanc. Bakterie kwasu mlekowcgo. u l rt.ymują "zdrową". słud zik i. pomocne w zapobieganiu prix:hnic y. florl; jelitOWi}: zmniejszaj.} nietoleran cj~ na lak t ozę ; w sp<>milgaj'ł zapobieganie chorobom: wspomagają system immunologiczny. Zródło: [9[.. Żywność. funkcjonalna popularna jest na calym świecie [15J, a produkty z tej grupy nazywane S'I także żywności~ projektowan~ (desigllerJóods) , żyw nośc ią medyczną (medical fo(}ds) [5]. [9J , [ 16]. żywnością farmacentryczną (pharmafoods), żywnością o właściwo ści ach odżywczych (1Il1lraceulical jiwds) [I]. r4], [7] . Pojęcia te, choć odno szą się do tych samych produktów spożywczych, są używane wymiennie w zależności od kraju i specjalizacji ośrodków formułując ych tę definicję [6].[20] . Mimo że rynek ży wności funkcj onalnej rozwija się już od wielu lat, istnieje tylko jedna prawnie usankcjonowana definicja tego pojęcia . W 1991 r. japońskie Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (MHW) rozpoczęło licencjonowanie ży wności o okreś lonej przydatności zdrowotnej (Fond for Spcified Health Use - FOSHU) jednocze śnie formułując jej definicję, wedlug której jest to żywność o działaniu sprzyjającym zdrowiu człowieka. Definicja ta powstała na podstawie wiedzy o zależnościach między pokarmem, jego składnikami a zdrowiem. Japońskie Ministerstwo Zdrowia opracowało tak że regulacje prawne dotyczące wytwarzania i obrotu tą żywnością [20]. W Stanach Zjednoczonych, będących drugi m co do wielkośc i rynkiem żyw nośc i funkcjonałnej, istnieje bardzo wiele rÓŻnych definicji tego pojęc ia, żadna l nich nie ma jednak podstaw prawnych. Niemniej jU7. od 1972 r. istnieje tam usankcjonowana przez wladze sanitarne Fond and Drug Admini stmtion (FDA) kategoria żywności medycznej (medicalfoods), która obejmuje produkty żyw nościowe do stosowania pod kontrolą lekarza, np. w chorobach metabolicznych . W 1990 r. przyjęto dwie nowe kategorie - żywność ze specjalną charak-.

(4) Maria Krelm·vska-Kulas terystyką żywieniową. (Iiiods wirh specia/Ilurriellr c!Jaracteristics), która obej-. muje produkty niskokaloryczne, z obniżon'l zawartością tłuszczu, obniżoną zawartością sodu itp. oraz żywność zapobiegającą (joodsfor (he preventioll of discose). Jest to kategoria, która przedtem nie istniała, a została wydzielona z grupy lekarstw. Ostatnią kategorią, usankcjonowan'l przez FDA w 1994 L, są suplementy diety (dierary sup/ements) dodawane do żywności, aby nadać jej właściwości profilaktyczne w chorobach cywilizacyjnych. W sierpniu 1995 r. w Ministerstwie Rolnictwa, Rybołówstwa i Żywności w Wielkiej Brytanii powstała robocza definicja żywności funkcjonalnej. Według specjalistów angielskich jest to żywność, która - dzięki włączonym do niej składnikom - oprócz wartości odżywczej przynosi także korzyści medyczne i fizjologiczne 111. W 1996 r. rozpoczęto program badawczy FUFOSE (Functional Food Science in Europe), finansowany przez Komisję Europejską, maj'lcy wypracować naukowe podstawy pojęcia żywności funkcjonalnej w UE oraz wskazać kryteria i kierunki opracowywania, a także wdrażania funkcjonalnych produktów spożywczych na rynku europejskim. W dokumencie końcowym FUFOSE z 1999 r. przyjęto definicję określającą, że żywność może być uznana za funkcjonalną, jeśli udowodniono jej korzystny wplyw na jedną lub więcej funkcji organizmu ponad efekt odżywczy. Wpływ ten polega na pOl?rawie stanu zdrowia oraz samopoczucia i (lub) zmniejszaniu ryzyka chorób. Zywność funkcjonalna musi przypominać postacią żywność konwencjonalną i wykazywać korzystne oddziaływanie w ilościach, którp oczekuje się, że będą normalnie spożywane z dietą - nie są to tabletki ani kapsułki, ale część składowa prawidłowej diety 1211. Definicja ta jest chyba najpełniejsza, gdyż. uwzględnia podstawowe wymagania wobec produktu deklarowanego jako funkcjonalny. Wymagania te są następujące: - musi to być produkt żywnościowy -- a więc nie tabletka lub kapsułka pochodzący z naturalnych skladników, - jest lub może być on spożywany jako część codziennej diety: w związku z tym powinien mieć zwykłe wartości odżywcze, ponadto powinien być atrakcyjny sensorycznie tak jak normalna żywność, - produkt powinien w swoim skladzie zawierać jeden lub więcej składników uznawanych za funkcjonalne i po spożyciu zapewnić specyficzne korzyści: jest to funkcja fizjologiczna wykraczaj'lca poza podstawowe wymagania odżywcze. W krajach członkowskich UE status prawny żywności spełniającej specyficzne potrzeby żywieniowe reguluje dyrektywa 89/398 EEC. W dyrektywie tej podano i zdefiniowano pojęcie środków spożywczych specjalnego żywienio wego przeznaczenia (tzw. PARNUTS ·-Jóods stlllf'Jor porticu/ar IIlItritiolla/ lIses). Są to takie środki Sp07.ywcze, które ze względu na specyficzny skład bądź proces wytwarzania różnią się wyraźnie od środków spożywczych ogólnego spol.ycia. Są one przeznaczone do zaspokojenia deklarowanych na opakowaniu szczególnych potrzeb żywieniowych i oznakowane w sposób wskazujący na ich funkcję..

(5) Zyw11{).\' ( :Jii II kcjOl Ja {11 (I. Ut. Pol.'"("e""". W Polsce żywność funkcjonaln'l. zgodnie z ustaw'l "O warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z II V 200 I r. " . można zaliczyć do środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego 1191. Pojęcie żywności funkcjonalnej jest bardzo szerokie i ze względu na przyjęte kryteria jej podzialjest różny. W spotykanych w literaturze klasyfikacjach 121], uwzględniających np . specyficzny sklad. można wyodrębnić m.in. żywność: - wzbogaconą. - niskoenergetyczl1ll. - wysokoblonnikow'l. - probiotyczną. - O obniżonej zawartości jodu. - o obniżonej zawartości cholesterolu . • - cnergetyzującą· Ze względu na zaspokajanie określonych potrzeb organizmu można wyróżnić żywność 121] : - zmniejszającą ryzyko chorób krążenia. - zmniejszającą ryzyko chorób nowotworowych. - zmniejszającą ryzyko osteoporozy. - dla osób obciążonych stresem. - hamującą procesy starzenia. - dietetyczną dla osób z zaburzeniami metabolizmu i trawienia. - dla sportowców. - dla osób w podeszlym wieku, - dla kobiet w ciąży i karmiących, - dla niemowląt. Obecnie rynek produktów żywnościowych musi sprostać nie tylko zróżni cowanym potrzebom konsumentów, ale i ich wysokim wymaganiom dotyczą cym jakości i bezpieczelistwa dla zdrowia. Zmiana stylu i.ycia społeczeństw krajów rozwiniętych gospodarczo zmusiła producentów żywności do opracowania nowych produktów wysoko przetworzonych i utrwalonych. umożliwia jących szybkie i latwe przygotowanie posilków w różnych warunkach, obję tych nazwą tzw. żywności wygodnej ( cOIlvelliellce Joods) . Z kolei postęp w nauce o żywieniu czlowieka oraz rozwój technologii żywności stworzyły podstawy do opracowania wielu produktów objętych terminem "żywność funkcjonalna" (junctiollalfoods), tzn. produktów. które wykazują korzystne działanie prozdrowotne . W celu oceny polskiego rynku żywno ści prozdrowotnej wzięto pod uwagę wszystkie typowe produkty spożywcze ogólnego przeznaczenia wzbogacone w prozdrowotne dodatki, takie jak witaminy, skladniki mineralne (przede wszystkim wapń, żelazo i magnez), pro- i prebiotyki, błonnik, wielonienasycone kwasy tluszczowejako grupy (NNKT, omega 3) lub indywidualne (ALA, EPA), białko sojowe, izotlawony i wicie innych. Informacje o skladnikach prozdrowotnych pochodzą wylącznie z informacji na opakowaniach..

(6) Maria Krefowska-Kulas. Oceny rynku żywności funkcjonalnej dokonywano w Krakowie w 3 grupach sklepów, tj. w hipcrmarketach, supermarketach i małych sklepach osiedlowych. Analizę rynku prowadzono w ciągu kilku miesięcy w 2000 r. Analizując otrzymane wyniki stwierdzono, żc w handlu były 133 produkty, które można zaliczyć do żywności funkcjonalnej. Największy udział w tych produktach miały probiotyczne produkty mleczne, następnie wzbogacone koncentraty napojów i zboż.owe produkty śniadaniowe (tabela 4). Wśród 48 probiotycznych (Bifidobacterium i L.acidophilus) produktów mlecznych zdecydowaną większość stanowiły jogurty (tabela 5). Liczną grupę produktów prozdrowotnych w Krakowie stanowiły koncentraty napojów (tabela 6). Najwięcej było napojów herbacianych, przy czym wszystkie były wzbogacone witaminą C. Dużą grupę produktów stanowiły koncentraty napoju orzeźwiają cego, wzbogacone różnymi witaminami i składnikami mineralnymi. Następną grupą były zbożowe produkty śniadaniowe (tabela 7). Były one wzbogacone w wiele prozdrowotnych dodatków jednocześnie, wszystkie zawierały witaminy z grupy B, a większość żelazo i błonnik. Stwierdzono obecność soków owocowych i owocowo-warzywnych wzbogaconych w składniki prozdrowotne (tabela 8). Większość zawierała witaminy C i E. Tabela 4. Najczęściej. występujące. produkty prozdrowotne w handlu detalicznym. w Krakowie Produkt Probiotyczne produkty mleczne Koncentraty napojów Zboźowe produkty śniadaniowe Soki Kisiele Napoje izotoniczne (energetyzującc) Makaron Napoje (desery sojowe) Mleko Mąka .......... ,., ..... Razem. Liczba 48 31. 20 15 lO 3 2 2 I I.. .. 133. .. ..... , .. , ... Źródło: badanie własne.. Najwięcej. produktów prozdrowotnych stwierdzono w największych sklepach (hipermarketach), a bardzo mało w najmniejszych sklepach. Nie znaleziono na rynku produktów wzbogaconych w wiele dodatków prozdrowotnych znanych na świecie, jak np. wielonienasycone kwasy tłuszczowe, fitosterole, oligosacharydy, białko sojowe, izoflawony. Żywność funkcjonalna, dzięki specjalnie dobranemu składowi i pożąda nemu oddziaływaniu na zdrowie, w znaczny sposób może się przyczynić do zaspokajania oczekiwalI różnych grup konsumentów. Żywności tego typu nie.

(7) w PohKe .... fUllhjollalna. nale ży jednak traktowa ć jako panaceum na wszystkie występujące schorzenia . Jej rolą bowiem jest wspomaganie organi zm u w utrzymaniu dobrej kondycji. fizycznej i psychicznej oraz pomoc w zapobieganiu i ewentualnie leczeniu niektórych stanów chorobowych. Żywność ta powinna w miarę moi.liwości stanowić uzupełnienie zrównoważonej i urozmaiconej diety jako jeden z elementów tzw. zdrowego stylu życ ia . Tabela 5. Probiotyczne produkty mleczne Liczba asnnymentu. Produkt. ,2 ,3. 30. Jogurt Jogurt kremowy 7% tłuszczu Jogurt pitny Jogurt 0 % tłus zczu Jogun z 7.iarnami zbóż Deser jogu nowy Kefir Mleko Jcidofilne. ,. ., .. ,. """". .". ... 4. .. . . .. . " ...... .... .. . ". .".",.",.,. ,. .. ,., ... , .. ... " ". ... .. . .. ,. .. ". ". Razem Źródło :. ... " . , ... ... ,. ,. ,3 ". ". .... ..... .. .. .. .... " . ". ". ". ". .... -. " , , , . ,,. ...... 48. badanie własne .. Tabela 6. Prozdrowotne koncentraty napojów Składniki. Produkt Napój herbaciany. Liczba 'Isonymcnlu. prol.drowolnc. wit . C wit. C, Ca wit. C, Mg wit. C, E i B. Kawa Kakao. 5 I I. ,2. Mg. Napój or/.ciwiający w pastylkach. wit. C, E. B wit. A . D . B. Ca, Mg wit . A. E. Ca , P wit. C, E. B wit. A, C , E. B. I I. l I I. ,I. wit. C Ca Ca, wit. B Napój or/.cżwiający w proszku. Mg Na, CI, P, M g. ea, K wit. e . D, B, Cit . M g. Sojowy. wił.. •. . ........ ........ .. Raze.m Źród ło :. badanie. . . .. .... . ... .. . . .. .. własne .. .. .... ,.. .". ...... .. I I I I. A. D. E. B. Ca. P. Mg . Zn , izoOawon y. hi"łko sojowe. . ............. .. ... . .. ... .... . ........ .......... ... . ....... ,-. 25. .. .............

(8) Maria śniadaniowe. Tabela 7. Prozdrowotne Zbol.owe produkty Pnxlukt. Składniki. Musłi. prozdrowotne. Liczba asortymentu. błonnik,. Produkty kukurydziane. Produkty pszcnne Produkty owsiane Produkty mieszane . ... Krd()wska~Kulas. . .... ............... ..... .... ........... Ca, Mg, Fe. wit. C, E, B Mg, Fe, wit. B błonnik, Fe, wit. B błonnik, Fe, P. KwiL B. E Fc, wit. C, B Fe, wit. C, B błonnik, Fe. wit. B Fe,Ca, wit. C, B błonnik, Fe, wit. B błonnik, wit. B, C, E Fe, ea, wit. C, B ".". Razem. .. " ... 3 I I I • I. " 2 I. 2 . . . . . . . . . . . . . . . ..... ................ I I ... .... 16. Żródło: badanie własne.. Tabela 8, Prozdrowotne soki owocowe i warzywne Produkt. Składniki. prozdrowotne. wit. A,C,E wit. A,C,E,B wit. C, E. B wit. B, kwas foliowy. Sok owocowy. 4 I 3 3. Ca Sok owocowo-warzywny "".--. ... .. .... .......... ". wit. A. C. E wit. C .. .. .. ..... ". ". Razem. . ..... " ..... Liczba asortymentu. ". 2 6 2 21. .......................... .. .. . .................. ... ............... Żródło: badanie własne,. Obserwując obecną sytuację w zakresie żywności funkcjonalnej na europejskim, można wysunąć następujące wnioski dla rynku polskiego:. rynku. - dodatki funkcjonalne będą miały coraz większe znaczenie przy projektowaniu i promocji nowych produktów w Polsce, - głównym obszarem rozwoju żywności funkcjonalnej będą napoje. w tym mleczne. produkty śniadaniowe (zbożowe) oraz odżywki. - wydaje się. że rozwojowi produkcji wyrobów funkcjonalnych w Polsce sprzyja utrzymująca się coraz wyższa dynamika wzrostu produkcji wysokiej jakości artykułów żywnościowych,. Literatura [ l J Antosiewicz I" Mroz A., Zalewski A., ŻywnoN funkcjonalna prozdrowof1lq żyw1Io.kiq XXI wieku ( Przegląd Gastronomiczny" 1997, nr 3. [21 Bartnikowska E., Produkty mięsne jako żywność wygod1la i funkcjonalna • .. Przemysł Spożywczy" 2001, nr 10.. n....

(9) 1(/ I IV. Pof."ce.. ,. 13] HI{)('h A., Tholll~OIl C. A ., POsiliolI ojlll(' AIIIl' rjcol/ : P(' IJYlOchem;t.'al... liI/d FUllu;ollal F(lott.\'. HJ ournal ol' Nut racc nI je ais. Fu net inn al Mcdica l Foods" I 997 , II r I . [41 Duda Z., Krajmw i II/ird:.ynarodoll'l' IIWarttllkmwW;lI Jto.HJwm!;a t/mJatJa}wJIlIlhjolIufnych i kOf1SCnI'(IIIT ÓW II ' I'r:::c(wrJrslwil,' mip'o. "Żywność, Nauka . Technologia. Jakość". 2000. nr 4 . [51 Goldhc rg 1., FIlf!uiOl1l1[ Foods: [)cJi~lIcr Fnods. PharmaJóods, NII1r{/ctl l1tica!s, Chapman & Hall . London 199-1. 161Jac('m:yllski B., t:'Jd.:I), :.dmwollłc o!i;:o.mdlllrYI/{iw . ..Żyw ienie Człowi(.·k~1 i Ml~labolizm" 1996. nr 3. 17[ Krygier K .. Tondera L , 'lYlI'lIo.\!t.=!lIllkCjOIlUfllll {fJw ::drowOIlIlI} II ' POISCl'. " Przemysł Spoi.ywczy" 2000, nr 9 . l !oS I Mo.I zza G ., Punki lonal FOf/d Bioc" cm inll mul PI'OCl'JJ ing ASjJl'I'IS , '1\:dl1lolll jc Pll bl.,. [91 l JOl 1111. [12[ [13\. Lancaslcr-BascI199X . Murthy M., Nutra Cl' ll1 iCllls, FIU/etiol/o/ FOlli/.\· al/d McdicllI Food.\' : COl1ll~ lIfllry mul Cm'CaI.I', ,.Journal ol' NlIlr;H,:cnlicals. Funclional Mcdica! Foods" 1997 , nr I . N<ldo!na I.. Ro/(/ \\":.hog(/CO lIl'j ~y\l'l/o.\"('i I\' rmjo/lalllym ~y Wif'ffill , " Pr ze m ys ł Spożyw czy" 2()(}O . nr 7. Pasca l G .. FUl/uiol/lIl /-'(}(ul - FlIlun': IIm\ ' lo Rł'}.: IIIa1c Thl'sC FOOils , .. Nutrilioll Rcv iew"'t)l)(i. nr 54 . Post G., NajJ(lje/llllkf j(/ IIt1/Ilt' (I). "Przemysł Fcrmt:ntacyjny i Owocowo-Warzywny" 20(KJ, nr 2. Post G., N(/I)ojt'.Iilllla jol/al! l/· (2), "Przemysł F~rmcnlacyjny i Owocowo-Warzy\vny" 2000, nr ). [14] POlish l'i P .. Konachlln!uk II., TlII ' Pro.\'I'('n ./i1/' FUlloiO/UlI Fund.\' ill Th ailalld, "Nutritinn Rcv icw" ł99 6. nr 5·L 1151 RUlkowski /\ .. S"'WI Oll'Y rym-/": ::Y" 'IIO.\:(' ; f Uli/..:( jOl/allil'j (I I'ol.\·ka , "Prze Ul ys ł S po ży wrzy" 2001 , nr 1. 11 61 RUlkowski A., Gwiazda S .. Dqbrowski K., J)(Hlatkifu1/ktjOlWllll' do :')'I1'IIO.\:c i . I\gro .lIld Fond Technology, Kat owice 1991. [1 71 TOlllomatsu Ił. , lIl' ti/1I1 q/t'ct ol ()!ig(Jsa ('cl/(/rhJ{~.I', "Foot! Technology" 1994, nr 10. [IKI Tysl.kiewicz S., D odatki do :yw1/o.\'ci w :\"II';n/(' 1I .\ '((lWOdllWSIWtl Unii Europt'jskicj. ,.PrzcllIysł Spoi.y wczy" JC)I)9, nr 53, [191 Us tawa I. dnia 11 V 2001 r. () warunkach zdrowotnych i.ywności i i.ywit:nia , Dz.U. 200! , nr 63 , poz . 63~ . 120) ZdllllCZy k Z ., ZYII'IJO.\:(limk<'jOf/(/lufI . NOIw' II'Y::W(l lIit· dla hadac:y ; I'rodu('(' /ltfh" żyl\'o 110.\:(' ; , "Pu.t'mysl Spo ży way" 1999, nr 3 . ! 121 Żyw/IO.V(: wygodlla i ,//lIlh :j rma{lItl. pod red . F. SwiJt:rskicgo, WNT , W;lrsza wa 11)99 .. Functlonal (Pro-heallh) Food In Poland, Special Con.lderalion Given lo Cracow Thc papl'r is ;I rcvicw ol' I't'.\1.':ln:h wmks O li hUKlillnał (pro-hl"allh) rood produl'l s . Dala 011 the rood markct in Cral'ow an. ' •!!iwn . FUJll'lional ildditives are l.:oll s itll:rcd lo Ix' ol' !!mwing ilJlporlallCl.: whclI dt'.vdnping and prolllolilll! IIC W prodlK(s in Poland ..

(10)