Rozwój galicyjskiego systemu bankowego w latach 1841-1914 : zarys problematyki

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 749. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Krzysztof Broński Katedra Historii Gospodarczej. Rozwój galicyjskiego systemu bankowego w latach 1841–1914 (zarys problematyki) Polska historiografia gospodarcza, żywo rozwijająca się po II wojnie światowej, w stosunkowo małym stopniu uwzględniała problemy rozwoju gospodarczego Galicji. Pomimo że sytuacja w tym względzie uległa w ostatnich latach pewnej poprawie, nadal jednak daleka jest od zadowalającej, a wiele tematów czeka wciąż na opracowanie. Ważnym zagadnieniem, wymagającym wieloaspektowej analizy, jest galicyjski system bankowy. Celem niniejszego szkicu jest otwarcie dyskusji nad tą złożoną problematyką. Chociaż wszystkie systemy bankowe mają pewne wspólne cechy, określone przez funkcje, które pełnią banki, to jednak struktura systemu bankowego jest w poszczególnych krajach różna. Z wachlarza możliwych form interakcji sektora finansowego z innymi działami gospodarki wymagającymi jego usług można wyodrębnić trzy przypadki: 1) sektor finansowy odgrywa w gospodarce rolę pozytywną, pobudza wzrost, 2) sektor finansowy jest zasadniczo neutralny lub jedynie nie przeszkadza w rozwoju, W kwestii stanu badań i problemów badawczych w zakresie historii gospodarczej i społecznej Galicji por. H. Madurowicz-Urbańska, Stan i potrzeby badań nad historią gospodarczą Galicji w świetle polskiej historiografii [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 1: Historia i polityka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1992, s. 201–222. . Pomimo dość licznych opracowań monograficznych z epoki i współczesnych, dotyczących poszczególnych instytucji bankowych czy też wybranych zagadnień, brakuje jak dotąd syntezy galicyjskiego systemu bankowego. Ograniczona objętość tekstu nie pozwala na zaprezentowanie materiału statystycznego dotyczącego rozwoju poszczególnych kategorii instytucji finansowych..

(2) Krzysztof Broński. 76. 3) niedobory finansowe ograniczają rozwój przemysłu i handlu lub nawet go hamują. Nasuwa się więc pytanie, który z wymienionych przypadków należy odnieść do galicyjskiego sektora finansowego. Jedną z istotnych barier rozwoju gospodarczego Galicji był brak kapitału. Podczas gdy sąsiednie Królestwo Polskie posiadało już od 1828 r., tj. od założenia Banku Polskiego, źródło kredytu przemysłowego, w Galicji takowego kredytu nie było. Nie posiadała instytucji bankowych Rzeczpospolita Krakowska, jakkolwiek w 1833 r. podjęto w tym kierunku starania. Realizacji tych zamiarów przeciwstawiała się zwłaszcza Austria, a ostatecznie udaremniła je na zjeździe monarchów w Cieplicach w 1835 r. Słabość rodzimego kapitału należała do faktów powszechnie znanych. W kraju przeważał szczupły kapitał handlowy, pozostający głównie w rękach żydowskich kupców. W warunkach galicyjskich jedyną właścicielką znaczącego kapitału była arystokracja, czerpiąca dochody z wielkich majątków ziemskich. Kapitał pochodzenia ziemiańskiego nie był jednak należycie wykorzystany. Pewną rolę odgrywał kapitał napływający od emigracji polskiej z zagranicy. Przejście do nowoczesnych metod produkcji, pozyskiwanie rynków zbytu przy rosnącej konkurencji było możliwe przy zwiększonych nakładach kapitałowych i przy łatwości uzyskania kredytu. Powstające zapotrzebowanie na środki płatnicze służące organizacji produkcji i wymiany stwarzało konieczność powołania odpowiednich instytucji kredytowych. Podaż kredytu w Galicji, oparta na nowożytnych podstawach, datuje się od założenia w 1841 r. Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, dostarczającego kredytu hipotecznego dla rolnictwa. Należy jednak podkreślić, że wszelkie poczynania, których celem było tworzenie instytucji kredytowych, spotykały się z niechęcią władz austriackich. Zgodę na otworzenie tej pierwszej galicyjskiej instytucji kredytowej – Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego uzyskano po długich staraniach. Towarzystwo Kredytowe na początku swego istnienia miało charakter stanowy, było stowarzyszeniem właścicieli dóbr tabularnych (hipotecznych) w Galicji i na Bukowinie. Jego celem było udzielanie kredytów właścicielom dóbr tabularnych. Pierwszy okres istnienia Towarzystwa przypadał na lata zmian i przewrotów politycznych oraz znaczących Paradoksem było, że z Galicji, kraju gospodarczo zacofanego, w którym z każdego zakątka dobiegały narzekania na brak pieniędzy i niedorozwój przemysłu, corocznie do innych prowincji monarchii i za granicę płynęły wielkie sumy, wydawane nie tylko na wojaże do wód, do wielkich domów mody, kasyn gry, ale także na opłacenie polis ubezpieczeniowych i akcje zagranicznych przedsiębiorstw. Por. J. Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne w Krakowie w latach 1853–1866, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków 1958, s. 110–112. . W. Saryusz-Zaleski, Dzieje przemysłu w byłej Galicji 1804–1929, Kraków 1930, s. 88.. S. Hoszowski, Ekonomiczny rozwój Lwowa w latach 1772–1914, Lwów 1935, s. 24–25; K. Kolischer, Organizacja kredytu w Galicji, Lwów 1900, s. 27–35. .

(3) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 77. i gwałtownych zmian stosunków agrarnych, co wywarło ujemny wpływ na jego funkcjonowanie i rozwój. Inną instytucją kredytową, której historia sięga pierwszej połowy XIX w., była Galicyjska Kasa Oszczędności, założona we Lwowie w 1844 r. Tak samo jak Towarzystwo Kredytowe lwowska Kasa Oszczędności zawdzięczała swe istnienie inicjatywie sejmu stanowego. Kasę założyło Towarzystwo Kasy Oszczędności, a jej utworzenie obok prawie równoczesnego założenia Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego było pierwszą próbą organizacji życia ekonomicznego tej części ziem polskich, które znalazły się pod zaborem austriackim. W latach 40. XIX w. zaczęły powstawać w Galicji zbiorowe kasy sieroce. Tworzenie tego typu kas w szerszym zakresie nastąpiło dopiero po 1858 r. W 1876 r. istniało w Galicji Zachodniej 51 takich kas, w 1888 r. już 62, zaś w 1910 r. 74. Rozwijały się również kasy sieroce w Galicji Wschodniej. W 1888 r. były tu 62 kasy, a w 1910 r. 117. Kredyt hipoteczny udzielany rolnikom przez kasy sieroce był łatwo dostępny i nisko oprocentowany, lecz niewielki kapitał, jakim dysponowały galicyjskie kasy sieroce, ograniczał liczbę klientów korzystających z usług tych instytucji finansowych. Raczej ze względu na stworzenie pełnego obrazu niż ze względu na to, by stanowiły istotne źródło kredytu osobistego czy rzemieślniczego, należy wspomnieć o powstających w latach 50. XIX w. gminnych kasach pożyczkowych, zwanych początkowo kasami zapomogowymi10. W 1851 r. gmina miasta Lwowa założyła „fundusz pożyczkowy im. Franciszka Józefa dla mieszczan rękodzielników lwowskich”. Podobne fundusze założyło do 1860 r. także 10 innych miast galicyjskich. Wszystkie te fundusze miały na celu wspieranie podupadłych rzemieślników i przemysłowców. Kasy zapomogowe tworzono także w gminach wiejskich. Od 1868 r. nowo tworzone samorządy terytorialne z inicjatywy Wydziału Krajowego podjęły szerszą akcję tworzenia gminnych kas pożyczkowych. Dzięki temu w 1875 r. istniało 1246 kas (z kapitałem zakładowym 1 mln złr). W 1888 r. było już 2428 kas (z kapitałem 3,5 mln złr)11. W 1905 r. było 3488 gminnych kas W. Ostrożyński, Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, jego powstanie i półwiekowy rozwój, Lwów 1892. . T. Łopuszański, Galicyjskie Kasy Oszczędności, ich rozwój i stan obecny, Lwów 1894; R. Rybarski, Organizacja kredytu przemysłowego w Galicji i Królestwie Polskim, Kraków 1911, s. 4–5; J. Drohojowski, Historia założenia Banku Krajowego, Lwów 1909, s. 9–40.. J. Michalski, Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczędności. Rozwój i stan obecny na obszarze ziem polskich, Lwów 1914, s. 35. . 10 11. J. Buzek, Administracja gospodarstwa społecznego, Lwów 1913, s. 688.. Tak nazwała je ustawa gminna z 1866 r.. J. Buzek, op.cit., s. 671..

(4) Krzysztof Broński. 78. pożyczkowych z kapitałem 16,5 mln koron i 13 powiatowych kas pożyczkowych z kapitałem 1,5 mln koron. Prócz tych instytucji finansowych funkcjonowało w Galicji kilkadziesiąt domów bankierskich12. Dopiero uzyskanie autonomii przyspieszyło proces tworzenia i rozwoju instytucji kredytowych w Galicji. Powstają banki operacyjne, specjalne, rozwija się spółdzielczość kredytowa i kasy oszczędności13. Mimo zasadniczego podobieństwa metod i środków działania zróżnicowane były cele i zadania zakładanych instytucji finansowych. Dość liberalny system austriackiego prawa bankowego, choć opartego na koncesjonowaniu, nie stwarzał istotnych przeszkód formalnych w zakładaniu banków. Banki były obowiązane przestrzegać ogólnych przepisów prawa handlowego i akcyjnego oraz stosować się do postanowień statutowych, które normowały organizację wewnętrzną i zakres działania instytucji bankowych14. Na rozwój galicyjskiej bankowości negatywnie oddziaływały europejskie kryzysy gospodarcze. Najsilniejszym w okresie autonomii był kryzys z 1873 r., zapoczątkowany głośnym wiedeńskim krachem kredytowym. W latach 1874–1894 koniunktura światowa kształtowała się niepomyślnie; na 21 lat tego okresu przypada zaledwie 6 lat ożywienia, a 15 lat depresji gospodarczej. Kryzysy, aczkolwiek słabsze, ponowiły się w 1882 i 1891 r., powodując przez kilka następnych lat poważne trudności finansowe. Dopiero od 1895 r. Europa weszła w okres długotrwałego ożywienia gospodarczego, trwającego do 1913 r., przerywanego niegroźnymi w skutkach przesileniami lat 1900, 1907 i 1913, które cechował głównie brak kapitałów15. Hamulcem rozwoju galicyjskiej bankowości była również struktura społeczna kraju, brak odpowiedniego podłoża gospodarczego. Galicja prezentowała – jak to ujęła Helena Madurowicz-Urbańska – „typ feudalno-agrarny o ekstensywnej gospodarce rolnej opartej na systemie pańszczyźnianym, później półpańszczyźnianym, bardzo słabej akumulacji środków pieniężnych, wielu elementach gospodarki naturalnej, słabym rozwoju rynku wewnętrznego, bardzo słabym stanie urbanizacji. Charakterystyczna była też dominacja wielkiej własności i niekorzystna struktura gospodarstw bardzo licznej grupy chłopskiej. Cechy te. 12 W. Morawski, Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, Muza, Warszawa 1998, s. 11. We Lwowie w 1862 r. było co najmniej 84 prywatnych bankierów i kantorów wymiany, zaś w Krakowie 44. Spośród lwowskich domów bankowych w drugiej połowie XIX w. największy był Dom Bankowy Ozjasza Horowitza, po śmierci założyciela w 1875 r. prowadzony przez jego syna Samuela. Inny wielki dom bankowy, Schellenberga, krótko przed wybuchem I wojny światowej został przejęty przez wiedeński Mercur-Bank; por. W. Morawski, Mniejsze banki lwowskie, „Gazeta Bankowa” 1990, nr 27. 13 14 15. J. Michalski, op.cit., s. 36.. H. Nowak, Bankowość w Polsce, t. 1, Warszawa 1932, s. 99–101. S. Hoszowski, op.cit., s. 60; H. Nowak, op.cit., s. 19–29..

(5) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 79. ulegały bardzo powolnym zmianom w ciągu XIX w., rzutowały na całość procesów gospodarczych Galicji tego okresu”16. Najbardziej ożywiony ruch założycielski przypada na lata 1867–1873. Powstało wówczas w Galicji 8 banków17. Były to: – Akcyjny Bank Hipoteczny we Lwowie (1867 r.), – Zakład Kredytowy Włościański we Lwowie (1868 r.), – Galicyjski Bank dla Handlu i Przemysłu w Krakowie (1869 r.), – Bielsko-Bialski Bank Handlowy i Przemysłowy w Bielsku (1869 r.), – Galicyjski Zakład Kredytowy Ziemski w Krakowie (1872 r.), – Bank Lwowski we Lwowie SA (1872 r.), – Galicyjski Bank Kredytowy we Lwowie SA (1873 r.), – Ogólny Zakład Rolniczo-Kredytowy dla Galicji i Bukowiny we Lwowie (1873 r.). Rok 1874 można przyjąć za koniec okresu założycielskiego, gdyż po nim nastąpiła długoletnia przerwa w organizowaniu nowych instytucji bankowych. Zatrzymanie ruchu założycielskiego wiązało się z kryzysem na giełdzie berlińskiej i wiedeńskiej. W tym spekulacyjno-grynderskim okresie panowała moda na zakładanie banków akcyjnych, które uważane były wówczas za panaceum na wszelkie problemy gospodarcze. Wśród założonych wówczas banków akcyjnych w Galicji wysoką pozycję zajmował Akcyjny Bank Hipoteczny we Lwowie. Kapitał akcyjny tego banku wynosił w roku założenia 1 005 600 złr, w 1873 r. wzrósł trzykrotnie, następnie nadal wzrastał, osiągając w 1912 r. wartość 20 mln koron18. Bank prowadził swoją działalność za pośrednictwem zakładu głównego we Lwowie oraz filii w Krakowie i Tarnopolu, miał także ekspozytury w Stanisławowie i Podwołoczyskach. Dla operacji na Bukowinie Bank posiadał filię w Czerniowcach oraz ekspozyturę w Nowosielicy. Najpoważniejszą ofertą Banku były pożyczki hipoteczne. Z czasem Bank Hipoteczny rozszerzył zakres swoich operacji kredytowych. Wzorem zachodnioeuropejskich instytucji bankowych próbował finansować przedsiębiorstwa przemysłowe. Efekty tej aktywności były mierne, toteż bank po krótkim czasie zaprzestał finansowania nowych przedsiębiorstw i powrócił do poprzedniej roli kredytodawcy19. Utworzony w spekulacyjno-grynderskim okresie Zakład Kredytowy Włościański, zwany potocznie „bankiem włościańskim” lub „bankiem rustykalnym” H. Madurowicz-Urbańska, Przemysł Galicji. Główne problemy i potrzeby badawcze, Studia Historyczne, r. 18: 1975, s. 192. 16. 17 18 19. H. Nowak, op.cit., s. 8-9.. R. Rybarski, op.cit., s. 19. Ibidem, s. 21..

(6) Krzysztof Broński. 80. stanowił próbę dostarczenia kredytu hipotecznego dla chłopów. Celem banku było „przyzwyczajenie włościan do porządnego gospodarowania za pomocą taniego kredytu”. Pierwszym prezesem banku cesarz mianował metropolitę lwowskiego ks. Spirydiona Litwinowicza. Do 1883 r. bank udzielił ponad 70 tys. pożyczek na łączną kwotę 14,5 mln złr. Bank był niedbale prowadzony, nie docierał bezpośrednio do klientów, lecz korzystał z pośrednictwa drogich i często niesolidnych agentów. Nie badał sytuacji dłużników ani celowości udzielanych pożyczek, nie przestrzegał terminów spłaty rat, natomiast konsekwentnie wypłacał wysokie dywidendy. Liczne upadłości klientów zmuszały bank do przejmowania i licytowania kolejnych nieruchomości. W 1877 r. licytacje na rzecz banku stanowiły 41% wszystkich licytacji w Galicji. Już w 1878 r. bank stał się przedmiotem krytyki w Sejmie Krajowym. W 1884 r. został postawiony w stan likwidacji prowadzonej przez Bank Krajowy20. Zmienne były losy pierwszego w Galicji, wyspecjalizowanego w kredycie krótkoterminowym, Galicyjskiego Banku dla Handlu i Przemysłu w Krakowie. Pomysłodawcą i pierwszym prezesem tej instytucji był Adam Potocki, jeden z najzamożniejszych krakowskich arystokratów. Pragnąc skupić w polskich rękach galicyjski rynek finansowy, przygotował program działalności banku, a także wyłożył potrzebne na ten cel fundusze. Misję Galicyjskiego Banku dla Handlu i Przemysłu Aleksander Makowski, ówczesny wiceprezes Rady Nadzorczej Banku, określił następująco: „zadaniem naszym było rozwijać i ułatwiać pracę ekonomiczną w kraju, przychodzić w pomoc handlowi, przemysłowi i rolnictwu, ofiarować źródła kredytu, rozlewać je po kraju nawet w odległe pod lichwą jęczące okolice”21. Utworzony z kapitałem akcyjnym wynoszącym 1,6 mln złr rozwijał się słabo, ponosił straty, aż wreszcie po upływie dwudziestu lat istnienia zagroził mu upadek. Dzięki redukcji kapitału zakładowego udało się bank uratować, upadł natomiast jego główny wierzyciel – Zakład Kredytowy Ziemski. Reorganizacji banku dokonał wiedeński Unionbank, przy którego pomocy zwiększono w 1895 r. kapitał do 3 mln koron, a w 1899 r. do 5 mln koron. Wzmocniony kapitałowo bank podjął się likwidacji Banku Kredytowego we Lwowie. Zadanie to jednak przekroczyło siły Banku dla Handlu i Przemysłu, który w 1902 r. znalazł się w trudnej sytuacji. Zaszła konieczność interwencji Banku Krajowego. Bank dla Handlu i Przemysłu angażował się głównie w popieranie handlu, w niewielkim stopniu wspierał zaś rozwój przemysłu. Brak zaufania społeczeństwa galicyjskiego do lokowania oszczędności w przedsiębiorstwach przemysłowych, wynikający niejednokrotnie z lekkomyślności postępowania zarządów firm, braku ich doświadczenia w działaniu na konkurencyjnym 20 21. J. Buzek, op.cit., s. 700.. „Przewodnik Ekonomiczny” 1870, nr 7, s. 54..

(7) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 81. rynku, oszustw, defraudacji, a także fałszywych bankructw przedsiębiorców powodował małą mobilność kapitału22. Sejm krajowy, zaniepokojony trudną sytuacją gospodarczą Galicji, rozpisał w 1876 r. ankietę w celu zbadania przyczyn i znalezienia dróg naprawy. Ankieta wykazała słabość galicyjskiego rynku kapitałowego. Sytuacja ta wymogła na Sejmie bezpośrednią akcję kredytową23. Do powstania banku nie doszło jednak od razu, mimo że poseł Leon Biliński już w 1878 r. wystąpił z wnioskiem, aby polecić Wydziałowi Krajowemu sporządzenie projektu utworzenia banku krajowego. Powołanie banku popierali również inni posłowie24. Opozycja działających już w Galicji banków spowodowała opóźnienie w tworzeniu nowej instytucji kredytowej. Sprawa utworzenia banku pojawiła się na forum Sejmu ponownie w 1881 r., po objęciu stanowiska marszałka krajowego przez Mikołaja Zyblikiewicza. Marszałek Zyblikiewicz wykazywał, że istniejący ówcześnie w Galicji aparat bankowy nie stwarza szans rozbudowy przemysłu, co jego zdaniem stanowiło warunek wyrwania Galicji z zacofania i nędzy25. Po długich i burzliwych dyskusjach oraz uwzględnieniu zastrzeżeń rządu austriackiego Sejm Krajowy zatwierdził statut banku. W lipcu 1883 r. otwarto we Lwowie Bank Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim. W 1895 r. założono filię Banku Krajowego w Krakowie oraz 73 zastępstwa w miastach powiatowych, prowadzone przez towarzystwa zaliczkowe lub powiatowe kasy oszczędności. W myśl uchwały sejmowej zakres działania Banku obejmował dwa działy: hipoteczny i operacyjny. W początkowym okresie działalności Bank Krajowy ograniczał się do dyskontowania26 weksli i do kredytu w rachunku bieżącym dla przedsiębiorstw. Zapewniało to gwarancję zwrotu kapitału, ale nie spełniało celu popierania nowych inwestycji i rozwoju przemysłu w Galicji. Bank Krajowy nie ograniczał się tylko do czynności nakreślonych przy jego tworzeniu. Z biegiem czasu do dwóch istniejących działów doszły jeszcze dwa inne: komunalny i kolejowy. Ponadto bank zarządzał pięcioma funduszami pożyczkowymi, dotowanymi z funduszu krajowego (przemysłowy, pożyczkowy dla kółek rolniczych, pożyczkowy dla przemysłu rolniczego, fundusz spółek oszczędności i fundusz pożyczek). Administrował funduszem inwestycyjnym, który tworzony był z zysków banku. Bank finansował pożyczki krajowe, ułatwiając kredyt emisyjny, oraz udzielał 22 23. F. Bujak, Galicja, t. 2, Lwów – Warszawa 1910, s. 318 i nast. H. Nowak, op.cit., s. 50.. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu Krajowego Galicyjskiego z 1878 r., Lwów 1879, s. 353. 24. Z. Landau, Cele powołania Banku Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim i ich realizacja w zakresie kredytów długoterminowych, Studia Historyczne 1994, r. XXXVII, z. 4, s. 487. 25. Dyskonto to potrącenie przez bank pewnej części sumy nominalnej weksli lub papierów wartościowych w wypadku ich skupu przed terminem. 26.

(8) Krzysztof Broński. 82. różnego rodzaju kredytów. W rezultacie Bank Krajowy został w pewnym sensie centralną instytucją finansową Galicji, której brakowało jedynie przywileju emitowania banknotów, aby zostać naczelną instytucją bankową regulującą stosunki kredytowe i gospodarcze kraju. Od 1895 r. Bank Krajowy rozpoczął finansowanie zakładania przedsiębiorstw. Własnym przedsiębiorstwem Banku Krajowego była spółka akcyjna budowy wagonów w Sanoku o kapitale zakładowym 1500 tys. koron, zatrudniająca ok. tysiąca robotników27. Kapitał zakładowy Banku Krajowego w chwili założenia wynosił 1 mln złr (2 mln koron), zaś w 1914 r. wyniósł on 24 mln koron. Dużą pomocą służył bank instytucjom autonomicznym i publicznym, udzielając taniego kredytu za pomocą pożyczek skryptowych i dyskonta subwencji krajowych: głodowych, drogowych, koszarowych, kościelnych itp. Do jego zasług należy również niewątpliwie kredytowanie budowy kolei. Od 1897 r. sfinansował budowę 775 km linii kolejowych. Od początku istnienia Bank Krajowy udzielał kredytów komunalnych na spłaty wysoko oprocentowanych długów, na inwestycje i wspieranie przedsiębiorstw produkcyjnych oraz na zakładanie i zasilanie Powiatowych Kas Oszczędności. Jak wyżej wspomniano, Bank Krajowy administrował kilkoma funduszami pożyczkowymi dotowanymi przez kraj. Pierwszy z nich – fundusz przemysłowy, powstał w 1887 r., w celu popierania przemysłu krajowego przez udzielanie pożyczek. Z początku funduszem tym zasilano jedynie przemysł drobny, od 1893 r. rozpoczęto również wspieranie przemysłu fabrycznego, zarówno kredytem, jak i przez nabywanie akcji i udziałów przedsiębiorstw. W 1894 r. Sejm powiększył ten fundusz o 200 tys. zł, które miały być wpłacone w ośmiu ratach rocznych po 25 tys. zł. Ostatnie trzy raty podzielono w 1899 r. na dwie po 37 tys. zł. W 1902 r. wzmocniono fundusz, wynoszący wtedy 1 mln koron, jednorazowym zasiłkiem w wysokości 100 tys. koron. W 1903 r. Sejm podwyższył fundusz do wysokości 5 mln koron, w 1908 r. podwyższono dotacje do wysokości 200 tys. koron, aż do uzupełnienia funduszu do wysokości 7 mln koron28. Fundusz ten rozporządzał w 1913 r. kapitałem obrotowym w wysokości 8657 tys. koron, z czego 208 przedsiębiorstwom pożyczono kwotę 8607 tys. koron. Fundusz pożyczkowy dla przemysłu rolniczego utworzono w 1893 r. w celu wspierania przemysłu związanego z rolnictwem. Rok wcześniej utworzono stały fundusz hodowlany przeznaczony na popieranie rozwoju gospodarki hodowlanej. Stały fundusz pożyczkowy dla kółek rolniczych, popierający działalność handlowo-przemysłową kółek, rozporządzał kapitałem obrotowym ponad 75 tys. 27 Z. Daszyńska-Golińska, Kronika ekonomiczna Galicji [w:] Ekonomista, t. 1, Warszawa 1910, s. 205–212. 28. R. Rybarski, op.cit., s. 30–31..

(9) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 83. koron, z czego pożyczono 74 tys. koron. Od 1899 do 1908 r. Bank zarządzał jeszcze funduszem pożyczkowym dla włościańskich spółek oszczędności i pożyczek. W 1908 r. utworzono Centralną Kasę dla spółek rolniczych we Lwowie, która przejęła prowadzenie tej działalności, powierzając jednak Bankowi Krajowemu swoje fundusze, przyjmowanie wpłat na rachunek Kasy i prowadzenie wypłat na jej zlecenie. Bank Krajowy bywał też powoływany w celu przeprowadzenia sanacji zakładów kredytowych. W 1898 r. Bank uratował przed upadłością Galicyjską Kasę Oszczędności, co uchroniło przed stratami ponad 70 tys. jej klientów. W 1902 r., po zachwianiu się Galicyjskiego Banku dla Handlu i Przemysłu, szybka interwencja Banku Krajowego uratowała Galicyjski Bank przed upadłością. Bank Krajowy przeprowadził też (w latach 1912–1914) skuteczną akcję sanacyjną na rzecz Akcyjnego Banku Związkowego. Kilkakrotnie Bank był zmuszony przeprowadzać likwidację instytucji finansowych. Już w pierwszym roku istnienia przystąpił do likwidacji Zakładu Kredytowego Włościańskiego we Lwowie. Likwidacja ta została ukończona w 1899 r. bez znaczących strat dla klientów banku. W 1889 r. rozpoczął likwidację Galicyjskiego Zakładu Kredytowego Ziemskiego, którego sytuacja uległa pogorszeniu wskutek niewypłacalności najpoważniejszego dłużnika – Banku Galicyjskiego dla Handlu i Przemysłu. Również i ta likwidacja, ukończona w 1903 r., nie przyniosła strat zarówno akcjonariuszom, jak i właścicielom listów zastawnych. Bank Krajowy brał również pośredni udział w likwidacji jednej z najstarszych galicyjskich instytucji finansowych – Galicyjskiego Banku Kredytowego. Bank Krajowy był więc wielokrotnie angażowany przez władze autonomiczne do współudziału w akcjach sanacyjnych i ratunkowych oraz umożliwiających eksploatację bogactw naturalnych Galicji. W ciągu trzydziestu lat istnienia Banku Krajowego do chwili wybuchu I wojny światowej rozwijał swoją działalność, rozszerzał zakres świadczonych usług i powiększał operacje29. Znacznie wzrósł portfel wekslowy – z 3,2 mln koron w 1884 r. do 56,2 mln koron w 1913 r.; takiego portfela nie posiadał żaden inny bank galicyjski. W portfelu Banku Krajowego znalazły się liczne i na znaczną sumę weksle stowarzyszeń zarobkowych i gospodarczych, dyskontowane na warunkach ulgowych i po niższej stopie niż weksle osób prywatnych. Znaczący był rozwój operacji w zakresie kredytu hipotecznego, komunalnego i kolejowego, któremu odpowiada rozwój działalności emisyjnej Banku. Szczególnie ważne dla samorządów lokalnych były pożyczki komunalne. Przed powstaniem Banku Krajowego kredyty takie nie były znane w Galicji. Dlatego ich uruchomienie miało duże znaczenie dla samorządów lokalnych, gdyż stwarzało korzystne warunki dla podejmowania różnych prac inwestycyjnych. Instrukcja regulująca tryb udzielania pożyczek komunalnych została wydana przez Wydział Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej w zarysie, red. S.A. Kempner, t. 1, Warszawa 1920, s. 189–190. 29.

(10) Krzysztof Broński. 84. Krajowy w 1883 r. Upoważniła ona Bank Krajowy do emisji 5% obligacji komunalnych na kwotę 5 mln koron, na podstawie pożyczek udzielanych gminom i powiatom (z sumy tej wykorzystano jednie 1,5 mln koron)30. W 1899 r. zaniechano udzielania nowych pożyczek, gdyż rząd wiedeński nie akceptował zasad gwarantowania obligacji komunalnych przez władze galicyjskie. Wprowadzono wówczas odpowiednie zmiany w statucie Banku, stworzono specjalny fundusz rezerwowy dla obligacji komunalnych oraz rozbudowano system innych zabezpieczeń. Dało to możliwość kontynuowania udzielania kredytów komunalnych i wypuszczenia w 1890 r. drugiej emisji pięcioprocentowych obligacji komunalnych. W 1908 r. rozpoczęto przygotowania do wypuszczenia trzeciej i czwartej emisji obligacji komunalnych. Równocześnie rozszerzono listę uprawnionych do korzystania z nich. Znalazły się na niej: państwo, fundusz krajowy, powiaty, gminy, instytucje kredytowe za poręczeniem gmin, spółki wodne, krajowe korporacje publiczno-prawne posiadające prawo do nakładania danin na pokrycie swoich potrzeb. Stworzono też warunki do zaciągania pożyczek przez gminy biedniejsze. Trzecia emisja osiągnęła wysokość 85 mln koron, zaś czwarta 33,5 mln koron. W latach 1884–1908 aż 60% ogólnej sumy pożyczek zaciągnęły gminy miejskie, 21% powiaty, 12% kraj, natomiast zaledwie 5% gminy wiejskie i 2% spółki wodne. W 1913 r. na gminy miejskie przypadało 52%, na kraj i powiaty 46%, a na gminy wiejskie tylko 2%31. Dane te wskazują na większe zainteresowanie kredytami komunalnymi ze strony gmin miejskich niż ze strony znacznie uboższych gmin wiejskich. Znaczącą rolę w zakresie gromadzenia oszczędności i organizacji drobnego kredytu w Galicji odgrywały komunalne kasy oszczędności. Wzorem była założona we Lwowie w latach 40. XIX w. Galicyjska Kasa Oszczędności. Pomimo swej archaicznej organizacji Kasa w ciągu kilkudziesięciu lat istnienia zyskała znaczącą pozycję wśród różnych instytucji kredytowych w Galicji. Liczba oszczędzających wzrosła z 7,7 tys. w 1844 r. do 101 tys. w 1913 r.32 Obok Galicyjskiej Kasy Oszczędności, działającej pod kontrolą władz autonomicznych, które przyjęły poręczenie za wkłady i mianowały jej organy, w Galicji powstawały kasy miejskie i powiatowe oparte na poręczeniu związków publicznych (powiatów i miast). W 1861 r. utworzono w Tarnowie pierwszą prowincjonalną kasę oszczędności. W latach następnych powstają kasy w Rzeszowie (1862), Samborze (1864), Stryju (1867), Przemyślu i Stanisławowie (1868). Sądecka kasa uruchomiona w 1870 r. była dziesiątą z kolei kasą, która powstała w Galicji33. Dzięki ofiar30 31 32. Z. Landau, op.cit., s. 500.. Dzieje gospodarcze…, s. 188. Ibidem, s. 192.. T. Skałkowski, Kasy Oszczędności w Galicji w r. 1876, Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych, r. III, z. 2, s. 14. 33.

(11) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 85. ności publicznej powstała w Przemyślu w 1906 r. Ukraińska Szczadnycia. Z końcem 1912 r. funkcjonowały w Galicji 53 kasy komunalne, w tym 24 miejskie, 28 powiatowych i jedna ukraińska, w których ulokowało swoje oszczędności 323 tys. klientów34. Kasy udzielały głównie kredytu hipotecznego i komunalnego, zajmowały się również dyskontem weksli35. Pod koniec XIX w. większość istniejących kas stanowiła instytucje lokalne o solidnych podstawach koniecznych do dalszego funkcjonowania i wspierania słabszych finansowo gmin w tworzeniu infrastruktury lokalnej, a także i innych instytucji borykających się z brakiem kapitału. Barierą w sposobie dysponowania zgromadzonymi środkami były jednak regulacje prawne, na których mocy kredyt dla gmin mógł być udzielany tylko po uzyskaniu przez kasy specjalnego zezwolenia władz36. W ciągu kilkudziesięciu lat swego istnienia galicyjskie kasy oszczędności przeznaczyły przeszło 7 mln zł na cele dobroczynne. Subwencjom kas zawdzięczały powstanie i istnienie liczne instytucje humanitarne i dobroczynne37. W 1902 r. powstał we Lwowie Związek Galicyjskich Kas Oszczędności, do którego w 1912 r. należało 47 kas. Od lat 60. XIX w. rozwijała się w Galicji spółdzielczość kredytowa. Były to kasy zaliczkowe systemu Schultzego z Delitsch oraz spółki oszczędności i pożyczek systemu Raiffeisena 38. Celem ich działalności była walka z lichwą. Formalne unormowanie zasad funkcjonowania spółdzielczości kredytowej nastąpiło w 1873 r., zaś ustawa z 1903 r. uregulowała kwestię kontroli państwa nad stowarzyszeniami zarobkowymi i gospodarczymi. Jednym z pierwszych towarzystw zaliczkowych systemu Schultzego z Delitsch było założone we Lwowie w 1860 r. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Rękodzielników Mieszczan Lwowskich pod wezwaniem bł. Jana z Dukli. Przed 1873 r. w Galicji funkcjonowało zaledwie 16 stowarzyszeń tego typu. Z końcem 1912 r. było ich ogółem 1575, w tym związkowych stowarzyszeń polskich 238. Pozostałe stowarzyszenia należały do innych sześciu związków (3 żydowskie, 2 ukraińskie i Patronat Spółek Rękodzielniczych przy Wydziale Krajowym). Rozwój stowarzyszeń kredytowych narzucał konieczność utworzenia centralnej instytucji finansowej na wzór istniejącej już w zaborze pruskim. W 1902 r. instytucja taka powstała pod nazwą Akcyjny Bank Związkowy. Kapitał banku wynosił początkowo 1 mln koron, w 1912 r. wzrósł do 2,5 mln koron. Bank rozwijał się dość szybko, jego portfel wynosił bowiem w 1912 r. 13,5 mln koron, różne pożyczki 2,7 mln koron, wkłady 0,9 mln koron, zobowiązania na 34 35. J. Michalski, op.cit., s. 40.. K. Kolischer, op.cit., s. 47.. Z. Witaszczyk, Kasy oszczędności w Galicji na tle kas oszczędności w monarchii habsburskiej, Prace historyczno-archiwalne, t. 5, Rzeszów 1997, s. 181. 36. 37 38. J. Michalski, op.cit. s. 36.. R. Rybarski, op.cit., s. 49–60..

(12) Krzysztof Broński. 86. rachunkach bieżących 14,3 mln koron. Złe kredyty doprowadziły Bank Akcyjny na krawędź bankructwa. Ze względu na to, że upadek Banku miałby ogromny wpływ na stowarzyszenia kredytowe, Bank Krajowy podjął się przeprowadzenia sanacji i zmiany systemu funkcjonowania Akcyjnego Banku Związkowego39. W latach 90. XIX w. rozpoczęła się popierana przez Sejm Krajowy akcja zakładania spółdzielni typu raiffeisenowskiego. Jej wybitnym propagatorem stał się Franciszek Stefczyk, założyciel pierwszej spółki oszczędności i pożyczek w Czernichowie w 1890 r. W następnych dziewięciu latach powstało dalszych 25 spółek w różnych częściach kraju. Kasy te, które wkrótce zaczęto nazywać „kasami Stefczyka”, w 1899 r. objęło nadzorem Biuro Patronatu przy Wydziale Krajowym. W 1912 r. pod „Patronatem” pozostawały 1334 spółki, obejmujące swą działalnością 2/3 ogółu gmin Galicji. Do spółek należało 288 563 członków, z czego ponad 90% stanowili rolnicy40. W 1909 r. utworzono dla nich rodzaj centrali finansowej pod nazwą Centralna Kasa Spółek Rolniczych we Lwowie. Wielokulturowość Galicji miała swe odzwierciedlenie również w rozwoju bankowości. Dominujące w Galicji trzy grupy etniczno-narodowościowe: Polacy, Ukraińcy i Żydzi, tworzyły również odrębne instytucje finansowe. W 1873 r. powstał wspólny Zakład Kredytowy dla Galicji i Bukowiny, będący pierwszą spółdzielnią ukraińską. Zakład ten przetrwał do 1883 r. W 1894 r. została założona spółdzielnia – Towarzystwo Wzajemnego Kredytu „Wira” w Tyśmienicy koło Stanisławowa. Do końca XIX w. powstało kilkanaście tego typu instytucji finansowych, spośród których szczególne znaczenie zyskało lwowskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu „Dnister”. W 1898 r. spółdzielnie ukraińskie utworzyły związek rewizyjny – Krajewyj Sojuz Kredytowyj, zwany Centrobankiem. W 1914 r. działało w Galicji 428 spółdzielni ukraińskich, które dysponowały kapitałem w wysokości 8,4 mln koron. W 1876 r. powstała pierwsza żydowska spółdzielnia kredytowa. W latach następnych powstawały kolejne spółdzielnie, które w 1901 r. założyły związek rewizyjny pod nazwą Powszechny Związek na Własnej Pomocy Oparty Galicyjskich Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Do biedniejszej klienteli adresowano tzw. kasy barona Hirscha. Były to instytucje objęte patronatem Jewish Colonization Association, organizacji założonej w 1891 r. w Wiedniu. Ich celem była pomoc najuboższym oraz uniezależnienie ich od wsparcia gmin wyznaniowych. W 1914 r. działało w Galicji 912 żydowskich spółdzielni kredytowych. Dysponowały one kapitałem w wysokości 41,5 mln koron41.. 39 40 41. J. Michalski, op.cit., s. 43–53. Ibidem, s. 59–61.. W. Morawski, op.cit., s. 69–70..

(13) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 87. Intensywniejszy rozwój bankowości galicyjskiej rozpoczyna się w latach 1909–1910, gdy utworzono kilka nowych banków. Jako pierwszy z nich powstał (w 1909 r.) Galicyjski Bank Kupiecki we Lwowie, najpierw jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, a od 1913 r. w formie spółki akcyjnej. Następnie powstawał Bank Ludowy dla Rolnictwa i Handlu, założony przez wiedeński Länderbank, oraz – prawie równocześnie – Galicyjski Ziemski Bank Kredytowy. Najpoważniejszą spośród powstałych wówczas instytucji był Bank Przemysłowy. Założenie jego poprzedzały długotrwałe dyskusje sejmowe i ożywiona polemika prasowa. Kapitał założycielski Banku wyniósł 10 mln koron, przy czym połowę wniósł Wydział Krajowy, po 1 mln koron dostarczyły gminy Lwowa i Krakowa, resztę przejęło Dolnoaustriackie Towarzystwo Dyskontowe, należące do grupy największych banków wiedeńskich. Podstawowym zadaniem Banku było „popieranie rozwoju gospodarczego Galicji na polach przemysłu (wielkiego, domowego, rolniczego), rękodzieła, górnictwa, handlu i komunikacji”42. W ciągu niespełna czterech lat istnienia, od chwili powstania do wybuchu wojny, bank założył wiele nowych przedsiębiorstw i wniósł udziały do wielu już istniejących. Pragnąc nawiązać ściślejsze kontakty z przemysłem naftowym z jednej strony i węglowym z drugiej, bank założył oddziały w Drohobyczu i Krakowie. Instytucja ta prowadziła także ożywioną działalność emisyjną wraz z konsorcjami bankowymi, polegającą na przejmowaniu emisji krajowych, komunalnych i przemysłowych. Przed I wojną światową działało w Galicji 9 banków, w tym 8 akcyjnych, z łącznym kapitałem własnym 79 mln koron. Z tych instytucji tylko 3 posiadały kapitały wynoszące ponad 10 mln koron; środki pozostałych były znacznie mniejsze43. Niewystarczające zasoby kredytu krajowego dla przemysłu i handlu oraz wysoka stopa procentowa zmuszały do korzystania z usług obcego kapitału. Bank Austro-Węgierski w Wiedniu jako bank emisyjny założył początkowo w Galicji oddziały we Lwowie (1853) i Krakowie (1855) w celu udzielania kredytu obrotowego o zabezpieczeniu wekslowym. W 1913 r. Bank Austro-Węgierski posiadał na terenie Galicji i Śląska Cieszyńskiego 14 oddziałów głównych oraz 11 pomocniczych. Instytucje te istniały m.in. w Brodach, Drohobyczu, Jarosławiu, Jaśle, Kołomyi, Krakowie, Lwowie, Nowym Sączu, Przemyślu, Rzeszowie, Stanisławowie, Tarnopolu i Tarnowie. Najwyższe obroty wykazywał oddział lwowski, a po nim – krakowski. Te dwa oddziały realizowały 2/3 ogółu operacji banku w Galicji. Działalność handlowa Banku była bardzo zyskowna. W 1913 r. żaden z oddziałów nie poniósł straty, zaś czysty zysk wyniósł 5,3 mln koron, co stanowiło ponad 1/4 czystego zysku Banku w pozostałej części monarchii. Działalność Banku polegała przede wszystkim na zasilaniu handlu i przemysłu kredytem krót42 43. R. Rybarski, op.cit., s. 41–48; Dzieje gospodarcze…, s. 261.. Dzieje gospodarcze…, s. 262..

(14) Krzysztof Broński. 88. koterminowym. Bardzo poważną część czynności bankowych stanowiły operacje na rachunkach przekazowych. W dziedzinie kredytu hipotecznego udzielanego przez Bank Galicja zajmowała bardzo wysoką lokatę. W przededniu wybuchu wojny pożyczki hipoteczne w Austrii wynosiły 54,33 mln koron, z czego na Galicję przypadało ok. połowy. Charakteryzując działalność Banku Austro-Węgierskiego w Galicji, należy stwierdzić, że kierowano się głównie polityką dywidendową. Bank ciągnął z operacji finansowych znaczące zyski, niewiele natomiast inwestował w rozwój gospodarczy kraju44. Wskutek ograniczonej działalności nie mógł on mieć większego wpływu na obniżenie stopy procentowej. Nieco większe obroty wykazywała galicyjska filia austriackiego Zakładu dla Handlu i Przemysłu45. Na galicyjskim rynku kredytowym działał Wiedeński Bank Związkowy, który miał od 1904 r. filię we Lwowie. Po bankach wiedeńskich galicyjski rynek pieniężny zaczął również przyciągać czeskie banki handlowe. Ogniwem łączącym czeski kapitał bankowy z klientelą galicyjską stały się Bank Kupiecki dla Czech i Moraw w Pradze oraz Praski Bank Kredytowy; za ich przykładem poszły, na przemian energiczne i ostrożne w swym działaniu, takie instytucje praskie, jak: Centralny Bank Czeskich Kas Oszczędności, Bank Czeskich Kas Oszczędności oraz Czeski Bank Przemysłowy. Następnie, z początkowymi trudnościami lub bez powodzenia, swoje programy handlowe realizowały także: Bank Kredytowy w Hradcu Kralowe, Bank Czeski w Pradze, Morawski Bank Rolno-Przemysłowy w Brnie oraz Bank Rolny w Pradze. Rola prekursora w dyfuzji czeskiego kapitału bankowego do Galicji należała do Banku Kupieckiego, który powstał w 1868 r., dzięki inicjatywie Kas Zapomogowych. Najważniejszych punktem jego programu handlowego było początkowo dyskonto weksli. Program ten stopniowo poszerzano i uzupełniano nie tylko o kolejne operacje bankowe, lecz również o działalność założycielską, inspirowaną przez filię wiedeńską. Za pośrednictwem swojej filii brneńskiej Bank Kupiecki przyznał w 1892 r. kredyt wekslowy w wysokości 100 tys. koron krakowskiemu Towarzystwu Kredytu i Oszczędności. Ta sama filia proponowała następnie dyskonto weksli również wielu innych zakładom w Galicji46. Dyskonto weksli, jako jedną z najbardziej poszukiwanych form obrotu bankowego, prowadzono na rynku galicyjskim dość regularnie, a zyski z niego płynące stanowiły dobry grunt rentowności. Znacznie rzadziej przeprowadzano transakcje nadzwyczajne. 44. Dzieje gospodarcze…, s. 185; F. Konieczny, Bank austriacko-węgierski a Galicja, Lwów. 45. W. Saryusz-Zaleski, op.cit., s. 88–90.. 1918.. C. Nečas, Początki ekspansji czeskiego kapitału bankowego do Galicji, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. LI/LII, 1990/1991, s. 122. 46.

(15) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 89. Najbardziej godną uwagi nadzwyczajną operacją handlową Banku Kupieckiego w Galicji był jego udział w spółce akcyjnej: Galicyjska Spółka Akcyjna Przemysłu Cukrowniczego. Wraz ze spółką dysponującą kapitałem akcyjnym w wysokości 800 tys. złr, która w 1895 r. wybudowała cukrownię w Przeworsku, Bank Kupiecki zawarł umowę na udzielenie kredytu hipotecznego w wysokości 700 tys. koron. Ze względu na wzrastający popyt na kredyty wekslowe Bank Kupiecki rozwijał na galicyjskim rynku pieniężnym dalszą działalność. W 1903 r. podpisał umowę przedstawicielską z firmą L. Adler w Krakowie, zgodnie z którą firma miałaby pośredniczyć w dyskoncie weksli do 2 mln koron. Ważność umowy krakowskiej była kilkakrotnie przedłużana. Bank Kupiecki torował drogę czeskiemu kapitałowi bankowemu w Galicji. W ślady Banku Kupieckiego poszedł Praski Bank Kredytowy. Doświadczenia wyniesione z udziału w czeskiej spółce akcyjnej, zajmującej się rafinacją ropy w Kolinie, były impulsem dla Praskiego Banku Kredytowego do udziału w wydobywaniu ropy galicyjskiej i do finansowania niektórych transakcji handlowych. Filia ołomuniecka tegoż banku udzielała kredytów podatkowych m.in. Rafinerii Nafty H. Skrzyńskiego w Libuszy, Spółce naftowej Wiśniewski w Drohobyczu, Fabryce Nafty W. Stawiarskiego w Krośnie, Rafinerii Ropy Naftowej Kronhaber– Eldheim–Mendelshon– Gottesman w Drohobyczu, Weiss-Schichnagel w Gorlicach, Haber-Grippel w Stanisławowie i wielu innych. Oprócz udzielania kredytów dla producentów ropy naftowej Praski Bank Kredytowy prowadził także inną działalność – założył we Lwowie spółkę akcyjną: Galicyjskie Górnicze Towarzystwo Akcyjne we Lwowie. Spółka ukonstytuowała się we współpracy z ustrzyckim przedsiębiorcą górniczym i kupcem I. Petschkem, kiedy to przejęła majątek K. Perutza z Bukaresztu i M. H. Reicha ze Lwowa. Dochody z działalności na rynku galicyjskim doprowadziły do utworzenia we Lwowie w 1906 r. filii Praskiego Banku Kredytowego. W 1908 r. powstała w Brodach ekspozytura tegoż banku, przekształcona w 1909 r. w filię. Oprócz handlu ropą Praski Bank Kredytowy finansował w Galicji także dostawy drewna dla dróg państwowych i udzielał kredytów na eksploatację lasów. Zadowalające wyniki osiągnął Praski Bank Kredytowy przy udzielaniu kredytów galicyjskim firmom budowlanym i wytwórniom cegieł. Kolejnym czeskim bankiem penetrującym galicyjski rynek pieniężny był Bank Czeskich Kas Oszczędności (Sporobanka). Niska rentowność na czeskim rynku pieniężnym skłoniła zarząd banku do szukania zysków poza czeską gospodarką. W 1903 r. kredyty wekslowe otrzymały lwowska Galicyjska Kasa Oszczędności oraz stanisławowski Bank Mieszczański. Z kredytów Banku Czeskich Kas Oszczędności korzystały również inne galicyjskie instytucje finansowe, m.in. lwowski Akcyjny Bank Związkowy, Bank Parcelacyjny, Krajowy Związek Kredytowy, Bank Zaliczkowy we Lwowie. Wspomniane instytucje były nie tylko klientami Banku Czeskich Kas Oszczędności, ale często również jego udziałowcami..

(16) Krzysztof Broński. 90. Pod koniec 1908 r. w księdze udziałowej były zapisane ogółem 82 zakłady, z których przeważająca część pochodziła z Galicji47. Osobnym obszarem aktywności handlowej Banku Czeskich Kas Oszczędności w Galicji było udzielanie pożyczek komunalnych. Pożyczek takich udzielono najpierw dla Wieliczki i Zakopanego. Po pierwszych sukcesach rozpoczęto rokowania z kolejnymi galicyjskimi gminami w sprawie kredytów. Z propozycji, które nadeszły, zaakceptowano pożyczki komunalne dla Tarnopola, Rzeszowa i innych miast48. Dowodem ekspansji Banku Czeskich Kas Oszczędności na rynku pieniężnym Galicji jest również otwarcie filii lwowskiej (1907) oraz filii krakowskiej (1910). Na obszarze Galicji działał również, lecz w porównaniu z energicznymi w działaniu czeskimi bankami handlowymi – Bankiem Kupieckim i Praskim Bankiem Kredytowym, czy też Bankiem Czeskich Kas Oszczędności, znacznie mniej skutecznie, Czeski Bank Przemysłowy. Bezpośrednio przed wybuchem wojny rynek galicyjski próbowały penetrować także inne banki czeskie. U progu XX w. na galicyjskim rynku finansowym pojawił się także kapitał francuski49. Konkludując należy podkreślić, że wraz z uzyskaniem autonomii następuje stopniowy rozwój gospodarczy Galicji. Jednym z symptomów ożywienia gospodarczego było tworzenie różnego rodzaju instytucji finansowych. Rzemiosło, rozwijający się przemysł i rolnictwo potrzebowały kapitału. Rozwój handlu wymagał nie tylko koncentracji towarów, lecz także środków obrotu. Przejście do nowoczesnych metod produkcji, pozyskiwanie rynków zbytu przy rosnącej konkurencji było możliwe przy zwiększonych nakładach kapitałowych i przy łatwości uzyskania kredytu. W Galicji powstają różne rodzaje instytucji finansowych. Są to banki operacyjne, specjalne, spółdzielczość kredytowa i kasy oszczędności. W porównaniu z bankami czeskimi czy wiedeńskimi banki galicyjskie należały do kategorii banków średnich i małych. Szczególną rolę w galicyjskim systemie bankowym odegrał Bank Krajowy, będący instytucją powołaną decyzją Sejmu Krajowego. Poza funkcjami kredytowymi spełniał także pewne obowiązki banku centralnego, przychodząc w razie potrzeby z pomocą bankom komercyjnym. Dużą rolę w zakresie gromadzenia oszczędności i organizacji kredytu odgrywały spółdzielnie kredytowe, a także komunalne kasy oszczędności. Brak kredytu krajowego na potrzeby przemysłu i handlu zmuszał do korzystania z usług obcego kapitału, głównie austriackiego i czeskiego. Najważnieszymi centrami galicyjskich instytucji bankowych były Lwów i Kraków. W mniejszych ośrodkach działały filie banków lwowskich, krakowskich oraz wiedeńskich, jak również liczne instytucje finansowe o znaczeniu lokalnym, wspierające miejscowe rzemiosło, handel 47 48 49. Ibidem.. Ibidem, s. 138.. R. Rybarski, op.cit., s. 26..

(17) Rozwój galicyjskiego systemu bankowego…. 91. czy rolnictwo. Trzeba zaznaczyć, że pomimo licznych słabości galicyjskiego systemu bankowego, szereg instytucji finansowych utworzonych w dobie zaborów funkcjonowało również w okresie II Rzeczypospolitej. W dwudziestoleciu międzywojennym część banków galicyjskich została wchłonięta przez banki krajowe, niektóre zaś zbankrutowały. Instytucje finansowe, które przetrwały, dokończyły żywota po II wojnie światowej, gdy bankowość polska została przystosowana do potrzeb gospodarki socjalistycznej. Literatura Bujak F., Galicja, t. 2, Lwów–Warszawa 1910. Buzek J., Administracja gospodarstwa społecznego, Lwów 1913. Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne w Krakowie w latach 1853–1866, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków 1958. Drohojowski J., Historia założenia Banku Krajowego, Lwów 1909. Dzieje gospodarcze Polski porozbiorowej w zarysie, red. S.A. Kempner, t. 1, Warszawa 1920. Hoszowski S., Ekonomiczny rozwój Lwowa w latach 1772–1914, Lwów 1935. Kolischer K., Organizacja kredytu w Galicji, Lwów 1900. Konieczny F., Bank austriacko-węgierski a Galicja, Lwów 1918. Landau Z., Cele powołania Banku Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim i ich realizacja w zakresie kredytów długoterminowych, Studia Historyczne 1994, r. XXXVII, z. 4. Łopuszański T., Galicyjskie Kasy Oszczędności, ich rozwój i stan obecny, Lwów 1894. Madurowicz-Urbańska H., Przemysł Galicji. Główne problemy i potrzeby badawcze, Studia Historyczne 1975, r. 18. Madurowicz-Urbańska H., Stan i potrzeby badań nad historią gospodarczą Galicji w świetle polskiej historiografii [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 1: Historia i polityka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1992, s. 201–222. Michalski J., Polskie kooperatywy kredytowe i kasy oszczędności. Rozwój i stan obecny na obszarze ziem polskich, Lwów 1914. Morawski W., Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, Muza, Warszawa 1998. Nečas C., Początki ekspansji czeskiego kapitału bankowego do Galicji, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. LI/LII, 1990/1991. Nowak H., Bankowość w Polsce, t. 1, Warszawa 1932. Ostrożyński W., Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, jego powstanie i półwiekowy rozwój, Lwów 1892. Rybarski R., Organizacja kredytu przemysłowego w Galicji i Królestwie Polskim, Kraków 1911. Saryusz-Zaleski W., Dzieje przemysłu w byłej Galicji 1804–1929, Kraków 1930. Skałkowski T., Kasy Oszczędności w Galicji w r. 1876, Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych, r. III, z. 2..

(18) 92. Krzysztof Broński. Witaszczyk Z., Kasy oszczędności w Galicji na tle kas oszczędności w monarchii habsburskiej, Prace historyczno-archiwalne, t. 5, Rzeszów 1997. The Development of the Galician Banking System in 1841–1914 (an Overview) The autonomy which Galicia won in 1867 provided the impulse for local social mobilization and changes in the economy. One of the symptoms of the economic upturn was the creation of various kinds of financial institutions. At that time, commercial banks, special banks, cooperative credit institutions and building societies emerged in Galicia. The National Bank played a particular role in the Galician banking system. It was an institution established by way of a decision of the National Parliament at the beginning of the 1880s. Aside from extending credit, it also performed some of the functions of a central bank, providing help to commercial banks when they needed it. Municipal building societies and cooperative credit institutions played a major role in regard to amassing savings. The lack of domestic credit for the needs of agriculture, industry and trade, as well as the high interest rates, forced many people to look to foreign capital, mainly Austrian and Czech. The leading centres of Galician banking institutions were Lwów and Kraków. In smaller localities there existed branches of the Lwów, Kraków and Vienna banks, as well as numerous local financial institutions, which lent support to crafts, trade and agriculture..

(19)