15 Kryzys osobisty

No w a P raca S ocjalna

15

Pr

aca socjalna w sytuacjach k

ryz yso w ych

Praca socjalna

w sytuacjach

kryzysowych

15

Sylwia Kita

Sylwia K ita

Warszawa 2014

Sylwia Kita

Praca socjalna

w sytuacjach

kryzysowych

Wydawca:

Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00

Fax: 22 237 00 99

e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl www.crzl.gov.pl

Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:

WYG International Sp. z o.o. ISBN 978–83–7951–301–7 (seria) 978–83–7951–316–1 (15) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy

Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncep-cji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy no-wych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szersze-go upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostęp-nej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością.

Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach po-mocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostar-czyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowa-nymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z za-kresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i nie-zbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników so-cjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć po-dejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternali-stycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wie-le zawie-leży. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiewie-le ról – być coachem,

w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego – zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypraco-wywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.

W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzy-sowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.

W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwa-gę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali po-trzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt spo-łeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozu-mienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, na-ukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej.

Zachęcam do lektury.

dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Od Rady Redakcyjnej

Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wy-bitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka an-gielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szcze-gólnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktu-alnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.

Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecz-nego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej.

Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przy-stępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki spo-łecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie

podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest tak-że istniejąca tradycja i dorobek, który taktak-że docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.

Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależ-nych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze kon-kursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.

Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teo-retyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecz-nością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i

gover-nance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie

międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ła-dunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych

welfare states.

Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy spo-łecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych pub-likacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury!

dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej

Rada Redakcyjna:

dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej –

Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie

dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy

Rodzinie w Słupsku

dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Uniwersytet Łódzki

mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy

Społecznej w Tyszowcach

prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu

Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek

Pomocy Rodzinie w Słupsku

mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy

Społecznej w Tarnowskich Górach

dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Uniwersytet Łódzki

dr Anna Zasada-Chorab – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka

Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź

Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:

dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu

Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:

mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny

Nota o Autorze

Sylwia Kita, ur. 19 lutego 1979 roku. Doktor nauk humanistycznych (2009 rok,

Uniwersytet Śląski w Katowicach), psychoterapeuta w nurcie integracyjnym, spe-cjalista przeciwdziałania przemocy w rodzinie, socjoterapeutka, prowadzi szkolenia z zakresu interwencji kryzysowej. Pracuje na stanowisku adiunkta w Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Prowadzi praktykę psychoterapeutyczną dla doro-słych i poradnictwo dla rodziców i młodzieży.

Obszarem badań i zainteresowań autorki są psychoterapia, interwencja kryzy-sowa, kryzysy emocjonalne, zaburzenia zachowania młodzieży i dorosłych, prze-moc rówieśnicza oraz przeprze-moc w rodzinie. Autorka wielu artykułów naukowych i popularnonaukowych

Recenzenci publikacji:

dr hab. Anna Kanios – Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

dr Małgorzata Potoczna – Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego dr Ryszard Necel – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu

Spis treści

SŁOWO WSTĘPNE . . . 3 OD RADY REDAKCYJNEJ . . . 5 Rada Redakcyjna: . . . 7 NOTA O AUTORZE . . . 9 WSTĘP . . . 13

1. ISTOTA I ZNACZENIE POJĘĆ ZWIĄZANYCH Z PRACĄ SOCJALNĄ W INTERWENCJI KRYZYSOWEJ . . . 17

1.1. Kryzys psychologiczny – charakterystyka, obszary kryzysów . . . 18

1.1.1. Diagnoza kryzysu psychologicznego i stanów transkryzysowych . . . 30

1.2. Modele interwencji kryzysowej w pracy socjalnej. . . 32

1.2.1. Model równowagi, model poznawczy i model przemiany psychospołecznej . . . 32

1.2.2. Strategia sześciu kroków według Jamesa i Gillilanda . . . 36

1.2.3. Model pojedynczej sesji . . . 51

1.3. Postępowanie pracownika socjalnego w sytuacjach kryzysowych . . . .54

1.3.1. Kryzysy utraty i żałoby . . . 58

1.3.2. Kryzysy emocjonalne związane z przemocą seksualną, fizyczną i psychiczną . . . 72

1.3.3. Kryzysy suicydalne . . . .109

2. PRACA SOCJALNA W INSTYTUCJONALNYCH SYTUACJACH KRYZYSOWYCH . . . .127

2.1. Przemoc ze strony klienta pomocy społecznej . . . .129

2.2. Wybrane kryzysy w szkołach . . . .132

2.2.1. Planowanie działań interwencyjnych przez pracownika socjalnego . . . .141

3. KRYZYS PSYCHOLOGICZNY PRACOWNIKÓW SŁUŻB SPOŁECZNYCH . . . .147

3.1. Wypalenie zawodowe w interwencji kryzysowej . . . .150

3.2. Wybrane narzędzia pomiaru wypalenia zawodowego . . . .154

PODSUMOWANIE . . . .159

SPIS RYSUNKÓW . . . .161

SPIS TABEL . . . .163

BIBLIOGRAFIA . . . .165

ANEKS 1: ŹRÓDŁA KRYZYSU – DIAGNOZA (KAFETERIA PROBLEMÓW) . . . .171

ANEKS 2: KARTA KLIENTA OŚRODKA INTERWENCJI KRYZYSOWEJ . . . .175

ANEKS 3: PORADY DLA PROWADZĄCYCH INTERWENCJĘ . . . .181

ANEKS 4: DIAGNOZA ZESPOŁU STRESU POURAZOWEGO PTSD (WEDŁUG DSM IV) . . . .183

ANEKS 5: SŁOWNICZEK . . . .191

Wstęp

Interwencja kryzysowa to stosunkowo młoda dziedzina pomocy i oddziaływań potrzebującym. Jej początki sięgają lat 50 – tych ubiegłego wieku, a pełny rozwój nastąpił dekadę później w Stanach Zjednoczonych. Początkowo traktowano ją jako formę krótkoterminowego wsparcia psychologicznego, jednakże wraz ze wzrostem złożoności problemów ludzi potrzebujących pomocy psychologicznej, zainicjowano połączenie różnych nurtów wspierania osób doświadczających trudnych sytuacji ży-ciowych. Dotyczyło to w szczególności sytuacji związanych ze śmiercią osób bliskich, chorobą, kalectwem czy też przemocą.

W Polsce podjęto próbę ujednolicenia rozumienia znaczenia pojęcia „interwencja kryzysowa” – zgodnie z treścią art. 47 ust.1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o po-mocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2013 roku, poz. 182 ze zmianami) jest to „ze-spół interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu; celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psy-chicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzięki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej”. Z treści powołanej definicji wynika, iż interwencja kryzysowa jest bezpośrednio ukierunkowana na szeroko rozumiany kryzys emocjonalny. Co więcej, interwencja kryzysowa może stanowić również pewien rodzaj prewencji pierwotnej, zapobie-gającej powstawaniu stanów kryzysowych i patologicznych u jednostki, rodziny czy też grup społecznych.

W tak rozumianych działaniach, mieszczących się w zakresie interwencji kryzysowej, bardzo dużą rolę mogą odgrywać pracownicy socjalni, którzy w swojej pracy niejed-nokrotnie doświadczają sytuacji, w których konieczne jest udzielenie klientom wspar-cia psychologicznego. Przecież to pracownicy socjalni, jeszcze przed wyszkolonymi

interwenientami, jako pierwsi docierają do środowisk, w których odbywa się dramat i zauważa się wysoki stopień natężenia negatywnych emocji.

Z końcem lat 90 – tych ubiegłego wieku nastąpiło odejście od patogenetycznego rozumienia interwencji kryzysowej, w którym główny nacisk był położony na określe-nie przyczyn, poziomu zaburzenia i określe-nieprzystosowania klientów pomocy społecznej. Okazało się bowiem, że klienci pomocy społecznej, korzystając ze świadczeń socjal-nych, rzadko podejmowali aktywność w kierunku samodzielnego rozwiązywania swoich problemów, nie mówiąc już o ich zapobieganiu ich powstawania. W chwili obecnej nacisk położony jest na aktywizację klientów, poprzez pokazanie im sposo-bów i metod radzenia sobie z sytuacjami trudnymi.

Niniejsze opracowanie jest stworzone z myślą o pracownikach socjalnych, którzy coraz częściej stoją w obliczu silnych kryzysów emocjonalnych klientów i często nie wiedzą nawet w jaki sposób zacząć rozmowę z klientem przeżywającym silne emocje.

Pierwszy rozdział zwiera szereg ustaleń terminologicznych związanych z kryzysem emocjonalnym, diagnozą kryzysu emocjonalnego, modelami interwencji kryzysowej oraz zawiera procedurę postępowania pracownika socjalnego w sytuacjach kryzyso-wych. Ze względu na ograniczenia wydawnicze, w rozdziale tym zostały omówione jedynie: kryzys utraty i żałoby, kryzysy emocjonalne związane z przemocą seksualną, fizyczną i psychiczną oraz kryzysy suicydalne.

W rozdziale drugim została omówiona interwencyjna działalność pracownika socjal-nego w szkole na wypadek śmierci, przemocy rówieśniczej oraz przemocy ukrytej wśród uczniów. W rozdziale tym została również przedstawiona sytuacja pracownika będącego w relacji z agresywnym klientem.

Rozdział trzeci jest skupiony wokół analizy kryzysu emocjonalnego samych pracow-ników socjalnych, którzy są poddawani nieustannej presji głównie z powodu pracy z klientami w kryzysach emocjonalnych.

Każdy rozdział został opatrzony podsumowaniem, pytaniami sprawdzającymi oraz zalecaną literaturą. Ponadto niniejsze opracowanie zawiera 5 aneksów: Źródła kryzy-su – diagnoza (kafeteria problemów), Karta klienta Ośrodka Interwencji Kryzysowej,

Porady dla prowadzących interwencję, Diagnoza zespołu stresu pourazowego PTSD (według DSM IV) i Słowniczek.

Celem niniejszego opracowania jest jedynie próba przedstawienia psychologicznych aspektów interwencji kryzysowej, a nie analiza instytucjonalna struktury istniejącej pomocy społecznej, dlatego też w opracowaniu pominięto analizę infrastruktury pomocy społecznej.

Z PRACĄ SOCJALNĄ W INTERWENCJI

KRYZYSOWEJ

W wyniku rozwoju w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych zróżnico-wanych modeli aktywizacji klientów pomocy społecznej, znaczenia nabrało tak zwa-ne podejście salutogezwa-netyczzwa-ne, zgodnie z którym najważniejszym celem pomocy jest aktywizowanie jednostki w niwelowaniu kryzysów i zapobieganiu ich powstawa-nia. Twórcą omawianego modelu jest A. Antonovsky, dla którego inspirację stanowiła teoria stresu Lazarusa, zgodnie z którą zarówno stres, jak i kryzysy są wszechobecne w życiu każdego człowieka, zaś różnica polega jedynie na zróżnicowanym reago-waniu na czynniki patogenne (stresory). Według Antonovsky´ego o jakości radzenia sobie człowieka z trudnościami życiowymi decydują następujące czynniki:

1. Styl życia i zachowania zdrowotne jednostki wraz z wzorami samoopieki i peł-nionymi rolami społecznymi;

2. Niedociążenie lub przeciążenie stymulacyjne oraz aktywny udział w kształtowa-niu pozytywnych doświadczeń życiowych;

3. Stresory i wydarzenia krytyczne, które mogą prowadzić do negatywnych bądź ambiwalentnych (sprzecznych) konsekwencji albowiem decydującą rolę od-grywa subiektywna ocena znaczenia wydarzeń oraz kompetencje twórczego zmagania się ze stresem wydarzeń krytycznych;

4. Uogólnione zasoby odpornościowe, które działają niezależnie od sytuacji i sta-nowią bufory (zasoby, magazyn) dla działających czynników ryzyka zdrowia; 5. Poczucie koherencji, a więc przekonanie o przewidywalności i racjonalności

świata oraz własnej sytuacji życiowej, na które składają się trzy komponenty: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności, poczucie sensowności oraz

po-czucie zaradności1_.

Warto zwrócić uwagę na poszczególne elementy każdego z wyróżnionych czyn-ników podejścia salutogenetycznego. Szczególnego znaczenia w tym podejściu nabierają takie cechy, takie jak: subiektywna ocena, aktywny udział w kształtowaniu pozytywnych doświadczeń życiowych, kompetencje w samodzielnym zmaganiu się ze stresem, a przede wszystkim poczucie zrozumiałości, sensowności i zaradno-ści. W każdym z tych elementów widoczna jest podmiotowość człowieka i jego su-biektywizm w myśleniu, jak i w działaniu. Stąd współcześnie rozumiana interwencja kryzysowa kładzie nacisk na aktywizowanie człowieka i szukanie jego zasobów, ale w taki sposób, aby miał on poczucie, że sam może podejmować działania i ponosić za nie odpowiedzialność. Oczywiście, nie w każdej sytuacji możliwe jest korzystanie z podejścia salutogenetycznego. Jeżeli bowiem mamy bowiem do czynienia z ka-tastrofą, wypadkiem czy pożarem, to celem szeroko rozumianej interwencji jest przede wszystkim współpraca różnych służb (straży pożarnej, policji, ratowników medycznych) jednakże w niniejszym opracowaniu omówione zostanie aspekt wspar-cia psychologicznego klientów.

Jak sama nazwa wskazuje, współcześnie rozumiana interwencja kryzysowa, jest dziedziną pomocy ukierunkowaną na szeroko rozumiany kryzys emocjonalny, a nie kryzys gospodarczy czy też ekonomiczny. Chcąc zatem dalej omawiać działania in-terwencji kryzysowej, w pierwszej kolejności należałoby wskazać, czym jest kryzys emocjonalny.

1.1. Kryzys psychologiczny – charakterystyka, obszary kryzysów

Podobnie jak w przypadku interwencji kryzysowej, badania nad kryzysem psycho-logicznym rozpoczęły się w latach 50 – tych ubiegłego wieku, jednakże nie istnieje ujednolicona definicja kryzysu, głównie z powodu występowania zróżnicowanego rozumienia pojęcia „kryzys” w teorii i praktyce. Najczęściej przyjmuje się, że kryzys psychologiczny następuje kiedy została naruszona zasada homeostazy czyli naru-szenie równowagi psychicznej człowieka. Mówiąc inaczej, podstawowym założe-niem w teorii kryzysu jest zachwianie poczucia stabilizacji człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Jeśli ta równowaga została zaburzona, następuje wzrost uczucia niepokoju, napięcia czy też lęku.

Pojęcie „kryzys emocjonalny” jest używane zamiennie z innymi pojęciami, takimi jak: „wydarzenie krytyczne”, „frustracja”, „konflikt”, „stres” lub „trauma”. Pamiętać jednak nale-ży, że każde z tych pojęć dotyczy jakiegoś wąskiego aspektu przykrych, trudnych do-świadczeń. Przykładowo, frustracja dotyczy opisu stanu emocjonalnego powstałego

na skutek niemożności osiągnięcia celu za pomocą posiadanych środków. Z kolei teoria konfliktu zakłada, że człowiek przeżywa kryzysy na skutek boleśnie odczu-wanej trudności z podjęciem decyzji. Jedynie teoria stresu stanowi pomost łączący

teorię kryzysu z psychologią2_.

Według R. Lazarusa3 _{stres nie jest zlokalizowany ani w jednostce ani w otoczeniu,}

a stanowi raczej pewien rodzaj relacji, transakcji między człowiekiem i jego otocze-niem. Jest to tzw. relacja stresowa, która jest traktowana jako zakłócenie lub zapo-wiedź zakłócenia równowagi między zasobami (możliwościami) jednostki a wyma-ganiami otoczenia.

Koncepcja Lazarusa jest bardo podobna do koncepcji anomii R. Mertona, zgodnie z którą człowiek z reguły jest racjonalny w swoich zachowaniach, a przyczyną jego zachowań odbiegających od przyjętych norm, jest dysproporcja między posiadany-mi środkaposiadany-mi (zasobaposiadany-mi), a celaposiadany-mi, które pragnie osiągnąć.

Zgodnie z relacyjną teorią stresu R. Lazarusa, stres jest szczególnym rodzajem relacji między człowiekiem, a otoczeniem, która jest oceniana przez osobę jako obciąża-jąca, przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Tym samym definicja ta ukazuje swego rodzaju zależność między tym, jakie zasoby posiada jednostka, a tym, w jaki sposób określa ona swoje położenie, przy czym zauważalny jest tutaj wysoki stopień subiektywności w ocenie takiej relacji. Przykładowo, dla jednej osoby wypadek samochodowy może być przeżyciem traumatycznym, a dla drugiej, jedynie pretekstem do zakupu kolejnego samochodu i źródłem pojawienia się myśli, że kon-sekwencje wypadku mogły być dużo większe. W pierwszym przypadku wewnętrz-ne zasoby człowieka nie były wystarczające do poradzenia sobie z trudną sytuacją, w drugim – wręcz przeciwnie, uruchomiły nowe pokłady energii do działania. Na tym właśnie polega relacyjność teorii stresu.

W subiektywnym odbiorze sytuacji stresowej, w pierwszej fazie najczęściej nastę-puje wzrost motywacji do działania, jednakże pojawiające się wraz z upływem cza-su kolejne wydarzania, mogą przyczyniać się do wyczerpania środków zaradczych, a w konsekwencji wystąpienia poczucia beznadziejności, przygnębienia, a ostatecz-nie przejścia w stres chroniczny.

2 _{Zob. D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,}

Rys. 1. Źródło powstania kryzysu

10

Rys. 1. Źródło powstania kryzysu

Relacja

Osoba Otoczenie

Sytuacja stresująca

Subiektywna ocena sytuacji

Myśli pozytywne Myśli negatywne

„Nic mi nie grozi” „Nie dam sobie rady”, „Mogłoby być gorzej” „Do niczego się nie nadaję”; „Poradzę sobie”, itp. „Jestem beznadziejny”, itp.

Wzrost napięcia

Wyczerpanie zasobów (mechanizmów obronnych)

Kryzys emocjonalny

Antycypowanie zagrożenia (podtrzymywanie lęku)

Źródło: Opracowanie własne za D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010

Przedstawiony rysunek ukazuje złożoność powstania kryzysu emocjonalnego, którego źródłem jest subiektywna ocena danej sytuacji i wskazuje, że powstały kryzys emocjonalny jest podtrzymywany przez subiektywną interpretację wydarzenia. W ten sposób osoba, poprzez zawężone myślenie, potęguje uczucie niepokoju i lęku, co z kolei prowadzi do pojawienia się negatywnych myśli, emocji i zachowań, a w konsekwencji do powstania Źródło: Opracowanie własne za D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicz-nych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010

Wzrost napięcia niewątpliwie przyczynia się do przechodzenia z konfrontacyjnych form zmagania się z rzeczywistością, do uruchomienia mechanizmów obronnych. Przykładowo, osoba, która konfrontuje się z trudną dla niej sytuacją: stratą męża, żony, przyjaciela czy też śmiercią bliskiej osoby, nie mogąc pogodzić się z rzeczy-wistością, uruchamia mechanizmy obronne. Najczęściej do radzenia sobie z trud-ną sytuacją wykorzystuje mechanizm wyparcia, który polega na niedopuszczaniu do świadomości faktu śmierci ważnej dla niego osoby, poprzez przypominanie sobie miłych chwil spędzonych z daną osobą, częste oglądanie zdjęć zmarłej osoby czy też dotykanie rzeczy zmarłego, które pozostały jego śmierci. Przykładowo, rodzi-ce zmarłego dziecka bardzo często pozostawiają rzeczy w jego pokoju, chcąc żyć w przekonaniu, że zaraz ono wróci i będzie się nimi bawić. Wdowy, nawet kilka lat zachowują przybory do golenia po zmarłych mężach i każdorazowo płaczą, jeśli

Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej

tylko usłyszą, że powinny pozbyć się „tych” rzeczy. Niemalże jednocześnie pojawia się u tych osób kolejny mechanizm określany jako racjonalizacja, a więc tworzenie „nowej rzeczywistości”, nadawanie znaczenia prawdziwości rzeczom czy też faktom nieracjonalnym – osoby takie twierdzą często, że widziały osobę zmarłą. Czasami pod wpływem silnych emocji pojawia się regresja czyli powracanie do wcześniejszego zachowania, np. do dziecięcych sposobów reagowania na stres lub projekcja, kiedy osoba przypisuje innym osobom swoje błędy, wady, emocje i skłonności.

Każdy z wymienionych mechanizmów obronnych jest nieświadomie wykorzysty-wany w jednym celu – obniżenia poziomu lęku. Niestety subiektywność oceny rze-czywistości jest tak silna, że uruchomione mechanizmy obronne nie zawsze są wy-starczające. Jeżeli zaś mechanizmy przestaną chronić świadomość przed treściami wzbudzającymi niepokój, pojawia się kryzys psychologiczny (emocjonalny) (rys.1). Przedstawiony rysunek ukazuje złożoność powstania kryzysu emocjonalnego, któ-rego źródłem jest subiektywna ocena danej sytuacji i wskazuje, że powstały kryzys emocjonalny jest podtrzymywany przez subiektywną interpretację wydarzenia. W ten sposób osoba, poprzez zawężone myślenie, potęguje uczucie niepokoju i lęku, co z kolei prowadzi do pojawienia się negatywnych myśli, emocji i zachowań, Rys. 2. Trójkąt emocji klienta w kryzysie

11

powstaje na skutek utraty równowagi i rozwoju stresu. Oczywiście utrata równowagi jest

ściśle związana z poczuciem utraty bezpieczeństwa w środowisku, które z natury jest

dynamiczne i sprzyja powstawaniu niespodziewanych sytuacji. Pamiętać przy tym trzeba, że

każda zmiana, nawet ta najmniejsza, może wywołać negatywne emocje związane z

poczuciem chaosu, co objawia się na czterech płaszczyznach:

a) płaszczyźnie emocjonalnej;

b) płaszczyźnie biofizjologicznej;

c) płaszczyźnie poznawczej;

d) płaszczyźnie behawioralnej.

Człowiek, który przeżywa kryzys na płaszczyźnie emocjonalnej doświadcza silnego

poczucia straty, pustki i szoku emocjonalnego. Osoba taka zaczyna doświadczać na przemian

lęku, gniewu, smutku (rys.2).

Rys. 2. Trójkąt emocji klienta w kryzysie

S (smutek)

L (lęk)

G (gniew)

Źródło: Opracowanie własne

.

Lęku, jako najczęściej występującej emocji, nie można utożsamiać ze strachem,

ponieważ lęk jest pozbawiony obiektu wywołującego cierpienie emocjonalne. Lęk jest

również reakcją emocjonalną powstałą na skutek przemyśleń i przekonania, że świat jest

chaotyczny i nieprzewidywalny. W literaturze przedmiotu lęk stanowi swego rodzaju czysty

skutek „bycia – w świecie”

4

. Gniew jest trudny do obiektywnego zdefiniowania, głównie ze

4

I. Yalom, Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci, Instytut Psychologii Zdrowia,

Źródło: Opracowanie własne.

a w konsekwencji do powstania zaburzenia równowagi emocjonalnej. Dominuje przy tym pogląd, że kryzys emocjonalny powstaje na skutek utraty równowagi i roz-woju stresu. Oczywiście utrata równowagi jest ściśle związana z poczuciem utraty bezpieczeństwa w środowisku, które z natury jest dynamiczne i sprzyja powstawa-niu niespodziewanych sytuacji. Pamiętać przy tym trzeba, że każda zmiana, nawet ta najmniejsza, może wywołać negatywne emocje związane z poczuciem chaosu, co objawia się na czterech płaszczyznach:

a. a) płaszczyźnie emocjonalnej; b. b) płaszczyźnie biofizjologicznej; c. c) płaszczyźnie poznawczej; d. d) płaszczyźnie behawioralnej.

Człowiek, który przeżywa kryzys na płaszczyźnie emocjonalnej doświadcza silnego poczucia straty, pustki i szoku emocjonalnego. Osoba taka zaczyna doświadczać na przemian lęku, gniewu, smutku (rys.2).

Lęku, jako najczęściej występującej emocji, nie można utożsamiać ze strachem, po-nieważ lęk jest pozbawiony obiektu wywołującego cierpienie emocjonalne. Lęk jest również reakcją emocjonalną powstałą na skutek przemyśleń i przekonania, że świat jest chaotyczny i nieprzewidywalny. W literaturze przedmiotu lęk stanowi swego

rodzaju czysty skutek „bycia – w świecie”4_{. Gniew jest trudny do obiektywnego}

zde-finiowania, głównie ze względu na subiektywność jego odczuwania i okazywania. Z kolei smutek, to stan emocjonalny związany z utratą kogoś lub czegoś. O stopniu jego odczuwania decyduje siła przywiązania (więzi) z drugą osobą lub rzeczą czy też sytuacją – im silniejsza jest więź, tym silniej występuje odczuwanie smutku. Wyróżnione emocje w kryzysie emocjonalnym występują naprzemiennie i wy-twarzają energię, która uwolniona jest niezwykle pomocna w zdrowieniu. Problem pojawia się w sytuacji, kiedy powstała energia jest skierowana przeciwko samemu sobie, przeradzając się w smutek, który z kolei potęguje uczucie lęku i złości na siebie samego. Wtedy trójkąt się zamyka, a siła destrukcyjnej energii może być tak duża, że dochodzi do myśli autodestrukcyjnych, depresji, samobójstw, uzależnień czy też samookaleczeń.

Kryzys emocjonalny na płaszczyźnie biofizjologicznej jest związany z rozstroje-niem procesów fizjologicznych. Na skutek odczuwanego napięcia emocjonalnego

pojawiają się dolegliwości somatyczne – najczęściej są to bóle głowy, nadmierna potliwość, bóle klatki piersiowej, bóle brzucha czy też tzw. drżączka rąk lub nóg. Dodatkowo osoby w kryzysie emocjonalnym doświadczają wielu dolegliwości zwią-zanych z ograniczonym postrzeganiem otoczenia (zawężone myślenie) oraz trudno-ści w koncentracji uwagi i przy podejmowaniu decyzji – jest to tzw. płaszczyzna po-znawcza. Osoby w kryzysie koncentrują się głównie na szoku, na tym co ich spotkało. W przypadku silnie skrajnych emocji, doznanych, np. na skutek gwałtu, osoby w fazie

ostrego stresu5 _{mają nawet trudności z podaniem własnego imienia i nazwiska.}

Wreszcie kryzys emocjonalny w płaszczyźnie behawioralnej przejawia się najczęściej w trudnościach z kontrolowaniem własnego życia.

Osoby znajdujące się w kryzysie odczuwają lęk przed innymi ludźmi, ale z drugiej strony wykazują silną zależność od innych. Bardzo często doświadczają sprzecznych, niespój-nych emocji, np. śmieją się w sytuacji napięcia emocjonalnego, mają również trudność z przyjęciem pomocy, a nawet jeśli ją otrzymują, nieudolnie z niej korzystają. Zdarza się, że osoby te podejmują niespodziewane i nieprzemyślane zachowania, a nawet wchodzą w konflikt z prawem.

Wielu pracowników socjalnych jest świadkami sytuacji, kiedy klient pomocy spo-łecznej wycofuje się proponowanych mu form wsparcia czy też podejmuje trudne do zrozumienia, irracjonalne z punktu widzenia pracownika socjalnego działania. Nie można jednak zapominać, że każda z decyzji podjętych przez klientów jest uwarun-kowana wieloma czynnikami, zaś część z nich jest bezpośrednią konsekwencją

po-zostawania w kryzysie psychologicznym, który powinien być zdiagnozowany6 _zanim

pracownik rozpocznie pracę nad zmianą zachowań klienta. Wspomniana wielość czynników jest związana z występowaniem modeli kryzysów psychologicznych, któ-re z kolei są uwarunkowane różnymi sytuacjami i wydarzeniami w życiu człowieka.

5 _{Zespół Ostrego Stresu Pourazowego (ang. ASD), to objawy doświadczane bezpośrednio po urazie psychicznym. Mogą trwać od kilku dni}

do 4 tygodni. Do objawów ostrej reakcji na stres zalicza się: a) uczucie obcości własnej osoby, ciała (depersonalizacja) b) odczucie obcości świata (derealizacja)

c) uczucie oszołomienia d) poczucie odrętwienia e) problemy z pamięcią f ) złość, gniew, rozpacz g) unikanie innych, izolację.

Stąd koniecznym wydaje się wskazanie modeli rodzajów kryzysów emocjonalnych, z którymi pracownik socjalny może spotkać się w swojej pracy z klientami pomocy

społecznej7 _{(rys 3).}

Rys. 3. Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych

14

Rys. 3. Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych

Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych

utrata lub zachwianie równowagi

zagrożenie koncepcji własnego Ja i tożsamości osłabienie poczucia sensu życia

zablokowanie lub brak zasobów moment krytyczny w rozwoju

Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa, Pomoc w kryzysach psychologicznych, Warszawa 2010.

Kryzys rozumiany jako utrata lub zachwianie równowagi występuje na skutek rozbieżności pomiędzy percepcją, czyli postrzeganiem sytuacji zagrażającej, a posiadanymi przez klienta pomocy społecznej zasobami radzenia sobie w trudnych chwilach. W tym przypadku kryzys jest rozumiany jako rodzaj stresu, w którym pod wpływem sytuacji problemowej, następuje załamanie równowagi emocjonalnej. Przykładem takiej sytuacji stresowej może być powódź, pożar, choroba, śmierć, kradzież czy też gwałt. Warto przy tym zwrócić uwagę, że utrata równowagi psychologicznej nie musi być następstwem pojawienia się konkretnej, jednej sytuacji, a może być konsekwencją kumulacji wcześniejszych, nie przepracowanych kryzysów. Należy przy tym zauważyć, że klienci pomocy społecznej, pod wpływem dużej liczby sytuacji trudnych, przy kolejnym niepowodzeniu, przyjmują postawę biernej akceptacji rzeczywistości i wycofują się z czynności zmierzających do poprawy własnej sytuacji.

Kryzys rozumiany jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości pozostaje w Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa, Pomoc w kryzysach psychologicznych, Warszawa 2010.

Kryzys rozumiany jako utrata lub zachwianie równowagi występuje na skutek rozbież-ności pomiędzy percepcją, czyli postrzeganiem sytuacji zagrażającej, a posiadanymi przez klienta pomocy społecznej zasobami radzenia sobie w trudnych chwilach. W tym przypadku kryzys jest rozumiany jako rodzaj stresu, w którym pod wpływem sytuacji problemowej, następuje załamanie równowagi emocjonalnej. Przykładem takiej sytuacji stresowej może być powódź, pożar, choroba, śmierć, kradzież czy też gwałt. Warto przy tym zwrócić uwagę, że utrata równowagi psychologicznej nie musi być następstwem pojawienia się konkretnej, jednej sytuacji, a może być kon-sekwencją kumulacji wcześniejszych, nie przepracowanych kryzysów. Należy przy tym zauważyć, że klienci pomocy społecznej, pod wpływem dużej liczby sytuacji trudnych, przy kolejnym niepowodzeniu, przyjmują postawę biernej akceptacji rze-czywistości i wycofują się z czynności zmierzających do poprawy własnej sytuacji.

7 _{W literaturze przedmiotu spotyka się również inny, bardziej uproszczony podział kryzysów emocjonalnych:}

a) kryzysy rozwojowe – są to wydarzenia związane z normalnym rozwojem, czy też ewolucją. kryzysem może być np. reakcja na urodzenie dziecka, zmianę pracy lub jej utratę, przejście na emeryturę, itp.

b) kryzysy sytuacyjne, które pojawiają się w nagłych sytuacjach takich jak gwałt, wypadek samochodowy, choroba, śmierć c) kryzysy egzystencjalne – dotyczą sytuacji, w których pojawia się konflikt wewnętrzny na skutek podsumowań własnego życia, poczucia pustki, itp.

Kryzys rozumiany jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości pozostaje

w ścisłym związku z kryzysami rozwojowymi E. Eriksona8_{, zwanymi również}

kry-zysami przemiany. Kryzysy takie pojawiają się adekwatnie do faz rozwoju każdego człowieka, zaś pracownicy socjalni powinni zdawać sobie sprawę z tego, że życie człowieka jest ciągłą zmianą. Oznacza że rozwiązanie problemów w jednym sta-dium rozwojowym nie zabezpiecza człowieka przed ich pojawieniem w później-szych stadiach. Ponadto, jakość rozwiązywania sytuacji problemowych zależy od ja-kości i sposobu wychowania dziecka w rodzinie oraz nabytych w niej umiejętności. W konsekwencji osoby, które były wychowywane w rodzinach dysfunkcyjnych, mają trudności w byciu dojrzałym rodzicem, czy też osobą odpowiedzialną za swoje dzia-łania, co w praktyce jest określane terminami takimi jak „dziedziczenie bezrobocia”, „wyuczona bezradność”, „niewydolność wychowawcza”. Pamiętać przy tym trzeba, że prawdopodobne jest, iż w danej rodzinie istnieje możliwość nakładania się kryzy-sów występujących u poszczególnych jej członków – przykładowo agresja w rodzi-nie może być skutkiem kryzysu rozwojowego nastolatka i rodzica, który przechodzi kryzys wieku średniego. Sytuacja taka dodatkowo potęguje odczuwanie kryzysu przez daną osobę.

Zgodnie ze wspomnianą koncepcją kryzysów rozwojowych można wyróżnić nastę-pujące po sobie kryzysy (przełomu życia):

a. ufność – nieufność (1 rok życia) – w tym okresie życia człowieka tworzy się po-stawa uczuciowa wobec otoczenia i własnej osoby; jeśli dziecko ma zaspokajane potrzeby uważności przez otoczenie, w kolejnych stadiach rozwojowych będzie wykazywać ufność, spontaniczność i postawę akceptacji w stosunku do innych; w przeciwnym wypadku, kiedy wystąpią niedostatki w opiece – istnieje duże prawdopodobieństwo pojawienia się u dziecka braku zaufania, podejrzliwości i lęku;

b. anatomia, a wstyd i zwątpienie (2–3 rok życia) – wraz z rozwojem umiejętno-ści motorycznych, dziecko nabiera umiejętnoumiejętno-ści i możliwoumiejętno-ści panowania nad swoimi popędami, potrzebami i otoczeniem, ma poczucie możliwości samo-dzielnego poznawania świata i tym samym pragnie wszystko robić bez pomo-cy dorosłych; jeżeli rodzice rozumieją te potrzebę autonomicznego działania i ją tolerują – wytwarza się autonomia dziecka; jeżeli rodzice są zbyt niecierpliwi, krytyczni i szorstcy w stosunku do dziecka, umacnia się w nim poczucie wstydu i wątpliwości;

c. inicjatywa – poczucie winy (4–5 rok życia) – jest to okres rywalizacji z innymi dziećmi; dziecko jest już zdolne do samodzielnego podejmowania inicjatywy wielu zabaw, organizowania przestrzeni wokół siebie; jeżeli dziecko czuje, że ro-dzice uważają je za zbyt absorbujące i wyśmiewają jego zabawy – w dziecku wzrasta poczucie winy;

d. pracowitość – poczucie niższości (6–12 rok życia) – jest to okres rozwoju dziecka, w którym dziecko potrzebuje uznania i pochwały za wykonane zadanie; dziecko jest skłonne do poznawania tajników wiedzy; zachęcanie dziecka do aktyw-ności i inicjowanie zadań do wykonania i nagradzanie za starania przyczyniają się do wytworzenia u dziecka zmysłu pracowitości; w przeciwnym wypadku – przy nadmiarze krytyki i braku zainteresowania powstaje w dziecku poczucie niższości i zniechęcenia;

e. adolescencyjny kryzys tożsamości (13–18 rok życia); jest to bardzo trudny czas dla dorastającego człowieka – młody człowiek zaczyna sobie zadawać pytania, kim jest i co chce robić ze swoim życiem; przy określaniu jego tożsamości po-trzebne są rozwinięte siły ego – ufności, że świat jest wystarczająco bezpiecz-nym miejscem do realizacji własnych możliwości i autonomii, dzięki której czło-wiek ufa sobie oraz inicjatywy i pracowitości; oznacza to, że jeśli młody człoczło-wiek posiada mocno ugruntowane zasoby z dzieciństwa, to stworzy sobie solidne poczucie własnej tożsamości; w przeciwnym wypadku powstanie problem eg-zystencjalny, który przejawia się trudnościami w określaniu tego, co chce robić, co będzie robił w przyszłości, kim chce być lub kim chciałby być; wielu młodych ludzi nie wie, co zrobić ze swoim życiem i odpowiedzi na to pytanie szukają w grupach rówieśniczych czy na forach internetowych;

f. intymność – izolacja (19–30 rok życia) – jest to czas nawiązywania bliższych,

bardziej intymnych relacji z innymi ludźmi bez utraty własnej tożsamości; prze-ciwieństwem jest życie w samotności, w odizolowaniu od rówieśników oraz płci przeciwnej;

g. twórczość – stagnacja, kryzys wieku średniego (31–50 rok życia) – jest to czas podsumowania swojego życia i swoich dotychczasowych osiągnięć; powodze-nie i zadowolepowodze-nie z siebie przyczynia się do zwiększenia ilości i jakości podej-mowanych działań; jeśli natomiast podsumowanie wykaże wartości ujemne – pojawia się poczucie straty życia i zmarnowanego czasu, a w konsekwencji dochodzi do pojawienia się destrukcyjnych myśli, niekiedy depresji, a nawet myśli samobójczych;

h. integralność – rozpacz (od 51 roku życia) – integralność zakłada dodatni bi-lans życiowy, pogodzenie się z przemijaniem życia; jeżeli człowiek ma trudność

z zaakceptowaniem swojego życia pojawia się rozpacz i lęk przed śmiercią; w okresie tym ludzie doświadczają przykrego dla nich przekonania, że nie warto podejmować żadnych działań z uwagi na zbliżający się kres życia.

Każdy z wymienionych rodzajów kryzysów przemiany jest ściśle związany z aspektem egzystencjalnym człowieka. Erikson, poprzez prowadzenie licznych badań, dowiódł, że od jakości życia w rodzinie zależy jakość i przebieg dalszych etapów rozwojowych. Osoby korzystające z pomocy społecznej lub interwencji kryzysowej mogą znaj-dować się w stadium kryzysu przemiany, który wraz z konkretną sytuacją stresową przyczynia się do zachwiania równowagi życiowej (zaburzenia homeostazy). Warto zatem pamiętać o możliwości pojawienia się zagrożenia w postrzeganiu siebie przez klienta pomocy wywołanego określonym rodzajem kryzysu przemiany. Stąd, przy przeprowadzaniu wywiadów diagnostycznych i środowiskowych ważną informacją

jest wiek klienta oraz rodzaj zgłaszanego przez niego problemu9_.

Zablokowanie lub brak w zasobach człowieka strategii zaradczych i obronnych ade-kwatnych do sytuacji zagrożenia, jest konsekwencją niemożności poradzenia sobie z narastającym napięciem stresu, przy braku dostępu do mechanizmów obronnych. Kryzys w tym przypadku jest rezultatem kombinacji właściwości jednostki i posia-danej przez nią strategii zmagania się z trudnymi sytuacjami. Poprzez zablokowanie zasobów rozumie się występowanie wszechogarniającego poczucia bezradności, bezsilności oraz ogólne poczucie utraty mocy. Zgodnie z tak rozumianym kryzysem,

klienci pomocy społecznej, którzy go doświadczają, nie powinni być trakto-wani jako osoby dysfunkcjonalne czy też niekompetentne. Wynika to z faktu,

iż przyczyną zablokowania zdolności radzenia sobie są najczęściej wydarzenia kry-tyczne, które wywołują stres o wysokim stopniu nasilenia. Ponadto w obliczu sytuacji stresowej, mogą pojawić się mechanizmy obronne, np. wyparcie, które zarówno zaburzają procesy poznawcze, jak i blokują dostęp do przyjęcia nowych rozwiązań. Ostatnim, wskazanym rodzajem kryzysu jest tzw. moment krytyczny, wymuszają-cy konieczność zmiany życiowej. Zmiany takie mogą być pozytywne i negatywne, zaś człowiek przechodząc kolejne fazy rozwoju dokonuje w sobie pożądanych lub niepożądanych zmian. Powstrzymywanie się przed podjęciem decyzji nie sprzyja rozwojowi. Człowiek przeżywa wówczas tzw. zastój egzystencjalny, tracąc przy tym energię do jakiegokolwiek działania.

Tak rozumiany kryzys nie musi być rozumiany jako coś, co zagraża egzystencji czło-wieka. Oznacza to, że kryzys egzystencjalny może być również ujmowany w po-zytywnym tego słowa znaczeniu. Przykładem pozytywnego rozumienia kryzysu może być sytuacja, w której klient po założeniu niebieskiej karty, postanawia udać się na warsztaty korekcyjno – edukacyjne dla osób stosujących przemoc.

Każdy z wyżej wymienionych kryzysów charakteryzuje się tzw. dynamiką kryzysu psychologicznego. Co prawda w psychologii kryzysu nie ma jednego wzoru reakcji kryzysowych, jednakże znajomość oraz umiejętność rozpoznawania faz rozwoju kryzysów emocjonalnych, może w znacznym stopniu zredukować przechodzenie krytycznych sytuacji stresowych w rozwinięte, chroniczne kryzysy. Opisując dyna-mikę kryzysu psychologicznego warto wspomnieć o koncepcji G. Caplana, który

wyróżnia wyróżnia cztery fazy reakcji kryzysowej10_{. Pierwszą, początkową fazę}

charakteryzuje napięcie, wywołujące zwykłe reakcje adaptacyjne (jest to naturalna reakcja na stres). Chodzi tutaj przede wszystkim o wzrost adrenaliny, poddenerwo-wanie i pobudzenie emocjonalne, zmuszające człowieka do wykonania określonych czynności, które zmniejszą napięcie wywołane określoną sytuacją. Druga faza przy-czynia się do dalszego wzrostu napięcia, które już nie może być zredukowane, głów-nie z powodu braku sukcesów w radzeniu sobie z trudną sytuacją. W trzeciej fazie kryzysu następuje dalszy wzrost napięcia, który prowadzi do ostatecznej mobilizacji zasobów człowieka oraz dostępnych mu środków zewnętrznych w otaczającym go środowisku. Jeśli kryzys nie zostanie zatrzymany w jednej z tych trzech faz, istnieje

ryzyko przejścia w czwartą fazę – tzw. ostrą fazą kryzysu11_{. Pamiętać przy tym trzeba,}

że dynamika trwania kryzysu jest zależna od jakości reagowania człowieka na kon-kretny rodzaj stresu – badania wykazują, iż np. depresja powszechnie występuje w sytuacji utraty kogoś bliskiego (śmierć, rozstanie, rozwód, separacja) lub

przewle-kłej choroby, a nie występuje u ofiar gwałtu12_.

Nie ulega żadnej wątpliwości, że wiedza na temat dynamiki kryzysu ułatwia lepsze zrozumienie sposobów reagowania klienta. Co więcej, znajomość dynamicznie zmie-niających się faz kryzysu, przyczynia się do opracowania lepszej strategii pomocy, a tym samym, współpraca z człowiekiem w kryzysie jest bardziej wydajna. Czym innym jest bowiem praca z klientem, będącym w początkowej fazie kryzysu, a czym innym – praca z klientem znajdującym się w ostatnim stadium rozwoju kryzysu.

10 _{G. Caplan, Emotional Crisis (w:) M. Deutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health, Basic Books, New York 1963.} 11 _{Zwaną inaczej ASD; więcej o ASD w podrozdziale 1.1.1.}

Kończąc rozważania na temat charakterystyki stanów kryzysowych, należy dodat-kowo wspomnieć, iż zjawiska kryzysowe mogą oznaczać również szansę rozwoju, a nie tylko i wyłącznie ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych. Kryzys może się okazać się bowiem ważnym momentem zmiany perspektywy życiowej, tzw. punk-tem zwrotnym w myśleniu i postrzeganiu swojej osoby w przestrzeni społecznej. Przykładowo, odejście od partnera/partnerki może przyczynić się do wyzwolenia pokładów energii (rys. 2) w kierunku rozwoju osobistego i zawodowego. Stąd przy omawianiu kryzysów powinno się mieć na uwadze ich progresywny i rozwojowy charakter. Wbrew pozorom, lęk i początkowa dezorganizacja mogą przyczynić się do: 1. wzmocnienia psychicznego, odkrycia nowych, dotąd uśpionych zasobów radze-nia sobie z trudnościami – niektórzy klienci pomocy społecznej na skutek powo-dzi potrafili (przy wsparciu pracowników socjalnych i interwenientów) pozyskać pomoc finansową, odbudować własną motywację do działania i motywację do poprawy standardu życia, a w konsekwencji obecnie mieszkają w lepszych warunkach bytowych niż przed powodzią

2. polepszenia jakości relacji z innymi – na przykład poprzez doraźną działalność asystentów rodziny, rodzice uczą się nowych zachowań w stosunku do włas-nych dzieci, a w obawie przed pozbawieniem lub ograniczeniem praw rodzi-cielskich, nabywają nowe umiejętności wychowawcze

3. polepszenia obrazu własnej osoby, a nawet zmiany tożsamości i wzrostu samo-oceny – dzieje się tak głównie poprzez zauważenie własnej aktywizacji w kie-runku zmiany na lepsze

Człowiek, który przy wsparciu innych, zaczyna dostrzegać skutki własnych działań, automatycznie kwestionuje negatywne myśli na swój temat. Stąd bardzo ważne jest niewyręczanie klientów w realizacji podejmowanych działań – klienci odkrywają w ten sposób swój potencjał i sens życia.

W pracy z klientem ważne jest przekazanie mu informacji, iż po przejściu kryzysu emocjo-nalnego nikt nie pozostaje takim samym człowiekiem.

W zależności od sposobu poradzenia sobie przez jednostkę z trudną sytuacją, możliwe jest również pojawienie się u jednostki stanu psychicznego gorszego niż przed kryzysem – oznacza to, że kryzys może przyjąć, oprócz progresywne-go również regresywny charakter. Dzieje się tak głównie na skutek braku nadziei na rozwiązanie problemu, spadku wiary w swoje możliwości oraz destrukcyjnego przekonania o niemożliwości konstruktywnego rozwiązania nadal pogarszającej się

sytuacji. W konsekwencji, na skutek nieradzenia sobie z napięciem emocjonalnym, człowiek może przejść w stan uzależnienia od substancji psychoaktywnych lub alko-holu. Pamiętać ponadto należy, iż wiele osób obawia się ponadto nawrotu do stanu przedkryzysowego. W odpowiedzi na taką obawę, należy pokazać klientowi, że dzię-ki pojawieniu się w jego życiu kryzysu emocjonalnego, nabył nowe umiejętności i zasoby, które zatrzymają go przed „kolejnym bolesnym upadkiem”.

Nie można wreszcie zapominać, iż kryzys emocjonalny narusza podstawy i funda-menty dotychczasowego życia danej osoby, pokazuje również nieodpowiednie sposoby radzenia sobie przez daną osobę z trudnymi sytuacjami. W czasie pracy z klientem powinien on uświadomić sobie, iż dotychczas, nieświadomie, korzystał z nieodpowiednich i nieadekwatnych, metod pokonywania kryzysu. Praca taka, pop-arta wsparciem rodzinnym oraz społecznym winna być jednak poprzedzona prawid-łową diagnozą, albowiem istotne jest rozróżnienie stanów kryzysowych od zespołu stresu pourazowego.

1.1.1. Diagnoza kryzysu psychologicznego i stanów transkryzysowych

Każdy z kryzysów psychologicznych jest ograniczony w czasie. Przyjmuje się, że trwa-ją one od sześciu do ośmiu tygodni, zaś po tym czasie subiektywne poczucie chaosu i dezorganizacji ulega zmniejszeniu. Istotniejsze jest jednak nie to, jak długo trwa kryzys ale to, co dzieje się bezpośrednio po wydarzeniu kryzysowym. Nie można przy tym zapominać, iż niektóre sytuacje krytyczne są wyparte ze świadomości i dana osoba może wierzyć, że sobie poradziła z kryzysem, jednakże w późniejszym czasie, przy kolejnej, nawet najmniejszej sytuacji problemowej, może ponownie doświad-czyć stanu kryzysu. Owa chwiejność emocjonalna może zaś występować stosunko-wo często, nawet kilkukrotnie w ciągu jednego dnia.

Stan transkryzysowy występuje wówczas, gdy człowiek nie przepracował w sobie negatywnych emocji w stosunku do np. zmarłego rodzica i przenosi ten gniew na inne autorytety – przełożonych, pracodawców, pracowników pomocy społecz-nej czy służb mundurowych. Przykładem takiej osoby może być młoda kobieta, która od sześciu lat nie była na grobie swojego ojca, zaprzeczając że ojciec nie żyje. Wskutek takiego sposobu radzenia sobie z sytuacją kryzysową (wyparcie, tłumienie), miała trudność w utrzymaniu pracy, popadała w konflikt z najbliższą rodziną, zerwała kontakt z przyjaciółmi i zachorowała na bulimię. Wydawać by się mogło, że po tylu latach od śmierci ważnej dla niej osoby, posiadała stan równowagi psychicznej,

jednakże w chwilach stresu związanego z podejmowaniem relacji interpersonal-nych z innymi ważnymi dla niej osobami, obwiniała te osoby, nie mając świadomo-ści, że źródłem jej trudnoświadomo-ści, jest zdarzenie z przeszłości. Oczywiście człowiek może ową trudność traktować w kategoriach braku umiejętności nawiązywania kontaktu, rozumienia sytuacji konfliktowych lub braku umiejętności pracownika socjalnego w udzielaniu mu pomocy, ale jest to jedynie mechanizm obronny, albowiem źródło stanu transkryzysowego tkwi na głębszym poziomie.

Z terapeutycznego punktu widzenia taki stan transkryzysowy wymaga zastosowania

odpowiednich technik interwencji kryzysowej13_{. Skoro jednak stan transkryzysowy}

może wystąpić nawet kilka lat od wydarzenia kryzysowego, pojawia się pytanie, czym różni się on od zespołu stresu pourazowego PTSD opisanego w aneksie nr 4. Przede wszystkim PTSD jest zdefiniowanym zespołem lękowym (opracowanym przez American Psychiatric Association, DSM IV), którego źródłem jest traumatyczne wydarzenie, a do jego rozpoznania konieczne jest spełnienie ściśle określonych

kry-teriów14_{. Wprawdzie osoba ze zdiagnozowanym PTSD może znajdować się w stanie}

transkryzysowym jednakże nie wszystkie osoby będące w stanie transkryzysowym cierpią na zespół stresu pourazowego. Pamiętać przy tym należy, iż najbardziej cha-rakterystyczną cechą stanu transkryzysowego jest to, że bez względu na okoliczności

jego powstania, ma on charakter pozostałości i często się nawraca15_.

Oznacza to, że kiedy przystępujemy do diagnozy stanu psychicznego i sytuacji kryzysowej klienta pomocy społecznej powinniśmy zwrócić uwagę nie tylko na zdiagnozowany stan kliniczny, ale przede wszystkim na powtarzalność cyklu problemów i odległe czynniki lub sytuacje kryzysowe, które mogły zapoczątkować kryzys psychologiczny.

Bardzo ważna przy pracy z klientem pomocy społecznej jest świadomość pracow-nika socjalnego, że jego podopieczny może znajdować się w stanie transkryzyso-wym. Wiedza ta pozwala bowiem podjąć decyzję co do charakteru dalszej współ-pracy interwencyjnej – doraźnej, czy też długofalowej. Inaczej bowiem będzie wyglądała współpraca z klientem, który w wyniku wypadku został sparaliżowany i musi zrezygnować z większości planów, a obecnie jest w stanie depresji z myślami

13 _{Techniki interwencji kryzysowej zostaną omówione w podrozdziale 1.2.}

14 _{Zgodnie z klasyfikacją DSM IV wstępuje sześć kryteriów (A,B,C,D,E,F). A dotyczy zdarzenia traumatycznego, B – jakości przeżywania}

zda-rzenia krytycznego, C – unikania, D – utrzymywania się objawów zwiększonego pobudzenia, E – czasu trwania zabuzda-rzenia, F – stanu po zdarzeniu traumatycznym.

samobójczymi, niż współpraca ze sparaliżowanym klientem, który każdorazowo, kiedy ktoś mu się sprzeciwi staje się agresywny i twierdzi że odbierze sobie życie.

Podsumowanie

1. Kryzys psychologiczny (emocjonalny) to:

a. wynik trudności w osiągnięciu celów życiowych, które wydają się nie do pokonania,

b. osobiste trudności lub sytuacje, które odbierają ludziom zdolność działania i uniemożliwiają świadome kontrolo-wanie swojego życia,

c. stan dezorganizacji życia człowieka, kiedy człowiek staje w obliczu przedefiniowania własnych celów życiowych, 2. Kryzys rozwija się w kilku stadiach – początkowo występuje sytuacja krytyczna, potem narastające napięcie i

dezorga-nizacja, a wreszcie wyczerpanie zasobów.

3. Kryzys jest ograniczony w czasie, ale może się przekształcić w serię nawracających się stanów transkryzysowych.

Pytania sprawdzające

1. Co decyduje o jakości radzenia sobie człowieka z trudnościami życiowymi? 2. Jakie jest źródło powstania kryzysu psychologicznego?

3. Na czym polega relacyjność stresu?

4. Jakie są najczęściej występujące mechanizmy obronne? 5. Na czym polegają cztery fazy reakcji kryzysowej?

6. Co to znaczy, że kryzys psychologiczny posiada swą dynamikę? 7. Co to jest PTSD?

8. Co to są stany transkryzysowe? 9. Na czym polega trójkąt emocji?

10. Wymień modele rodzajów kryzysów emocjonalnych.

Zalecana literatura

ÎG. Caplan, Emotional Crisis (w:) M. Deutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health, Basic Books, New

York 1963.

ÎL. Golińska, Rodzina i praca w warunkach kryzysu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2011.

ÎR. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej, PARPA, Warszawa 2010.

ÎD. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie

i Profesjonalne, Warszawa 2010.

ÎJ. Plak (red.), Psychologia kryzysu i interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa

Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2012.

ÎR. Sapolski, Dlaczego zebry nie mają wrzodów? Psychofizjologia stresu, PWN, Warszawa 2010.

ÎJ. Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001.

ÎI. Yalom, Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2008.

1.2. Modele interwencji kryzysowej w pracy socjalnej

1.2.1. Model równowagi, model poznawczy i model przemiany

psychospołecznej

W literaturze przedmiotu najczęściej wymieniane są trzy modele interwencji kryzyso-wej: model równowagi, model poznawczy i model przemiany

kryzysowej. R. K. James oraz B. Gilliland wyróżnili kilka ważnych zasad łączących teorię kryzysu z interwencją kryzysową. Są to następujące zasady:

1. Cele terapii są skonstruowane w taki sposób, aby klient zwiększał własne kom-petencje w radzeniu sobie z trudnościami (chodzi tutaj przede wszystkim o za-soby radzenia sobie).

2. Leczenie ukierunkowane jest na konkretne i znaczące obszary problemowe, któ-re obejmują konflikty interpersonalne oraz utracone przez klienta umiejętności do prawidłowego pełnienia roli.

3. Uwagę klienta koncentruje się na określony, zdiagnozowany problem przy za-stosowaniu odpowiednich technik koncentracji.

4. Leczenie jest dostosowane do poziomu świadomości klienta.

5. Wydarzenia, które przyczyniły się do powstania kryzysu uznaje się za bardzo ważne dla dynamiki rozwoju sytuacji.

6. Podstawowym celem leczenia jest modyfikowanie cech charakteru lub wzorców leczenia.

7. W leczeniu wykorzystuje się wiedzę, znajomość konfliktu, czerpaną głównie z wiedzy o osobowości, jej zaburzeń oraz socjokulturowym funkcjonowaniu

klienta16_.

Przedstawione zasady wyraźnie nawiązują do psychologii kryzysu oraz różnych me-tod pracy z klientami. Jak już wskazano, pierwszym z modeli interwencji kryzysowej, jest model równowagi.

Model równowagi zaproponowany przez Caplana stosuje się najczęściej dla wczes-nej interwencji, kiedy osoba pozostająca w kryzysie, nie jest w stanie kontrolować własnego zachowania i nie potrafi podejmować żadnych działań, nie mówiąc już o decydowaniu za siebie i swoich najbliższych. Praca interwenienta powinna w ta-kiej sytuacji skupić się na przywróceniu psychicznej i fizycznej równowagi klienta istniejącej przed pojawieniem się kryzysu. Trudno bowiem pracować na bazie zaso-bów człowieka, który jest w fazie zupełnej dezorganizacji i poczucia beznadziejności własnego życia. Przykładowo, jeśli pracownik socjalny podejmuje się pracy z osobą po próbie samobójczej, nie może skupiać się na głębszych przyczynach despera-ckiego zachowania klienta. Koniecznym jest tutaj przede wszystkim ustabilizowanie emocji oraz uzyskanie od niego zobowiązania, że warto jeszcze żyć, przynajmniej przez kolejny tydzień, aż do następnego spotkania. Podobnie sytuacja zachodzi

w przypadku wystąpienia depresji. Nie powinno się bowiem rozmawiać z klientem w stanie emocjonalnym wskazującym na depresję na tematy dotyczące trudnej przeszłości i doszukiwać się genezy jego samopoczucia. W tym przypadku ważna jest przede wszystkim praca w kierunku uświadomienia klientowi, że depresja jest

chorobą, którą można wyleczyć17_.

Model poznawczy w interwencji kryzysowej opiera się na założeniu, że głównym źródłem powstałego kryzysu jest fałszywa ocena zdarzeń, a nie same wydarzenia. Głównym założeniem omawianego modelu jest stwierdzenie, że ludzie mogą uzy-skać kontrolę nad życiowym kryzysem. W tej sytuacji podejmowane są starania w celu uświadomienia klientom istoty wydarzeń poprzez kwestionowanie irracjo-nalnych, błędnych myśli. Zakres niniejszego opracowania wyklucza szczegółowe omówienie zasad terapii poznawczej, jednakże warto chociażby zasygnalizować, iż model ten doskonale się sprawdza w pracy z klientami ustabilizowanymi, mającymi zapewnione podstawowe potrzeby i tym samym większą swobodę postrzegania otaczającej rzeczywistości.

W każdym problemie klienta pomocy społecznej można doszukać się myśli poznaw-czych. Wskazują na to liczne badania twórców terapii poznawczo – behawioralnej (zob. J.B. Persons, A.T. Beck), zgodnie z którymi, negatywne stany emocjonalne zwykle obejmują błędne automatyczne myśli o sobie, o innych i o świecie. Przykładowo, depresyjny pacjent, pogrążony w smutku może opisywać treści poznawcze w nastę-pujący sposób: Powiedział mi, że mnie kocha i że zamieści moje zdjęcie na swoim profilu

w internecie. Nie zrobił tego, jestem beznadziejna, brzydka, głupia. Nikt mnie nie lubi, nie mam już siły, chce ze sobą skończyć18_{. Poza myślami, treści poznawcze mogą zawierać} wyobrażenia, sny, marzenia i wspomnienia – przykładowo mieszkanka przytuliska dla bezdomnych, myśląc o matce, widziała siebie kiedy okłada ją pięściami.

Model poznawczy w pracy interwencyjnej pozwala zdiagnozować główne prob-lemy (rdzeń), które utrudniają klientowi normalne funkcjonowanie. Przykładowo, społeczna izolacja młodego człowieka w szkole, może być spowodowana rdzennym przekonaniem o sobie: Nie chcę przebywać z kolegami, nie chce ich dopuszczać do

sie-bie, ponieważ jak to zrobię, to poznają się na mnie, że jestem dziwny i głupi19_{. Fakt, że nie} ma on przyjaciół umacnia to błędne przekonanie, zaś praca osoby pomagającej

po-17 _{Więcej na temat strategii pracy z konkretnymi problemami w rozdziale 1.3.} 18 _{Fragment zapisu sesji psychoterapeutycznej.}

35 winna polegać na zakwestionowaniu tych myśli i sprowadzeniu klienta na właściwy tor postrzegania siebie i innych. W celu lepszego zrozumienia modelu poznawczego został sporządzony przykład związku między myślami, uczuciami i zachowaniem (rys. 4).

Rys. 4. Poznawcza konceptualizacja problemów u kobiety doświadczającej przemocy

Rys. 4. Poznawcza konceptualizacja problemów u kobiety doświadczającej przemocy z wyuczoną bezradnością20_.

I. Sytuacja/wydarzenie Kolejny wybuch złości, fizyczny atak na klientkę ze strony męża

II. Myśli kobiety Mogłam go nie prowokować, może faktycznie jestem beznadziejna, nic nie

warta, przecież sama sobie nie poradzę bez niego

III. Emocje Przygnębienie, poczucie bezradności i beznadziejności, lęk, obwinianie siebie

IV. Zachowanie Trwanie w przemocowym związku, bierność, przyzwalanie na stosowanie

wobec niej przemocy fizycznej i emocjonalnej, przepraszanie i usprawiedliwianie agresywnych zachowań męża

Źródło: Opracowanie własne.

W przedstawionym przykładzie (rys.4) wyraźnie zaznacza się siła destrukcyjnych, automatycznych myśli na swój temat, co w konsekwencji prowadzi do silnego poczucia winy i wycofania się. Celem pracy terapeutycznej jest zmiana sposobu doświadczania myśli i przekonań na swój temat, głównie poprzez edukowanie klienta na temat wpływu jego destrukcyjnych myśli na uczucia i zachowania, konfrontowanie i korygowanie negatywnych myśli, szukanie dowodów potwierdzających lub kwestionujących przekonania klienta oraz inicjowanie „burzy mózgów” w celu poszukiwania pomysłów służących samodzielnemu rozwiązywaniu problemów.

Z kolei model przemiany psychospołecznej oparty jest na założeniu, iż ludzie są sumą swoich genów oraz tego czego nauczyli się w swoim środowisku społecznym. Zgodnie z tym modelem, wskutek zmian społeczeństwa, zmieniają się również kryzysy, zaś celem interwencji jest współpraca z klientem pomocy społecznej w rozpoznaniu czynników

20 Fragment zapisu z sesji psychoterapeutycznej. Źródło: Opracowanie własne.

W przedstawionym przykładzie (rys.4) wyraźnie zaznacza się siła destrukcyjnych, au-tomatycznych myśli na swój temat, co w konsekwencji prowadzi do silnego poczucia winy i wycofania się. Celem pracy terapeutycznej jest zmiana sposobu doświadczania myśli i przekonań na swój temat, głównie poprzez edukowanie klienta na temat wpływu jego destrukcyjnych myśli na uczucia i zachowania, konfrontowanie i kory-gowanie negatywnych myśli, szukanie dowodów potwierdzających lub kwestionu-jących przekonania klienta oraz inicjowanie „burzy mózgów” w celu poszukiwania pomysłów służących samodzielnemu rozwiązywaniu problemów.

Z kolei model przemiany psychospołecznej oparty jest na założeniu, iż ludzie są sumą swoich genów oraz tego czego nauczyli się w swoim środowisku społecz-nym. Zgodnie z tym modelem, wskutek zmian społeczeństwa, zmieniają się rów-nież kryzysy, zaś celem interwencji jest współpraca z klientem pomocy społecznej w rozpoznaniu czynników wywołujących kryzys oraz pomoc w wyborze dostępnych

w środowisku zasobów oraz wyborów i alternatyw dla obecnej postawy oraz za-chowań klienta. Wykorzystując model psychospołeczny, skupiamy uwagę nie tylko na wewnętrznym stanie psychicznym człowieka, ale również na jego otoczeniu. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w celu zmiany systemu, jeśli taka zmiana jest oczywiście wymagana. Model przemiany psychospołecznej, podobnie jak model poznawczy, stosuje się do pracy z klientami, którzy osiągnęli już stan stabilności emocjonalnej.

Bez względu na przyjmowane modele pracy z klientem pomocy społecznej, istnieją wspólne dla nich ogólne idee interwencji kryzysowej (tabela 1). Warto się z nimi zapoznać, w celu lepszego zrozumienia omówionego w następnym podrozdziale modelu sześciu kroków w interwencji kryzysowej.

Tabela 1. Ogólne idee interwencji kryzysowej 1. Kryzys emocjonalny jest normalną reakcją na wydarzenia krytyczne 2. Istotna jest siła posiadanych zasobów klientów pomocy społecznej

3. Konieczna jest interdyscyplinarność podejmowanych działań na rzecz poprawy sytuacji bytowej, materialnej, psy-chicznej i zdrowotnej klienta

4. Inicjowanie procesów zmiany powinno odbywać się nie tylko w samym kliencie, ale również w otaczającym go śro-dowisku społecznym

5. Bardzo istotna jest relacja terapeutyczna (empatia, bezpieczeństwo) pomagającego i klienta

6. Przed rozpoczęciem terapii ważne jest ustalenie z klientem czy konkretne zmiany są dla niego ważne, wartościowe – możliwe jest bowiem, że klient będzie podejmować różne działania dla kogoś (pracownika socjalnego, psychologa, interwenienta), a nie dla siebie

Źródło: Opracowanie własne.

1.2.2. Strategia sześciu kroków według Jamesa i Gillilanda

Zaproponowana przez Jamesa i Gillilanda strategia interwencji kryzysowej jest nie-zwykle istotna z dwóch powodów – po pierwsze pokazuje w jaki sposób pracować nad zasobami klienta pomocy, a po drugie w równoległy sposób przedstawia me-tody działania interwenienta i podopiecznego. Strategia ta ten stanowi oś do pracy nad konkretnymi problemami klientów pomocy społecznej, przy czym jedna z nich dotyczy wysłuchiwania, zaś druga – działania. Każda z nich zawiera po trzy dodatko-we części składododatko-we (tabela 2).