Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)640. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz Baœcik Katedra Analizy Rynku i Badañ Marketingowych. Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej 1.. Wprowadzenie. Problematyka integracji rolnictwa polskiego z Uni¹ Europejsk¹ zawsze budzi³a i nadal budzi du¿o emocji, a nawet kontrowersji zarówno w Polsce, jak i w poszczególnych krajach UE. Sytuacja taka powoduje pewien impas w procesach negocjacyjnych i opóŸnianie dostosowania rolnictwa do wymogów UE, choæ jak siê okazuje, nie jest to problem nie do przezwyciê¿enia. Rolnictwo (gospodarka ¿ywnoœciowa) w szerokim wymiarze jest rozumiane jako sfera wytwarzania i wymiany ¿ywnoœci, gdy¿ problemy rolnictwa traktowane s¹ ³¹cznie wraz z przemys³em rolno-spo¿ywczym i handlem produktami rolnymi i spo¿ywczymi. Pomimo ¿e formalnie rolnictwo stanowi jeden z 29 obszarów negocjacyjnych, to w zbiorze polskich stanowisk negocjacyjnych zajmuje ponad 1/4 miejsca1. Nad stanowiskiem w sprawie rolnictwa pracowano najd³u¿ej i jego wstêpn¹ wersjê Rada Ministrów RP przekaza³a stronie unijnej dopiero 9 grudnia 1999 r. Od tego czasu trwaj¹ kontrowersje wokó³ wielu zasadniczych kwestii dotycz¹cych sprzeda¿y ziemi cudzoziemcom, stawek dop³at do rolnictwa, poziomu kwot produkcyjnych, czy osi¹gniêcia korzystnych warunków sprzeda¿y produktów na rynkach zewnêtrznych. Kwestia rolnictwa jest w negocjacjach traktowana priorytetowo, z uwagi na strategiczn¹ rolê zagadnieñ wy¿ywienia spo³eczeñstwa. Pomimo ¿e w tej sferze wystêpuj¹ stosunkowo du¿e ró¿nice systemowe miêdzy Polsk¹ i UE, to tych ró¿nic nie nale¿y zacieraæ, ale przedstawiaæ je w sposób otwarty i obiektywny. Jest to konieczne do stworzenia podstaw do opracowania gwarancji systemowych bezpie1 J. Rowiñski, Gospodarka ¿ywnoœciowa – stanowiska UE i Polski w rokowaniach akcesyjnych, „Wspólnoty Europejskie” 2001, nr 1..

(2) 108. Kazimierz Baœcik. czeñstwa ¿ywnoœciowego Polski, jako jednego z g³ównych celów negocjacji przedakcesyjnych. Aby pe³niej okreœliæ w³asn¹ pozycjê negocjacyjn¹, Polska powinna wykorzystaæ tak¿e dotychczasowe doœwiadczenia UE w integracji rolnictwa.. 2. Doœwiadczenia w integracji rolnictwa i rynku rolnego EWG i UE W dzia³aniach zmierzaj¹cych do integracji krajów Europy Zachodniej zawsze wa¿n¹ rolê odgrywa³o rolnictwo. Znalaz³o to œcis³e i odpowiednie odzierciedlenie w podpisanym w 1957 r. Traktacie Rzymskim powo³uj¹cym Europejsk¹ Wspólnotê Gospodarcz¹. Kraje EWG przez d³ugi okres (koniec lat piêædziesi¹tych i pocz¹tek szeœædziesi¹tych) odczuwa³y deficyt produktów rolnych i spo¿ywczych i nale¿a³y do najwiêkszych importerów ¿ywnoœci w œwiecie. Wówczas w rolnictwie szeœciu krajów cz³onkowskich by³o zatrudnionych 15 mln ludzi, co stanowi³o ok. 20% zasobów si³y roboczej. Ok. 10% dochodu narodowego uzyskiwano z rolnictwa, a 6,5 mln gospodarstw zapewnia³o dochody prawie o po³owê ni¿sze od uzyskiwanych w dzia³ach pozarolniczych. Szczególn¹ rolê w przeobra¿eniach w rolnictwie EWG, a nastêpnie potwierdzonych w traktacie o Unii Europejskiej posiada³y wspólna polityka rolna i wspólny rynek artyku³ów rolnych. Przyjêcie wspólnej polityki rolnej by³o wiêc jednym z podstawowych celów ca³ego programu integracji europejskiej. Ustanowienie wspólnego rynku oznacza³o, ¿e produkty wytwarzane w krajach wspólnoty mog¹ byæ przedmiotem wolnego obrotu po zbli¿onych cenach ró¿ni¹cych siê jedynie kosztami transportu. W praktyce jednak poziomy cen w poszczególnych krajach bardzo siê ró¿ni³y, a tak¿e ró¿ni³y siê narodowe systemy polityki rolnej. Zadaniem wspólnej polityki rolnej by³o wiêc zbli¿enie tych systemów oraz ujednolicenie warunków rozwoju rolnictwa2. Zasadnicze cele wspólnej polityki rolnej (WPR) okreœli³ artyku³ 39 Traktatu Rzymskiego, to jest: – podniesienie produktywnoœci rolnictwa poprzez promowanie postêpu technicznego i optymalizacjê wykorzystania czynników produkcji, – zapewnienie odpowiedniego poziomu ¿ycia ludnoœci rolniczej, w szczególnoœci poprzez wzrost indywidualnych dochodów zatrudnionych w rolnictwie, – stabilizacjê rynku, – zabezpieczenie ³atwego dostêpu producentów do zaopatrzenia, – zapewnienie dostêpnoœci ¿ywnoœci po umiarkowanych cenach. Do po³owy lat osiemdziesi¹tych g³ówny nacisk k³adziono na pierwsze dwa cele. Pierwszy cel, wzrost wydajnoœci i produktywnoœci w rolnictwie osi¹gniêto stosunkowo szybko, a poprawa bytu ludnoœci zatrudnionej w rolnictwie nie zosta³a osi¹gniêta w stopniu zadowalaj¹cym, pomimo du¿ych wydatków na realizacjê tego celu. 2 M. Adamowicz, Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999, s. 15–16..

(3) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 109. Traktat Rzymski przewidywa³ trzyetapowe dojœcie do wspólnej polityki rolnej. Etap pierwszy obejmowa³ lata 1958–1961. Wtedy sformu³owano i uzgodniono tê politykê. Natomiast w etapie drugim do 1970 r. mia³y byæ wdra¿ane zasady WPR, a po 1970 r. zgodnie z za³o¿eniami wprowadzana pe³na realizacja polityki na zjednoczonym rynku. Zasady funkcjonowania polityki rolnej w pe³nym zakresie okreœli³a w lipcu 1958 r. konferencja programowa w Stresie (W³ochy), która zak³ada³a przebudowê struktury rolnictwa europejskiego, by sta³o siê ono bardziej konkurencyjne bez naruszania istoty gospodarstwa rodzinnego. Ustalono tak¿e, ¿e WPR nie mo¿e mieæ charakteru autarkicznego, ale z ochron¹ rynków krajowych przed zaburzeniami powodowanymi konkurencj¹ zewnêtrzn¹. Od 1962 r. WPR objê³a nastêpuj¹ce produkty: zbo¿a, wieprzowinê, miêso drobiowe, jaja, owoce i warzywa oraz wino, natomiast od grudnia 1963 r. w³¹czone zosta³y nastêpne produkty rolne: wo³owina i cielêcina, produkty mleczarskie, t³uszcze roœlinne i zwierzêce. Wprowadzan¹ w ¿ycie wspóln¹ politykê roln¹ cechowaæ mia³y podstawowe zasady: – jednoœci rynku, – preferencji Wspólnoty, – wspólnej odpowiedzialnoœci finansowej. Zasada jednoœci rynkowej oznacza³a swobodny obrót produktami rolnymi i jeden rynek na poszczególne produkty w ca³ej Wspólnocie oraz jednolity system obrotu i ustalania cen, bez nak³adania ce³ i innych ekwiwalentnych obci¹¿eñ i subsydiów, które ogranicza³yby konkurencjê. Regionalne zró¿nicowanie cen mia³o byæ wynikiem ró¿nic w kosztach transportu pomiêdzy regionami produkcji a centrami konsumpcji, a jednolita cena mia³a prowadziæ do konkurencji pomiêdzy regionami i powinna prowadziæ do specjalizacji gospodarstw i regionów produkcji w oparciu o komparatywnoœæ korzyœci. Druga zasada okreœla³a absolutne pierwszeñstwo sprzeda¿y produktu wytworzonego w krajach wspólnoty na rynku wewnêtrznym, co oznacza³o stosowanie na produkty zewnêtrzne ce³, podatków, tak by produkty krajowe mia³y przewagê konkurencyjn¹. Ju¿ Traktat Rzymski zaakceptowa³ wspóln¹ taryfê zewnêtrzn¹ dla ca³ego rolnictwa, likwiduj¹c jednoczeœnie c³a pomiêdzy krajami cz³onkowskimi. Wspólna odpowiedzialnoœæ finansowa oznacza³a zespo³owe finansowanie wspólnej polityki rolnej w ustalonych proporcjach z bud¿etu Unii oraz wp³ywów z ce³ oraz op³at cukrowych. WPR finansowana jest ze œrodków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji dla Rolnictwa (FEOGA), który posiada dwie sekcje: Sekcjê Gwarancji finansuj¹c¹ politykê rynkow¹ (subsydia cenowe i eksportowe) oraz Sekcjê Orientacji wspieraj¹c¹ przedsiêwziêcia zwi¹zane z restrukturyzacj¹ rolnictwa. Do tych trzech zasad wielu specjalistów do³¹cza jeszcze zasadê „porównywalnego parytetu do ogó³u dochodu”, która mimo ¿e ulega³a ewolucji3, mia³a zapewniæ porównywalny z innymi dzia³ami odpowiedni standard ¿ycia ludnoœci zatrudnionej w rolnictwie, co wynika³o z realizacji spo³ecznych celów WPR. 3. Ibidem, s. 20..

(4) 110. Kazimierz Baœcik. Szczególnie istotna dla WPR jest wspólna organizacja wybranych rynków rolnych. Obowi¹zek wprowadzenia wspólnej organizacji rynków zosta³ postanowiony ju¿ w Traktacie Rzymskim. Okreœla³ on trzy formy tej organizacji: wspólne regu³y konkurencji, koordynacjê narodowych organizacji rynku lub przyjêcie europejskiej organizacji rynku. Wspólna organizacja obejmuje wszystkie œrodki niezbêdne do realizacji celów wspólnej polityki rolnej, w tym zw³aszcza subsydia, rekompensaty, politykê dystrybucji, mechanizmy stabilizacji i importu, jak równie¿ administracyjne formy regulacji produkcji (kwotowania, wy³¹czania gruntów) lub obni¿ania poziomu intensywnoœci produkcji. Istot¹ wspólnej organizacji jest wykluczenie jakiejkolwiek dyskryminacji producentów i konsumentów w obrêbie Unii. Przestrzeganie wspólnych regu³ konkurencyjnoœci oznacza³o eliminowanie specyficznych elementów narodowych zak³ócaj¹cych konkurencjê, chocia¿ zakres ujednolicenia by³ niewielki, a ponadto nie stosowano ochrony zewnêtrznej, gdy¿ regu³a mia³a ograniczony wymiar i dotyczy³a g³ównie rynku ¿ywych roœlin i kwiatów. Koordynacja narodowych organizacji rynku oprócz okreœlania wspólnych regu³ dopuszcza³a ogóln¹ koordynacjê regulacji rynkowych poszczególnych krajów. Wiod¹c¹ i najbardziej rozwiniêt¹ form¹ by³a i jest europejska organizacja rynku, zw³aszcza w zakresie rynku zbo¿owego, mleczarskiego, wo³owiny, cukru oraz owoców i warzyw.. 3. Wspólna organizacja wybranych rynków Wspólna organizacja rynku zbó¿. Rynek zbó¿ by³ pierwszym rynkiem objêtym wspóln¹ organizacj¹ rynków. Przez wiele lat celem polityki interwencyjnej by³o wspieranie cen zbó¿, a cenê interwencyjn¹ ustalano na poziomie kraju, w którym dany produkt by³ najdro¿szy. Wspólna organizacja rynku zbó¿ obejmuje obrót wszystkimi podstawowymi gatunkami zbó¿, a mianowicie: pszenic¹ miêkk¹ i tward¹, jêczmieniem, ¿ytem, owsem, sorgiem, prosem, gryk¹, kukurydz¹ i pszen¿ytem. Dla zbó¿ o standardowej jakoœci ustalone by³y dla ka¿dego roku gospodarczego trzy ceny: jednolita cena kierunkowa (wskaŸnikowa), cena progu oraz cena interwencyjna. Ceny kierunkowe stanowi³y podstawê ustalania zarówno cen interwencyjnych, po których s¹ dokonywane zakupy interwencyjne na rynku krajowym, jak i ceny progu obowi¹zuj¹ce na zewn¹trz Unii. Ceny progu okreœla³y i okreœlaj¹ minimalne ceny importowanych zbó¿. W ramach wspólnej organizacji wprowadzano tak¿e op³aty wyrównawcze, które powodowa³y, ¿e ceny towarów z importu nie by³y ni¿sze ni¿ ceny progu. Z kolei gdy zachodzi³a koniecznoœæ obni¿enia cen zbó¿ eksportowanych na rynkach zagranicznych zastosowano subsydia eksportowe. Ceny interwencyjne okreœlane by³y na takim poziomie, na jakim w³adze krajowe zobowi¹zane by³y do skupu zbó¿ w danym standardzie. Natomiast skup interwencyjny prowadzony by³ dla utrzymania cen rynkowych na stosownym poziomie w okresie wystêpowania nadwy¿ek poda¿y nad popytem..

(5) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 111. Czêsto stosowanym rozwi¹zaniem by³o ustalenie dla ceny interwencyjnej i ceny progu (w okresie od listopada do maja) zró¿nicowanych miesiêcznych dodatków równowa¿¹cych koszty sk³adowania. Interwencja wówczas ma charakter obligatoryjny i dotyczy zbo¿a, które spe³nia wymogi jakoœciowe i iloœciowe. Wspólna organizacja obejmuje równie¿ administracyjn¹ ochronê rynku przed nap³ywem tañszych produktów z zewn¹trz przy wykorzystaniu licencji importowych i eksportowych, op³at celnych oraz kontyngentów bie¿¹cego i minimalnego dostêpu do rynku. Ochrona rynku zbo¿owego przed nap³ywem tañszych produktów z zewn¹trz odbywa siê przy u¿yciu licencji importowych i eksportowych, op³at celnych oraz kontyngentów bie¿¹cego i minimalnego dostêpu do rynku dla wszystkich produktów objêtych taryfikacj¹ na mocy tzw. specjalnej klauzuli ochronnej, je¿eli nadmierny przywóz grozi spowodowaniem istotnych zak³óceñ na rynku wewnêtrznym. W miarê narastania nadwy¿ek i kosztów bud¿etowych zachodzi³a potrzeba dokonania zasadniczych zmian we wspólnej organizacji rynku zbo¿owego4, takich jak wprowadzenie w 1988 r. systemu stabilizatorów oraz zamro¿enie poziomu dotowanych cen na prze³omie lat 1994/1995. G³ównym powodem zastosowania stabilizatorów by³ kryzys bud¿etu Wspólnoty spowodowany zbyt wysokimi dop³atami do cen zbó¿. Efektem wprowadzenia stabilizatorów by³a obni¿ka cen zbó¿, jeœli ca³kowita produkcja zbó¿ we Wspólnocie przekroczy 160 mln t na zasadzie, ¿e je¿eli produkcja zbó¿ przekroczy³a tê kwotê o 3%, to cena interwencyjna w nastêpnym roku ulega³a obni¿eniu o 3%. Zasada ta wcale nie ogranicza³a tendencji indywidualnych producentów, do wzrostu produkcji i uzyskiwania dop³at w nadziei, ¿e inni producenci tego nie robi¹. Dlatego od 1988 r. wprowadzono system od³ogowania, a uczestniczenie w tym programie mia³o charakter dobrowolny, co da³o mo¿liwoœæ rezygnacji z uprawy 20% area³u pocz¹tkowo przez 5 lat w zamian za rekompensatê pieniê¿n¹. Pocz¹tkowe niskie efekty tych prób nowej organizacji doprowadzi³y do tzw. reformy Mc Sharry’ego, która w sposób bardziej konsekwentny ogranicza³a produkcjê zbó¿ i kosztów jej podtrzymywania. Reforma ta polega³a na znacznym obni¿aniu cen interwencyjnych oraz wzmo¿eniu od³ogowania gruntów. Cena interwencyjna spad³a w latach 1993–1995 o 29% do poziomu 119,19 ecu za tonê i by³a utrzymana do 1998 r. Ceny p³acone producentom zbó¿ korygowano o potr¹cenia w zale¿noœci od odchylenia jakoœci ziarna od standardu, z tym, ¿e w wyniku reformy zrezygnowano z dodatków za wy¿sz¹ jakoœæ. Zbo¿e przechowywane w magazynach sprzedawano drog¹ przetargu na eksport lub na rynek krajowy, przy czym decyzje o wyprzeda¿y zwykle zapada³y w Brukseli. Redukcja cen interwencyjnych poci¹gnê³a za sob¹ równie¿ obni¿kê cen rynkowych, któr¹ zaczêto rekompensowaæ poprzez mechanizm tzw. dop³at kompensacyjnych. Bezpoœrednie subwencje zosta³y ustalone w latach 1993/1994 na poziomie 25 ecu za tonê, by w 1998 r. osi¹gn¹æ poziom 54 ecu za tonê. Kompensacja za 4 J. Go³êbiowski, Wspólna organizacja rynku zbó¿ w Unii Europejskiej i jej implikacje dla Polski [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999, s. 85..

(6) 112. Kazimierz Baœcik. obni¿kê ceny stosowana by³a proporcjonalnie do powierzchni upraw w zale¿noœci od przeciêtnych plonów w danych rejonie w poprzednich latach i przyznawane by³y bezwarunkowo dla drobnych producentów sprzedaj¹cych rocznie nie wiêcej ni¿ 92 tony zbó¿ oraz warunkowo dla producentów wysokotowarowych zwykle powi¹zane z koniecznoœci¹ ugorowania 15% (od 1993 r. do 20%) uprawianych gruntów. Ka¿dy producent domagaj¹cy siê rekompensaty musia³ zadeklarowaæ zarówno area³ uprawy, jak i area³ od³ogowania, ale i tak w zale¿noœci od wielkoœci area³u w regionie móg³ otrzymaæ lub nie otrzymaæ rekompensaty. Dodatkowym elementem ochrony rynku wewnêtrznego UE przed konkurencj¹ zewnêtrzn¹ by³y i s¹ zmienne op³aty celne w imporcie zbó¿ i przetworów zbo¿owych. Wszystkie decyzje odnoœnie do importu zbó¿ zapadaj¹ wy³¹cznie w Brukseli. Poniewa¿ ceny zbó¿ w UE s¹ z regu³y wy¿sze ni¿ ceny œwiatowe, eksport wymaga subsydiowania, dlatego te¿ eksport, podobnie jak import podlega œcis³ej kontroli. Eksport bowiem realizowany jest na podstawie systemu licencji eksportowych, które s¹ udzielane w drodze przetargu o wysokoœæ subsydium w wypadku zapasów rynkowych lub o wysokoœæ ceny dla eksportu zbó¿ z zapasów interwencyjnych. Obecny system organizacji rynku zbó¿ by³ udoskonalany w UE przez oko³o czterdzieœci lat i posiada wiele rozwi¹zañ oraz instrumentów administracyjnych i finansowych, na które Polski nie staæ, natomiast nasz potencja³ produkcyjny w zakresie zbó¿ jest konkurencyjny wobec prowadzonej od prawie piêtnastu lat polityki UE ograniczania zarówno area³u, jak i wolumenu produkcji zbó¿. Wspólna organizacja rynku mleka i przetworów mlecznych. Wspólna organizacja mleka i jego przetworów obejmuje ró¿norodne przetwory mleczne, takie jak: mleko œwie¿e, skondensowane konserwowane, w proszku, œmietana, mas³o, ser, twaróg, laktoza, a nawet komponenty paszowe dla zwierz¹t pochodzenia mlecznego. G³ównym instrumentem regulacji jest cena ustalana dla ka¿dego roku gospodarczego (w tym wypadku od 1 kwietnia do 31 marca) jako cena orientacyjna (wiod¹ca), która okreœla poziom ceny uzyskiwanej przez producentów mleka i jest ustalana z góry (przed pocz¹tkiem wrzeœnia poprzedniego roku gospodarczego) dla mleka o zawartoœci t³uszczu 3,7%. Zasadniczym celem wspólnej polityki rolnej na rynku mleka jest zapewnienie stosownych dochodów i odpowiedniego poziomu ¿ycia producentom. Regulacje cenowe odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê, gdy¿ chroni¹ przed spadkiem cen oraz sezonowymi i strukturalnymi nadwy¿kami poda¿y. Ochrona rynku realizowana jest tak¿e poprzez zakupy interwencyjne na rynku obligatoryjnie wobec produktów o standardowej jakoœci oraz magazynowanie mleka w proszku i mas³a (poprzez zakupy mleka w proszku i mas³a wspierana jest cena mleka surowego). Bardzo szczegó³owe s¹ uregulowania dotycz¹ce przechowywania i dokonywania zakupów interwencyjnych, a dotycz¹ terminarza i limitów interwencyjnych, by w odpowiedniej chwili mo¿na by³o zawiesiæ interwencjê, gdy cena skupu mas³a spadnie poni¿ej 92% ceny interwencyjnej wprowadza siê system przetargów5. 5 B. Iwan, Wspólna organizacja rynku mleka w Unii Europejskiej i jej implikacje dla Polski [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych..., s. 107–111..

(7) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 113. Inn¹ form¹ interwencji s¹ dop³aty z tytu³u spasania mleka chudego, mleka chudego w proszku, maœlanki w proszku oraz subsydia do mleka chudego wykorzystywanego do produkcji kazeiny i produktów pochodnych. Istotn¹ rolê spoœród instrumentów na rynku mleka odgrywaj¹ równie¿ œrodki wspierania popytu. Dotyczy to g³ównie obrotu zagranicznego, gdzie istnieje obowi¹zek uzyskiwania licencji importowych i eksportowych. Jako narzêdzie ochrony przed importem stosuje siê stawki celne wed³ug wspólnej taryfy celnej z mo¿liwoœci¹ stosowania tzw. specjalnej klauzuli bezpieczeñstwa. Natomiast w sytuacji, gdy cena œwiatowa przewy¿sza w okreœlonym stopniu cenê interwencyjn¹, stosuje siê podatek eksportowy. Szczególnie istotn¹ rolê na rynku produktów mleczarskich odegra³o wprowadzenie w 1984 r. systemu kwotowego w postaci tzw. regulowanych kwot produkcji mleka, która polega na wprowadzeniu progów gwarantowanej produkcji (dla ca³ej Unii na poziomie 98,2 mln t), przy ustalonych sta³ych kwotach zarówno na poziomie pañstw, jak i producentów mleka, a ka¿de ich przekroczenie poci¹ga za sob¹ kary w postaci dodatkowej op³aty na poziomie 115% ceny orientacyjnej. Spowodowa³o to, ¿e w kolejnych latach kwoty te mia³y na celu ograniczenie produkcji, jednak potencja³ produkcji nie pozwoli³ na zmniejszenie kwot mlecznych, które po 2000 r. znów wzros³y o 1,5%. Spowodowa³o to trwa³¹ nadprodukcjê mleka i przetworów mleczarskich, a przede wszystkim powstanie znacznych nadwy¿ek mas³a. Istotna reforma sektora mleczarskiego zosta³a odroczona do 2005 r. Warto podaæ tylko jedn¹ z g³ównych kwot wstêpnie przyznan¹ Polsce na poziomie 8,9 mln t mleka. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e jest to kwota dla pañstwa z rynkiem prawie 40 mln obywateli, podczas gdy Holandia, kraj posiadaj¹cy nieca³e 16 mln obywateli, posiada roczn¹ kwotê na produkcjê mleka w wysokoœci 11 mln t. Stosowanie kwotowania produkcji mleka oraz innych instrumentów interwencji na rynku produktów mleczarskich zapewni³o stabilizacjê rynku mleczarskiego w UE. Równie¿ i ten rynek wykazuje w Unii bardzo wysok¹ nadprodukcjê, dlatego dla pañstw kandyduj¹cych przewiduje siê stosunkowo niskie kwoty produkcyjne, dla Polski bardzo niekorzystne. Wspólna organizacja rynku wieprzowiny i wo³owiny. Organizacja rynku miêsa wieprzowego œciœle wzorowana jest na organizacji rynku zbó¿ z uwzglêdnieniem cyklicznoœci produkcji poda¿y i g³ównie ma na celu stabilizacjê sytuacji rynkowej. Ceny rynkowe podtrzymywane s¹ przez wewnêtrzne œrodki wsparcia, skup interwencyjny i pomoc finansow¹ dla prywatnego magazynowania oraz system dop³at eksportowych. W systemie interwencji podstawowy punkt odniesienia stanowi cena podstawowa ustalana na rok gospodarczy 1 lipca – 30 czerwca dla poszczególnych wyrobów o standardowej jakoœci. Cena interwencyjna ustalana jest procentowo na poziomie nie wy¿szym ni¿ 92% i nie ni¿szym 78% ceny podstawowej. Skup interwencyjny na rynku wieprzowiny ma charakter fakultatywny. Mo¿e on rozpocz¹æ siê wówczas, gdy œrednia wa¿ona na rynkach referencyjnych spadnie.

(8) 114. Kazimierz Baœcik. poni¿ej 103% ceny podstawowej. Jednak w praktyce od 1971 r. nie prowadzono skupu interwencyjnego, a interwencja ogranicza³a siê jedynie do dotacji do magazynowania w drodze z góry ustalonych kwot dop³at dla przedsiêbiorstw prowadz¹cych obrót wieprzowin¹. W wiêkszoœci krajów UE organizacja dystrybucji trzody chlewnej opiera siê na tradycyjnej metodzie kontraktacji. Jedynie w Anglii dominuje dystrybucja za poœrednictwem aukcji. T¹ metod¹ organizuje siê zbyt trzody chlewnej rzeŸnej we Francji i Holandii, choæ jej poziom nie przekracza 20%. W zakresie miêsa wieprzowego w UE dokona³a siê istotna koncentracja dzia³alnoœci ubojowej przy bardzo zaawansowanej integracji szczególnie pomiêdzy grupami producenckimi a rzeŸniami6. System regulacji rynku miêsa wieprzowego funkcjonuj¹cy od 1967 r. ulega³ wielu modyfikacjom, jednak nigdy nie odgrywa³ znacz¹cej roli w organizacji tego rynku, gdy¿ nie podejmowano nigdy na nim bezpoœrednich dzia³añ interwencyjnych. Wynika to st¹d, ¿e UE jest eksporterem miêsa wieprzowego i wobec niewielkiej nadprodukcji nie podejmowano istotnych dzia³añ ograniczaj¹cych wielkoœæ produkcji. Najbardziej znacz¹ce instrumenty wsparcia stosowane na tym rynku to: dop³aty do eksportu, subwencje dla prywatnego przechowalnictwa i system taryf w stosunku do importu z krajów trzecich. Znacznie istotniejsze regulacje dotycz¹ rynku wo³owiny i cielêciny7 obowi¹zuj¹ce od lipca 1968 r. Pod wzglêdem wsparcia finansowego uznawany jest on za rynek szczególnie wra¿liwy i stale rozbudowywany, obejmuj¹cy ró¿norodne instrumenty polityki rynkowej. Wspólna organizacja obejmuje: zwierzêta ¿ywe, miêso i jego przetwory, podroby, t³uszcze i skóry, dla których to produktów stosowane s¹ trzy podstawowe grupy œrodków8: – wsparcie rynkowe, obejmuj¹ce utrzymanie cen wewnêtrznych na okreœlonym poziomie (poni¿ej cen œwiatowych) poprzez system interwencji pomocy dla przechowalnictwa prywatnego, op³aty importowe i dotacje eksportowe, – subsydia bezpoœrednie, obejmuj¹ce wyp³aty premii za odpowiednie pog³owie, – limity produkcji i wyp³at premii, maj¹ce g³ównie na celu ograniczenie wydatków na powy¿sze œrodki oraz ograniczenie obsady na 1 ha. Dodatkowo w bud¿ecie UE w ramach tzw. „kopert narodowych” przeznaczono dodatkowe œrodki finansowe na wspomaganie producentów zgodnie z warunkami lokalnymi. Koperty s³u¿¹ jedynie lepszej dyspozycji œrodków finansowych, ale suma premii nie mo¿e byæ wiêksza od przyznanej w 1997 r. lub œredniej za lata 1997–1999. Ogólna wartoœæ dop³at do 1 kg produkcji miêsa wo³owego wynosi³a w 1998 r. na rynku wewnêtrznym ok. 0,71 euro, a wartoœæ dotacji eksportowych wynios³a 1 euro na 1 kg wyeksportowanego miêsa wo³owego. 6 L. Milewski, Organizacja rynku ¿ywca wieprzowego w Unii Europejskiej i w Polsce [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych..., s. 119–121. 7 E. B¹k, Dostosowanie rynku wo³owiny i cielêciny w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹ [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych..., s.134–136. 8 R. Urban, M. Wigier, Rynek miêsa wo³owego [w:] Strategiczne opcje dla polskiego sektora agrobiznesu w œwietle analiz ekonomicznych, SGGW, Warszawa 2000, s. 511–512..

(9) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 115. Zakres wspierania produkcji byd³a rzeŸnego jest w UE nieporównywalnie wiêkszy ni¿ w Polsce, gdy¿ w Polsce on prawie nie istnieje. Obecna sytuacja na rynku wo³owiny w Polsce nie rokuje przedakcesyjnego wsparcia g³ównie z powodu braku systemu IACS, czyli Zintegrowanego Systemu Zarz¹dzania i Kontroli, który jako system ewidencji zwierz¹t i gruntów jest narzêdziem administrowania p³atnoœciami bezpoœrednimi dla producentów rolnych w Unii. Bez niego polityka rolna pañstw Unii Europejskiej nie mog³aby skutecznie funkcjonowaæ. Ogólnie system ten opiera siê na dok³adnie zinwentaryzowanych i zweryfikowanych rejestrach upraw i pog³owia ka¿dego gospodarstwa funkcjonuj¹cych w komputerowych bazach danych. Organizacja rynku warzyw i owoców. Polityka Unii Europejskiej w stosunku do rynku ogrodniczego jest realizowana na zasadach zreformowanej WPR. Pomoc dla sektora ogrodniczego odbywa siê za pomoc¹ wielu instrumentów sprawdzonych na innych rynkach rolnych, a dotyczy ochrony produkcji rodzimej oraz wspomagania eksportu. Najwa¿niejszymi instrumentami rynku przed nadmiern¹ poda¿¹ produktów ogrodniczych s¹ c³a, zakupy interwencyjne oraz ceny wejœcia. Natomiast najwa¿niejszym instrumentem wsparcia eksportu s¹ dop³aty eksportowe. Systemem zakupów interwencyjnych w UE objêtych jest 15 gatunków warzyw i owoców, w tym 4 gatunki wa¿ne z punktu widzenia interesów polskiego ogrodnictwa, jak kalafiory, pomidory, jab³ka i gruszki. Systemem zakupów interwencyjnych objête s¹ tak¿e produkty przetworzone. Od wielu lat kraje UE s¹ najwa¿niejszym rynkiem eksportowym dla polskich produktów, a obecny poziom produkcji jab³ek, truskawek, porzeczek i niektórych warzyw osi¹gniêto dziêki sprzeda¿y na unijny rynek.. 4. Uwarunkowania w zakresie dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej Kraje kandyduj¹ce do UE w zakresie rolnictwa musz¹ dostosowaæ siê do standardów WPR i wspólnej organizacji rynków rolnych, chocia¿ istnienie tych standardów po 2006 r. nie jest pewne, gdy¿ zasady WPR s¹ kwestionowane przez ich g³ównych organizatorów. W tym œwietle szczególnie niekorzystnie rysuj¹ polskie mo¿liwoœci dostosowawcze, gdy¿ brakuje funduszy wsparcia na wdro¿enie programów dostosowawczych dla poszczególnych bran¿ wytwórczych, a g³ównie na rozpoczêcie na wielu rynkach skupu interwencyjnego, przy niemo¿liwoœci dop³at eksportowych, za³amaniu siê wielu rynków konsumpcyjnych w kraju, wobec wystêpuj¹cej okresowo nadprodukcji zbo¿a, wieprzowiny i wo³owiny i praktykowaniu niekontrolowanego importu zbó¿. Podstawowym problemem tak prowadzonej polityki rolnej pañstwa polskiego powinno byæ utrzymanie konkurencyjnoœci produkcji na poziomie samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej i uzyskanie takich limitów oraz kwot produkcyjnych, które.

(10) 116. Kazimierz Baœcik. gwarantowa³yby wykorzystanie naturalnego potencja³u wytwórczego polskiego rolnictwa. Wstêpnie przyznane przez Uniê limity czy „koperty narodowe” bardzo odbiegaj¹ od za³o¿eñ i oczekiwañ. Regu³y polityki rolnej Unii Europejskiej oparte na regulacjach rynkowych i kwotach produkcyjnych funkcjonuj¹ w warunkach nadprodukcji prawie na wszystkich rynkach produktów rolnych. Wszelkie dodatkowe regulacje na rynkach poszczególnych produktów mo¿liwe s¹ do dyskusji tak¿e przez kraje kandyduj¹ce, jednak przed wejœciem, natomiast ju¿ po wejœciu do UE mo¿e nie byæ mo¿liwoœci wp³ywu na nie. Uk³ady agrarno-rynkowe Unii Europejskiej s¹ od co najmniej od 40 lat przedmiotem sterowania, ci¹g³ego doskonalenia i systemowego wspomagania przez wspóln¹ politykê roln¹, skierowan¹ g³ównie na rzecz producentów rolnych i zintegrowanie przetwórstwa z zapleczem produkcyjnym, podczas gdy polskie rolnictwo i rynek rolny dzia³aj¹cy do chwili obecnej na zasadach wolnego rynku i bez wspomagania, dodatkowo os³abione zosta³y nieuczciw¹ konkurencj¹ dotowanych produktów rolnych pañstw Unii Europejskiej, przez co utraci³y wiele szans rozwojowych, zw³aszcza w odniesieniu do przemys³u rolno-spo¿ywczego. Wobec wysokiej nadprodukcji produktów rolnych zarówno w Unii Europejskiej, w³¹czenie Polski jako pañstwa o du¿ym potencjale produkcji rolniczej, zajmuj¹cego w globalnej wartoœci 3 miejsce po Niemczech i Francji, wyj¹tkowo pogarsza nasz¹ pozycjê negocjacyjn¹. Zdrowa, smaczna i stosunkowo tanio i naturalnie produkowana (nie dotowana) polska ¿ywnoœæ stanowiæ mo¿e du¿e zagro¿enie dla wielu, nawet silnych producentów unijnych wspieranych przez w³asne pañstwa. Przeprowadzone rozwa¿ania dowodz¹ konfliktogennoœci integracji polskiego rolnictwa z rolnictwem Unii Europejskiej, o czym œwiadcz¹ restrykcje na rynku Unii Europejskiej w odniesieniu do polskich produktów: mleka i przetworów mlecznych, wiœni, baraniny itp. Natomiast nie nale¿y spodziewaæ istotnych zmian w zwi¹zku z zaleceniami Rundy Urugwajskiej GATT w sprawie liberalizacji rynku rolnego Unii Europejskiej, gdy¿ dzia³ania Unii Europejskiej w kierunku otwarcia na konkurencjê zewnêtrzn¹ tych rynków rolnych (program Agenda 2000) wcale nie obni¿¹ poziomu barier dostêpu dla krajów spoza Unii, w tym i polskich wyrobów rolniczych. Wielu specjalistów okreœla, ¿e na trwale w mechanizmach funkcjonowania rynku rolnego Unii Europejskiej konkurencja rynkowa zosta³a zast¹piona przez konkurencjê o subwencje przy nadmiernie zbiurokratyzowanych i ma³o czytelnych procedurach subwencyjnych. Szanse dla polskich produktów rolnych i ¿ywnoœciowych mog¹ dotyczyæ w zasadzie tylko produktów ekologicznych oraz uzyskania dla nich wolnego dostêpu do rynków unijnych. Po przypadkach choroby wœciek³ych krów w Wielkiej Brytanii, a nastêpnie we Francji i RFN, masowym zatruciem ¿ywnoœci rakotwórczymi dioksynami w Belgii, bezpieczeñstwo ¿ywnoœci traktowane jest w UE priorytetowo. Jakoœæ ¿ywnoœci jest bowiem problemem rangi szczególnej wœród konsumentów, gdy¿ wi¹¿e siê œciœle ze zdrowiem i z jakoœci¹ ¿ycia, a poniewa¿ polska ¿ywnoœæ w opinii konsumentów szczególnie UE jest postrzegana jako smaczna, zdro-.

(11) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 117. wa i ekologiczna, wiêc problemem nadrzêdnej rangi jest kwestia odpowiedniego jej wypromowania i utrwalenia pozycji na rynku wœród krajów UE. Natomiast zasadnicz¹ przeszkod¹ w promocji polskiej ¿ywnoœci na rynkach jest œwiadomoœæ konsumenta zachodniego o niskiej higienie i warunkach sanitarnych w czasie jej produkcji. St¹d bezpieczeñstwo zdrowotne ¿ywnoœci wymagaæ musi wdro¿enia i przestrzegania surowych norm sanitarno-higienicznych9. Polska prowadzi w zakresie bezpiecznej ¿ywnoœci szeroki system monitoringu i kontroli jakoœci ¿ywnoœci, z którego wynika, ¿e polska ¿ywnoœæ jest wyj¹tkowo bezpieczna, a zawartoœæ ska¿eñ promieniotwórczych jest bardzo niska (2–3-krotnie, ni¿ organizm potrafi wydaliæ w ci¹gu jednej doby). Natomiast poddanie siê unijnemu systemowi kontroli jakoœci surowców rolniczych i ¿ywnoœci jest przyjmowane z du¿ymi obawami, aby rozbudowany i biurokratycznie stosowany system nie przyczynia³ siê do hamowania obrotów handlowych, gdy¿ normy weterynaryjne i fitosanitarne by³y wykorzystywane jako pretekst do utrudniania lub eliminowania dostêpu polskich produktów do rynków UE. Atutem Polski jest to, ¿e praktycznie nie produkuje ¿ywnoœci zmodyfikowanej, natomiast w œwiecie, a zw³aszcza w USA, ¿ywnoœæ tak¹, albo wycofuje siê ze sklepów, albo istnieje bezwzglêdna koniecznoœæ jej jednoznacznego oznakowywania. Transgenicznie modyfikowana ¿ywnoœæ prowadzi bowiem do ró¿nych i to bardzo dokuczliwych form alergii „na œrodowisko” i „na ¿ywnoœæ”. W polskiej ¿ywnoœci pochodzenia zwierzêcego tylko w niewiekim zakresie mo¿na wykryæ antybiotykowe stymulatory wzrostu. Jednak brak w³asnego zaplecza paszowego zmusza do importu pasz i antybiotyków g³ównie z krajów Unii. Za przyk³adem Danii i Szwecji, Unia Europejska wprowadzi³a zakaz stosowania jakichkolwiek antybiotyków wzrostu w paszach, aby produkty finalne by³y wolne od tych stymulatorów. Wielu sceptyków zakazu stosowania stymulatorów wzrostu uwa¿a, ¿e taka decyzja mo¿e spowodowaæ gwa³towny wzrost cen ¿ywnoœci. Nawet problem BSE nie musi procederu stosowania antybiotyków zahamowaæ, gdy¿ w niektórych spo³eczeñstwach pomimo to w d³u¿szym okresie spo¿ycie wo³owiny (np. w Holandii) wcale nie spad³o. Pierwszy przypadek wyst¹pienia BSE na terenie Polski w 2002 r. stanowi ostrze¿enie, ¿e podobne sytuacje mog¹ zagra¿aæ wszystkim krajom kandyduj¹cych. Rozpatruj¹c kierunki rozwoju spo¿ycia ¿ywnoœci w Europie i œwiecie, musi zwyciê¿yæ opcja zdrowszej i smacznej ¿ywnoœci, wprawdzie dro¿szej, ale produkowanej w naturalnych warunkach i w sposób tradycyjny, tak jak to ma miejsce w Polsce, co mo¿e stanowiæ jeden z wa¿niejszych argumentów przetargowych w negocjacjach. Rozwa¿ane jest wejœcie Polski do UE poprzedzone okresami przejœciowymi. Polski agrobiznes posiada w ramach jednolitej polityki rolnej Unii jedynie szanse wówczas, je¿eli uzyska du¿e systemowe i finansowe wsparcie dla producentów i uczestników rynku oraz osi¹gnie wy¿sz¹ pozycjê negocjacyjn¹. W tym aspekcie du¿e znaczenie bêdzie mia³o wykorzystanie unijnego programu przedakcesyjnego SAPARD, z którego œrodków polskie rolnictwo i rynek rolny mo¿e korzystaæ do 9. M. Bia³asiewicz, Polska ¿ywnoœæ musi byæ bezpieczna, „Boss-Rolnictwo” 2000, nr 42, s. 15..

(12) 118. Kazimierz Baœcik. 2006 r. Jednak¿e dotychczasowe doœwiadczenia w tym wzglêdzie nie s¹ zadowalaj¹ce, gdy¿ z ogólnej kwoty 1 mld euro do wykorzystania w ci¹gu 6 lat, na ka¿dy rok powinno przypaœæ 168 mln euro, tymczasem do 2002 r. nie uda³o siê wykorzystaæ Polsce ¿adnej kwoty, co wskazuje, jak skomplikowane s¹ struktury pozyskiwania i jak wyj¹tkowo niska jest umiejêtnoœæ strony polskiej zagospodarowania tych funduszy. Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe mo¿na realizowaæ, opieraj¹c siê na obecnym potencjale agrosystemów, by zapewniæ samowystarczalnoœæ, w postaci odpowiedniego wolumenu produktów i surowców rolniczych, równoczeœnie gwarantuj¹c ochronê agroekosystemów, by zachowa³y naturaln¹ zdolnoœæ produkcji rolniczej dla przysz³ych pokoleñ. Utrzymanie wysokiego poziomu spo¿ycia ¿ywnoœci musi byæ priorytetem polityki spo³eczno-gospodarczej, a tymczasem w polskich warunkach nast¹pi³o znaczne pogorszenie siê wskaŸnika samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej Polski oraz jakoœci od¿ywiania siê du¿ej czêœci polskiego spo³eczeñstwa w latach dziewiêædziesi¹tych XX w.10 WskaŸnik samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej Polski wynosi³ jeszcze na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XX w. 103–105%, podczas gdy w 1999 r. spad³ do 93%, a szacuje siê, ¿e tylko z tego powodu bezrobocie na wsi wzros³o o 350 tys. osób. Utrzymanie wysokiego stopnia samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej jest jednym z wa¿niejszych warunków ograniczania bezrobocia. Aby utrzymaæ korzystne tendencje zarówno w spo¿yciu, jak i utrzymaniu samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej kraju, potrzebna jest silna polityka wsparcia systemowego pañstwa polskiego oraz negocjacje przedakcesyjne do osi¹gniêcia wspomnianych celów. Przyk³adem braku jakiejkolwiek polityki wspierania polskiego rolnictwa oraz systemowych b³êdów w tym zakresie by³ nadmierny import zbó¿ w latach 1996–1998, który spowodowa³ najpierw k³opoty na rynku zbó¿, a nastêpnie rozregulowanie wielu rynków wa¿nych produktów rolnych, w tym g³ównie rynku miêsa wieprzowego, co w konsekwencji doprowadzi³o do dramatycznej obni¿ki dochodów producentów rolnych pod koniec 1998 r. Za³amanie siê koniunktury w rolnictwie i towarzysz¹cy mu znaczny spadek dochodów rolniczych oraz stan g³êbokiej nierównowagi zw³aszcza na rynku trzody chlewnej, a tak¿e zbó¿ wskazuje, ¿e podnoszenie cen rynkowych do poziomu wynegocjowanego miêdzy stron¹ rz¹dow¹ a reprezentacj¹ rolników nie daje spodziewanych efektów11. G³ównym problemem wobec szybko rosn¹cej wszechstronnej konkurencji na rynkach zagranicznych jest koniecznoœæ profesjonalnego przygotowania kadrowego i instytucjonalnego polskich gospodarstw rolnych, firm produkcyjnych i handlowych, a przede wszystkim wyeliminowanie konkurencji miêdzy firmami polskimi na rynkach zewnêtrznych. Poprawa pozycji konkurencyjnej rolnictwa i polskich produktów rolnych wymaga znacznych zabiegów restrukturyzacyjnych w produkcji rolnej i jej otoczeniu. 10 B. Gulbicka, Wy¿ywienie polskiego spo³eczeñstwa w ostatniej dekadzie XX wieku, IERiG, Warszawa 2000. 11. J. Seremak-Bulge, Z. Smoleñski, R. Urban, Mity i rzeczywistoœæ, „Boss-Rolnictwo” 1999, nr 4..

(13) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 119. Problemy te wymagaj¹ zasadniczego wsparcia instrumentami interwencjonizmu pañstwowego, œciœle skorelowanego z wykorzystaniem funduszy programu SAPARD, czy ISPA, które to œrodki z za³o¿enia nie s³u¿¹ rozwojowi produkcji, lecz wy³¹cznie poprawie jakoœci wytwarzanych produktów oraz doskonaleniu infrastruktury i warunków produkcyjnych, wsparciu programów restrukturyzacyjnych, maj¹cych na celu g³ównie ograniczanie produkcji. Plan w³¹czenia polskiego rolnictwa do unijnego systemu kontroli rynku mo¿e tak¿e prowadziæ do ukazania rzeczywistych interesów bardzo czêsto skrywanych pod os³on¹ górnolotnej retoryki12. W Unii Europejskiej przy okazji dyskusji o bud¿ecie Wspólnoty ujawnia siê sprzecznoœæ interesów krajów cz³onkowskich. W ostatecznoœci dochodzi jednak do kompromisu, chocia¿ ka¿dy cz³onek Unii stara siê uzyskaæ dla siebie jak najwiêcej korzyœci. Polskie problemy negocjacyjne s¹ wynikiem doœæ istotnego pogarszania siê rynkowych uwarunkowañ produkcji rolniczej na wskutek wzrastaj¹cego wskaŸnika „no¿yc cen” i spadkowych tendencji w popycie na ¿ywnoœæ. Sytuacja staje siê trudna, gdy¿ brakuje jakichkolwiek mo¿liwoœci dla podmiotów sfery produkcji rolnej, przetwórstwa i przemys³ów pracuj¹cych na rzecz zaopatrzenia rolnictwa, a wiêc ca³ego sektora gospodarki ¿ywnoœciowej. Spadkowe tendencje nie s¹ dla Unii problemem i s¹ wrêcz w jej interesie, gdy¿ posiada ona prawie 20% nadwy¿kê produktów ¿ywnoœciowych i nie ma pomys³u na jej zagospodarowanie. W wypadku nieuzyskania kwot produkcyjnych na poziomie samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej kraju Polska mog³aby ³atwo uzale¿niæ siê od produktów ¿ywnoœciowych Unii. Dlatego kwestia opóŸniania terminu wejœcia do UE w sytuacji sta³ego os³abiania konkurencyjnoœci ca³ej sfery produkcji i konsumpcji ¿ywnoœci mo¿e byæ niekorzystna. Nak³ada siê bowiem wiele takich zjawisk, jak os³abienie popytu konsumpcyjnego ludnoœci z powodu braku dynamiki wzrostu dochodów konsumentów oraz wzrost bezrobocia, spowodowany pogorszeniem siê sytuacji dochodowej producentów ¿ywnoœci, co powoduje spadek, a nawet zanik inwestycji modernizacyjnych i odtworzeniowych, a tak¿e rozwojowych. Jest to nastêpstwem spadku cen produktów rolnych i ¿ywnoœciowych, w sytuacji, gdy ceny œrodków do produkcji rolnej wzros³y œrednio o ponad 10%, a wiêc powy¿ej wskaŸnika inflacji, a co w zwi¹zku ze spodziewanym dalszym wzrostem cen us³ug dla rolnictwa oraz szczególnie pasz przemys³owych spowodowa³o ograniczenie nak³adów inwestycyjnych. Sytuacja w zakresie pasz przemys³owych jest trudna. Ca³oœæ surowców wysokobia³kowych (ceny wzros³y w 2000 r. o 20–30%) jest importowana, gdy¿ w okresie transformacji wszystkie polskie zak³ady utylizacyjne odpadów miêsno-kostnych uleg³y likwidacji, a Polska przesta³a byæ producentem pasz wysokobia³kowych. Do tych negatywnych czynników nale¿y zaliczyæ te¿ brak zapasów ¿ywnoœci na wypadek klêsk ¿ywio³owych i na lata nieurodzajów. W przesz³oœci w gospodarstwach ch³opskich istnia³y znaczne rezerwy surowców rolnych, a zw³aszcza pasz, 12. M. Maszek, Przysz³y bud¿et dla cz³onków drugiej kategorii, „Boss-Rolnictwo” 2000, nr 12..

(14) 120. Kazimierz Baœcik. które to nadwy¿ki zosta³y wyczerpane, a nowych zapasów z regu³y siê nie tworzy, z wyj¹tkiem sytuacji incydentalnych. Najbardziej po¿¹dan¹ rezerw¹ ka¿dego kraju jest eksport ¿ywnoœci w ka¿dym roku normalnego urodzaju, a eksport na poziomie 10–20% krajowego zapotrzebowania stanowi wyj¹tkowo korzystn¹ rezerwê zapewniaj¹c¹ bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe 13. Nie tylko brak rezerw stanowi problem. Tak¿e wysoce niepo¿¹danym zjawiskiem mog¹ byæ nadmierne zapasy poci¹gaj¹ce za sob¹ wysokie koszty magazynowania (w 2002 r. w wyniku du¿ych zbiorów zbo¿a, w 2001 r. – importu zbo¿a z Unii). Po utracie rynków wschodnich g³ównie z powodu konkurencji ze strony unijnych dotowanych produktów bilans handlu zagranicznego produktami rolnymi i spo¿ywczymi jest ujemny. W latach 1956–1990 Polska mia³a nadwy¿ki eksportu nad importem surowców rolnych i ¿ywnoœci. W latach 1991–1999 powsta³ du¿y deficyt w bilansie obrotów handlu zagranicznego i dlatego odbudowa dodatniego salda eksportu ¿ywnoœci jest spraw¹ kluczow¹. Os³abienie potencja³u wytwórczego uk³adów agrarno-rynkowych znacznie obni¿a pozycjê negocjacyjn¹ polskiej strony, nie daj¹c mo¿liwoœci na osi¹gniêcie zak³adanych w stanowisku negocjacyjnym celów. Podniesienie pozycji przetargowej Polski w obszarze rolnictwa jest nadrzêdnym interesem ca³ego polskiego spo³eczeñstwa i gospodarki, gdy¿ jedynie w tej sferze gospodarowania s¹ szanse na uzyskanie strategicznej pozycji konkurencyjnej, która mo¿e byæ zdobyta w dwojaki sposób, tj. po pierwsze, podniesieniem efektywnoœci procesów wytwórczych poprzez wzmocnienie instrumentami interwencjonizmu pañstwowego pozycji dochodowej producentów rolnych oraz wsparcie eksportu. Natomiast druga droga to zgoda jedynie na takie stanowisko negocjacyjne, w którym Polska uzyska warunki konkurencyjne dla producentów ¿ywnoœci oraz kwoty produkcyjne we wszystkich wa¿nych produktach rolnych na poziomie samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej. W przeciwnym razie bêdzie to przyzwolenie na stworzenie statusu cz³onka drugiej kategorii. Literatura Adamowicz M., Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. B¹k E., Dostosowanie rynku wo³owiny i cielêciny w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹ [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. Bia³asiewicz M., Polska ¿ywnoœæ musi byæ bezpieczna, „Boss-Rolnictwo” 2000, nr 42. Go³êbiowski J., Wspólna organizacja rynku zbó¿ w Unii Europejskiej i jej implikacje dla Polski [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999.. 13 W. Michna, Wybrane problemy bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2000, nr 4–5, s. 17..

(15) Problemy dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów.... 121. Iwan B., Wspólna organizacja rynku mleka w Unii Europejskiej i jej implikacje dla Polski [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. Gulbicka B., Wy¿ywienie polskiego spo³eczeñstwa w ostatniej dekadzie XX wieku, IERiG, Warszawa 2000. Maszek M., Przysz³y bud¿et dla cz³onków drugiej kategorii, „Boss-Rolnictwo” 2000, nr 12. Milewski L., Organizacja rynku ¿ywca wieprzowego w Unii Europejskiej i w Polsce [w:] Dostosowanie podstawowych rynków rolnych w Polsce do integracji z Uni¹ Europejsk¹, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. Michna W., Wybrane problemy bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2000, nr 4–5. Rowiñski J., Gospodarka ¿ywnoœciowa – stanowiska UE i Polski w rokowaniach akcesyjnych, „Wspólnoty Europejskie” 2001, nr 1. Seremak-Bulge J., Smoleñski Z., Urban R., Mity i rzeczywistoœæ, „Boss-Rolnictwo” 1999, nr 4. Urban R., Wigier M., Rynek miêsa wo³owego [w:] Strategiczne opcje dla polskiego sektora agrobiznesu w œwietle analiz ekonomicznych, SGGW, Warszawa 2000.. Difficulties in Adapting Poland’s Agriculture to the EU’s Common Agricultural Policy The paper extensively discusses the principles guiding the functioning of primary agricultural markets spelt out as the Common Agricultural Policy and the common organization of primary agricultural markets in the EU. These being the norms which candidate countries should meet and the pre-requisitions for adapting important Polish agricultural markets to EU’s requirements as well as to be able to benefit from EU funds. The major problem being the high quality competitiveness of Polish products when compared to production surpluses in the EU, not to mention the weakness of Polish agricultural producers. Other drawbacks are poor organization, lack of funds to self-finance adaptation processes of the agricultural production business as a whole as well as inexperience in taking advantages of available pre-accession EU funds..

(16)