Struktura społeczno-zawodowa pracowników dojeżdżających do pracy

Jerzy Kitowski

Struktura społeczno-zawodowa

pracowników dojeżdżających do

pracy

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 205-224

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 14 SECTIO H 1989

Z a k ła d G e o g r a f i i E k o n o m i c z n e j i P l a n o w a n i a P r z e s t r z e n n e g o W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o F i l i i U M C S w R z e s z o w i e

J e r z y K I T O W S K I

Struktura społeczno-zawodowa pracowników dojeżdżających do pracy

С оциальн о-п роф есси он альн ая структура работников, п р и езж а ю щ и х на работы из других местностей

S o cia l-p ro fessio n a l Structure of C om m uters

D ojazdy do p racy są ch arak tery sty czn ym zjaw iskiem rozw oju spo­ łeczno-ekonom icznego ty ch krajów , w k tórych dom inującym źródłem u trzym ania ludności są zawody pozarolnicze. Szybki w zrost tego z ja ­ w iska w ystąpił w w yniku znacznego zapotrzebow ania na siłę roboczą, w ynikającego z dynam icznego rozw oju przem ysłu oraz z postępujących procesów k o n centracji działalności gospodarczej i społecznej.

Specyficzną cechą dojazdów do pracy w Polsce jest w yraźn a dom i­ nacja dojazdów jako fu n k cji pracy zawodowej, w ynikających z k onie­ czności poszukiw ania m iejsca p racy poza m iejscem zam ieszkania. K o­ nieczność ta z kolei w ynika z dysproporcji, jakie zaistniały pom iędzy tem pem tw orzenia m iejsc pracy a tem pem realizacji inw esty cji to w a­ rzyszących, w ty m szczególnie budow nictw a m ieszkaniowego. W s tru k ­ tu rz e pracow niczych m ig racji w ahadłow ych dom inują w Polsce, podobnie jak i w pozostałych k ra ja c h socjalistycznych, dojazdy ze wsi do m iast. M asowe dojazdy do pracy stanow ią ch araktery styczn ą cechę stre f pod­ m iejskich dużych i śred nich ośrodków i prow adzą do istotnych p rze­ obrażeń s tr u k tu ry społeczno-zawodowej ludności w nich zam ieszkałej. W arto przypom nieć, że problem atyka dojazdów do p racy została uznana już na początku lat sześćdziesiątych za węzłową dla poznania s tru k tu ry ekonom icznej i społecznej rejonów uprzem ysław ianych i przem ian w niej zachodzącej.1

1 A. R a j k i e w i c z : P r z e d m o w a [w:] M. O l ę d z k i : D o ja z d y d o p r a c y . Zagadn ien ia s p o łeczn e i ek o n o m iczn e na p r z y k ła d z i e r e jo n u płockiego. W ajszaw a

206 J. K ito w sk i

O G O LN A C H A R A K T E R Y ST Y K A D OJA ZD ÓW DO PR A C Y W POLSCE Jed y n y m źródłem inform acji o w ielkości i s tru k tu rz e dojazdów do pracy w Polsce są w yniki następ u jący ch badań m asow ych p rzep row a­ dzonych przez GUS:

a) jednorazow ego badania dojazdów do pracy z 1964 r. b) Narodowego Spisu Pow szechnego z 1978 r.,

c) spisów k adrow ych z lat: 1988, 1973 i 1983.

W ym ienione ta d a n ia różnią się jednakże zarów no pod względem zakresu, jak i założeń m etodycznych. Trudności doprow adzania do pełnej porów nalności d anych o dojazdach do p racy, pochodzących z om aw ianych badań, pogłębia także stosow anie n iejedn olity ch zasad prezentow ania poszczególnych przekrojów w yników , na p rzyk ład w edług k ry te riu m działów gospodarki narodow ej, c h a ra k te ru w ykonyw anej pracy, rodzaju w ykształcenia itp.

W a rty k u le w y k o rzy stano w yniki spisów kadrow ych z 1973 i 1983 roku oraz N arodow ego Spisu Pow szechnego z 1978 roku 2. W ym ienione badania różnią się w praw dzie (jak już zaznaczono), zarów no pod względem zakresu, jak i założeń m etodycznych, jednakże dają w ystarczające in ­ form acje o w ielkości i s tru k tu rz e dojazdów w skali k raju . B rak odno­ śnych danych ze spisu kadrow ego 1983 r. nie pozwolił na ocenę s tru k tu ry w ykształcenia dojeżdżających w edług działów gospodarki narodow ej oraz na ocenę zakresu i form u zu pełniania w ykształcenia przez b ad an ą grupę zatru d n ien ia w 1983 r. L ukę tę sta ra n o się uzupełnić oceną dostępnych w yników N arodow ego Spisu Pow szechnego 1978 r.

Dojeżdżając do p racy stano w ili w latach 1964— 1968 blisko jedną czw artą, a w lata ch 1973— 1983 ponad jedną czw artą ogółu zatru d n io ­ nych w gospodarce uspołecznionej k ra ju . W 1983 r. dojeżdżało do pracy 3037 tys. osób, to jest 26,7l0/o z a tru d n io n y ch w gospodarce uspołecznionej. Około 2/3 dojeżdżających stanow ili m ężczyźni. Oznacza to, że średnio co czw arty p racow nik (co trzeci m ężczyzna i co p iąta kobieta) zatru d n io ­ ny w gospodarce narodow ej przekraczał, w drodze do pracy, granicę jednostki ad m in istracy jn ej (m iasta lub gm iny).

W om aw ianym dw udziestoleciu dojazdy do p racy w gospodarce uspo­ łecznionej (według danych porów nyw alnych) w zrosły o niespełna 2/3 (w ty m dojazdy m ężczyzn w zrosły 1,5-krotnie, a dojazdy kobiet — 2,4 razy). Średnioroczne tem po w zrostu liczby dojeżdżających w yniosło w ty m okresie 2,7% i było o 0,7 p u n k tu wyższe od tem pa w zrostu za­

2 M ig ra cje w a h a d ł o w e Ludności c z y n n e j z a w o d o w o . Polska. T ab lice w y n ik o ­ w e — seria A. Z eszyt nr 300. W arszaw a 1981, GUS; S p is k a d r o w y 1973. Część II. D ojazd y do p racy „ S ta ty sty k a P o ls k i” nr 52. W arszaw a 1975, GUS.

S truktura sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników .., ₂₀₇

trudn ienia. We w szystkich działach gospodarki narodow ej szybciej w zros­ ła liczba dojeżdżających kobiet (w stosunku do mężczyzn).

W 1983 r. dojeżdżał do pracy praw ie co trzeci pracow nik zatrud nio ny w sferze p ro du k cji m aterialnej oraz co siódm y zatru dn ion y poza tą sferą. Dojazdy do sfery produkcji m aterialn ej stanow ią blisko 90% ogółu do­ jazdów, z czego niespełna połowę stanow ią dojazdy do przem ysłu (43,7%). Ponad 1/4 k rajo w ej liczby dojazdów przypada na dalsze dw a działy tej sfery: tra n sp o rt i łączność (13,4%) oraz na budow nictw o (12,2°/o). W działach p rodukcji m aterialn ej kon cen truje się blisko 94% ogółu do­ jeżdżających mężczyzn i nieco ponad 3/4 ogółu dojeżdżających kobiet. N ajw yższym udziałem dojeżdżających w ogólnej liczbie zatru dn ion ych c h a ra k te ry z u ją się cztery działy: tran sp o rt i łączność (39,7%), budow ­ nictw o (36%), przem ysł (30,3%) oraz leśnictwo (30,0%). We w szystkich działach gospodarki narodow ej udział kobiet wśród dojeżdżających był niższy od ich udziału w ogólnym zatrudnieniu danego działu.

N ajw yższym w k ra ju udziałem dojazdów w zatru dn ieniu ogółem (powyżej 30%) leg itym u je się m akroregion południow o-w schodni oraz południow y. Z kolei poniżej 20% ogółu zatrudnionych dojeżdżało do pracy w m akroregionie północno-w schodnim oraz północnym . W 1983 r. b adan y w skaźnik był w yższy od 40% w sześciu w ojew ództw ach południo­ w o-w schodniej Polski (w tym w krośnieńskim blisko połowa zatru d n io ­ nych dojeżdża do pracy).

Blisko 2/3 krajow ej liczby dojeżdżających stanow ią m ieszkańcy wsi, z czego ponad 57% dojeżdża do pracy do m iast, a nieco ponad 1/4 ogółu dojazdów stanow ią m ieszkańcy m iast w yjeżdżający do p racy także do m iast. M iasta k o n cen tru ją blisko 83% ogółu dojeżdżających (co stanow i ponad 1/4 ogółu zatru d n ienia w gospodarce narodowej).

W grupie dojeżdżających przew ażają młodzi pracownicy- Spośród nich połowa nie przekroczyła w 1983 r. 33 roku życia, podczas gdy połowa zatru dn io n ych w gospodarce uspołecznionej odpowiednio 35,5 roku. W śród pracow ników zam iejscow ych nieco młodsze są kobiety. Połow a z nich nie przekroczyła 30,5 roku, podczas gdy połowa dojeżdżających m ęż­ czyzn — 34,1 ro k u .3

ST R U K T U R A DOJAZDÓW WEDŁUG C H A R A K TERU W Y K O N Y W AN EJ PRZEZ D OJEŻDŻAJĄCYCH PRA CY

Zdecydow anie większość dojeżdżających pracow ników (ponad 3/4) zatrud n iony ch było w 1983 r. na stanow iskach robotniczych i pok rew ­ nych, czyli niespełna 1/4 zatrudnionych była na stanow iskach nierobotni­

208 J. K ito w sk i

czych (tab. 1). W śród dojeżdżających zatru dn ion ych na stanow iskach ro ­ botniczych p rzew ażają m ężczyźni (84% ogółu dojeżdżających m ężczyzn pracow ało w takim ch arak terze, dla kobiet w skaźnik te n jest o 23 p u n ­ k ty niższy).

Tab. 1. D ojeżd żający do pracy w e d łu g ch arak teru zatru d n ien ia i p łc i w 1978 i 1983 roku

The com m u ters accord in g to th e character o f em p lo y m en t, and se x in 1978 and 1983

Lata P łeć

D ojeżd żający — zatru d n ien i na stan ow isk ach robotniczych

i p ok rew n ych nierobotniczych

W %» ogółu dojeżdżających 1978 O gółem 71,5 28,5 M ężczyźni 78,6 21,4 K ob iety 56,9 43,1 1983 O gółem 76,7 23,3 M ężczyźni 84,4 15,6 K o b iety 61,4 38,6

W %> zatru d n ion ych w danej gru p ie sp ołeczn o-zaw od ow ej

1978 O gółem 30,7 19,3 M ężczyźni 34,5 22,0 K o b iety 23,5 17,2 1983 O gółem 31,0 18,3 M ężczyźni 34,8 22,0 K o b iety 24,0 16,2

a) D an e ze sp isu k ad row ego 1973 r. n ie z o sta ły p rzeliczon e w ed łu g ob ecnie obo­ w iązu jącego p od ziału za tru d n io n y ch na k a teg o rie sp o łeczn o-zaw od ow e.

Źródło: S p is k a d ro w y 1983. D ojazd y do pracy. W arszaw a 1985, G U S, s. 11.

P orów nanie dokonane w lata ch 1978— 1983 (za 1973 r. b rak danych) dowodzi, że w zrósł udział dojeżdżających — zatrudn io nych na stan o ­ w iskach robotniczych i p o krew n ych (o ponad 5 punktów ) przy, oczywiś­ cie, rów noległym obniżeniu się w skaźnika zatrud nio ny ch na stanow is­ kach nierobotniczych. Ocena udziału dojeżdżających do p rac y w z a tru d ­ n ieniu danych g ru p społeczno-zaw odow ych prow adzi do wniosku, że w 1983 r. dojeżdżał do p rac y co trzeci pracow nik zatru d n io n y na stan o ­ w isku robotniczym oraz co p ią ty przedstaw iciel zawodów nierobotniczych. M ężczyźni dojeżdżający do p racy leg ity m u ją się w yższym i w skaźni­ k am i u działu w z a tru d n ie n iu om aw ian ych g ru p zawodowych, w stosunku do zam iejscow ych kobiet. Z m iany bad an y ch w skaźników , jakie zaszły

Struktura sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników .., 209

w latach 1978— 1983 są niew ielkie i nie przekraczają jednego p u n k tu procentowego.

Porów nanie interesujący ch nas w skaźników pracow ników m iejsco­ w ych i dojeżdżających (tab. 2) jednoznacznie w skazuje, że dojeżdżający częściej zatru d n ian i są w zawodach robotniczych (różnica odpowiedniego w skaźnika w ynosi 145 osób na 1000 zatrudnionych w danej kategorii). W śród pracow ników zam iejscow ych wyższe w skaźniki robotników p rzy ­ pad ają na dojeżdżających do m iast (789), w stosunku do dojeżdżających do wsi (661). W arto podkreślić, że ponad 91°/» dojeżdżających mężczyzn ze wsi do m iast, czyli 1035,2 tys. osób, zatrudnionych jest na stanow iskach robotniczych. Dla m ężczyzn dojeżdżających do p racy ze w si do wsi w skaźnik ten jest nieco niższy i wynosi

89°/»-W każdym rozp atry w an y m przekroju dojazdów (według podstaw o­ w ych kierunków ) kobiety zatrudnione na stanow iskach nierobotniczych m ają w yraźną przew agę liczebną nad dojeżdżającym i m ężczyznam i, a rozpiętość ty ch w skaźników w każdym p rzekroju jest co najm niej dw uk ro tn a.

Ocena regionalnego zróżnicow ania w skaźnika zatrud nio ny ch na s ta ­ now iskach robotniczych w przeliczeniu na 1000 dojeżdżających (tab. 6) pozw ala n a sform ułow anie kolejnego wniosku ogólnego. Poza sk rajn y m i w ielkościam i badanych w skaźników , to znaczy najw iększą (w m akro ­ regionie południow o-w schodnim — 801) i najm niejszą (w m akroregionie północnym — 711), w pozostałych m akroregionach k sz ta łtu ją się na zbli­ żonym poziomie, a ich odchylenie od średniej krajow ej nie przekracza 14 osób. T rudno n ato m iast mówić o istnieniu zależności pom iędzy w skaź­ nikiem zatru d n ien ia w edług c h arak teru pracy a w skaźnikiem udziału dojeżdżających w zatru d n ien iu danego m akroregionu.

Niedobór zatru d n ien ia na stanow iskach robotniczych po kryw any jest w najw iększym stopniu dzięki dojazdom do p ra c y w ośm iu w ojew ódz­ tw ach, w k tó ry ch ro zp atry w an y wskaźnik jest w iększy od 800 zatru d n io ­ nych na 1000 dojeżdżających (kieleckie, tarnow skie, tarnobrzeskie, chełm ­ skie, piotrkow skie, lubelskie, krakow skie i konińskie). Dla porów nania, najniższym i w skaźnikam i pracujących w charakterze robotników cha­ ra k te ry z u ją się następu jące województwa: gdańskie (672), elbląskie (725), oraz bialskopodlaskie i st. w arszaw skie (po 734).

Jeszcze w yraźniej k ształtu ją się badane zależności w p rzek ro ju głów ­ nych ośrodków dojazdów do pracy (tab. 7)- In teresu jące praw idłow ości w kształto w aniu się w skaźników zatrudnienia dojeżdżających na om aw ia­ nych kategoriach stanow isk pracy w ystępuje w grupie ośrodków dojaz­ dów do pracy, w k tó ry ch liczba m ieszkańców je s t niższa od 500 tysięcy. W raz ze w zrostem wielkości m iast m aleje w skaźnik zatru dn ion ych na

210 J. K ito w sk i

Tab. 2. P ra co w n icy dojeżd żający do pracy w ed łu g charak teru w y k o n y w a n ej pracy, płci i m iejsca za m ieszk a n ia w 1983 roku w p rzeliczen iu na 1000 osób T he com m u ters according to th e ch aracter of th eir w ork, s e x and resid en ce in 1983

in con version in to 1000 persons

W edług charakteru w y k o n y w a n ej pracy

W yszczególn ien ie P łeć O gółem na stan ow isk ach

n ierobotniczych robotniczych i pokrew n ych P olsk a O gółem 1000 340 660 M ężczyźni 1000 227 773 K ob iety 1000 482 518 w tym : P ra co w n icy O gółem 1000 378 622 m iejsco w i M ężczyźni 1000 347 653 K ob iety 1000 507 493 P ra co w n icy d ojeżdżający O gółem 1000 233 767 M ężczyźni 1000 156 844 K ob iety 1000 386 614 w tym : do m iast O gółem 1000 211 789 M ężczyźni 1000 140 860 K ob iety 1000 347 653 — z m ia st O gółem 1000 347 653 M ężczyźni 1000 261 739 K ob iety 1000 526 474 — ze w si O gółem 1000 150 850 M ężczyźni 1000 86 914 K ob iety 1000 273 727 do w si O gółem 1000 339 661 M ężczyźni 1000 228 772 K ob iety 1000 593 407 — z m iast O gółem 1000 456 544 M ężczyźni 1000 330 670 K ob iety 1000 689 311 — ze w si O gółem 1000 179 821 M ężczyźni 1000 110 890 K ob iety 1000 401 599

S truktura społeczn o-zaw od ow a pracow ników .., 2 1 1

stanow iskach robotniczych i pokrew nych, a w zrasta natom iast w skaźnik zatru dn ion ych na stanow iskach nierobotniczych.

N ajw iększe zbilansow anie stanow isk robotniczych i w łasnych zaso­ bów zatrudn ien ia na tych stanow iskach w ystąpiło w dużych ośrodkach aglom eracji górnośląskiej i gdańskiej: w K atow icach (53,8°/» dojeżdża­ jących zatrudnionych na stanow iskach robotniczych), G dańsku (59,8%), Z abrzu (60,3%), Chorzowie (62,8%) oraz w G dyni (68,9%). N atom iast w dwóch ośrodkach, o rozw iniętym przem yśle hutniczym i m aszynow ym , O strow cu Św iętokrzyskim i Stalow ej Woli aż ponad 90% dojeżdżających do pracy zatru dn io n y ch było na stanow iskach robotniczych i pokrew ­ nych, a w następ ny ch ośmiu ośrodkach w skaźnik ten jest w yższy od 85%: w Radom iu, S karżysku-K am iennej, Płocku, Toruniu, Gorlicach, Dębicy, Jastrzęb iu -Z d ro ju oraz w Mielcu.

ST R U K T U R A D OJA ZD ÓW W EDŁUG POZIOMU W YK SZTA ŁCEN IA

Jed n ym z głów nych czynników oddziałujących na w yniki p racy są k w alifikacje zawodowe zatrudnionych. Powszechnie p rzy jm u je się, że w łaściw e w ykorzystanie kw alifikacji zawodowych pracow ników stanow i podstaw ow y w yznacznik racjonalnego zatrudnienia. B adaniam i objęto zatem jeden z najw ażniejszych przekrojów kw alifikacji zaw odow ych — w ykształcenie.

N iespełna 3/4 dojeżdżających do pracy posiadało w 1983 r. w y k ształ­ cenie poniżej średniego (w tym 31% zasadnicze zawodowe). Blisko 1/4 ukończyła szkołę średnią lub policealną, a 5% tej g ru p y legitym ow ało się w yższym w ykształceniem (tab. 3). K orzystniejszą s tru k tu rą w y kształ­ cenia ch a ra k te ry z u ją się kobiety, które posiadają przew agę, w stosunku do mężczyzn, w zakresie w ykształcenia wyższego (blisko o 1 p u nkt) oraz średniego i policealnego (wskaźnik udziału kobiet posiadających ten ro ­ dzaj w ykształcenia jest ponad d w ukrotnie wyższy). Mężczyźni m ają p rze­ wagę w zakresie w ykształcenia niższego niż średnie.

W latach 1973— 1983 n astąp iły korzystne zm iany w s tru k tu rz e do­ jazdów w edług rodzaju w ykształcenia. Zanotowano w y raźn y przyrost udziału dojeżdżających z w ykształceniem zasadniczym zaw odow ym (o 8,4 punktu), z w ykształceniem średnim i policealnym (o 6,1 p u n ktu) oraz w yższym (o blisko 2 punkty), przy rów noczesnym obniżeniu poziomu w skaźnika udziału pracow ników legitym ujących się w ykształceniem pod­ staw ow ym (i nie ukończonym ) o ponad 16 punktów . W stosunku do 1978 r. te k orzystn e tendencje uległy pew nem u osłabieniu, bowiem niew iel­ kiem u w zrostow i odsetka dojżdżających, m ających w ykształcenie wyższe (o 0,6 p u n ktu) tow arzyszył spadek odsetka pracow ników zam iejscow ych

2 1 2 J. K ito w sk i

Tab. 3. D o jeżd żający do p racy w ed łu g poziom u w y k szta łcen ia i p łci w latach 1973— 1983

T he com m u ters according to th e ed u cation le v e l and sex b etw een 1973 and 1983

Lata Płeć

Z w y k szta łcen iem

w y ższy m średnim i p o lic e a l­ nym za sa d n i­ czym zaw od ow ym p ozostałym

W °/o ogółu dojeżd żających do pracy

1973 O gółem 3,2 16,5 23,1 57,2 M ężczyźni 3,2 11,9 24,4 60,5 K o b iety 3,3 26,9 2 0 , 1 49,7 1978 O gółem 4,5 23,2 34,0 38,3 M ężczyźni 4,3 17,5 37,9 40,3 K o b iety 4,9 34,9 25,8 34,4 1983 O gółem 5,1 2 2 , 6 31,5 40,8 M ężczyźni 4,8 16,4 35,4 43,4 K ob iety 5,7 34,9 23,8 35,6

W °/o ogółu zatru d n ion ych w gospodarce uspo-łecznion ej o dan ym poziom ie w y k szta łcen ia

1973 O gółem 15,0 21,4 32,9 28,2 M ężczyźni 16,8 26,0 35,8 34,6 K o b iety 1 2 , 2 18,2 27,1 18,8 1978 O gółem 14.7 20,9 34,9 27,1 M ężczyźni 16,2 24,3 36,6 32,7 K o b iety 12,4 18,3 30,8 19,1 1983 O gółem 15,4 21,3 34,8 28,3 M ężczyźni 18,2 26,4 36,9 30,2 K ob iety 1 2 , 2 18,0 29,8 20,4

Źródło: Jak do ta b licy 1, s. 11.

posiadających w ykształcenie średnie i policealne (także o 0,6 pu n ktu ) oraz zasadnicze zaw odow e (o 2,5 pu n k tu ), p rzy jednoczesnym wzroście odsetka pracow ników z w ykształceniem „pozostałym ” (również o 2,5 pu nk tu). W 1983 r. dojeżdżał do p rac y przeciętnie co siódm y pracow nik z w yższym w ykształceniem , co p ią ty z w ykształceniem średnim i poli­ cealnym , co trzeci z w ykształcen iem zasadniczym zaw odow ym i co c z w a rty z w ykształceniem n ie w yższym od podstaw owego.

C h a ra k te ry sty c zn ą cechą bad an y ch w skaźników udziału dojeżdżają­ cych pracow ników w ogólnej liczbie zatru d n io n y ch w gospodarce n a ro ­ dowej o danym poziom ie w ykształcenia w edług k ry te riu m płci jest w y ­ raźn a przew aga w skaźników m ężczyzn we w szystkich ro zp atry w an y ch rodzajach w ykształcenia. W ynika to z blisko dw ukrotn ie wyższego u d zia­

S truktura sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników ... ₂₁₃

łu m ężczyzn w zatru d n ien iu ogółem, w stosunku do odpowiedniego w skaź­ n ika dojeżdżających kobiet.

Zm iany udziału dojeżdżających pracow ników w ogólnej liczbie za­ tru d n io n y ch w gospodarce uspołecznionej, w ram ach poszczególnych po­ ziomów w ykształcenia (od wyższego do zasadniczego zawodowego) w la ­ tach 1973— 1983 są niew ielkie i nie przekraczają 2 punktów .

Interesu jący ch spostrzeżeń dostarcza analiza porów naw cza s tru k tu ry zatru d n ien ia w edług rodzaju w ykształcenia, pracow ników m iejscow ych i dojeżdżających (tab. 4). Pracow nicy m iejscowi m ają przew agę w za­ kresie w ykształcenia wyższego (dw ukrotną) oraz średniego i policealnego (blisko o 1/3). D ojeżdżający m ają z kolei przew agę w zakresie w y k ształ­ cenia niższego od średniego (zwłaszcza w ram ach zasadniczego zawo­ dowego).

W śród zam iejscow ych pracow ników przew agę w zakresie w y k ształ­ cenia wyższego oraz średniego m ają dojeżdżający do wsi, w stosunku do dojeżdżających do m iast. Jednakże w ram ach w ym ienionych dwóch g ru p pracow ników zam iejscow ych w ystępuje silne zróżnicow anie b ad a­

nego zjaw iska. N ajw yższy poziom w ykształcenia m a ją dojeżdżający

z m iast do wsi oraz z m iast do m iast, najniższy zaś dojeżdżający ze wsi do wsi (ponad połowa tej g ru p y legitym uje się w ykształceniem nie w yż­ szym od podstawowego) oraz ze wsi do miast.

We w szystkich ro zp atry w an y ch przekrojach głów nych kierunków do­ jazdów do pracy, przew agę w zakresie w ykształcenia wyższego i śred n ie­ go m ają kobiety. Spośród całej zbiorowości dojeżdżających najw yższy po­ ziom w ykształcenia c h arak tery zu je kobiety dojeżdżające do p racy z m iast do wsi, z k tó ry ch ponad 2/3 legitym uje się w ykształceniem średnim i w yższym (w tym 14°/o wyższym). Są to w skaźniki znacznie wyższe od odpow iednich wskaźników w ykształcenia kobiet zatrud nio ny ch w m iej­ scu zam ieszkania. W ypływ a stąd oczywisty w niosek, że isto tn ym źród­ łem uzupełnienia niedoboru w ykw alifikow anych kadr n a wsi, zwłaszcza w zakresie najw yższych kw alifikacji, są dojeżdżające m ieszkanki m iast, zatrud n io ne głów nie w in sty tu cjach ośw iaty i w ychow ania.

W arto także zwrócić uw agę na stosunkow o niski poziom w y k ształce­ nia dojeżdżających m ieszkańców wsi (w tym zwłaszcza mężczyzn). Około 80% w yjeżdżających do p racy ze wsi (do m iast oraz do wsi) legity m uje się w ykształceniem niższym od średniego (z przew agą w ykształcenia pod­ stawowego). W śród m ężczyzn w skaźniki te są jeszcze w yższe i w ynoszą 87% — dla dojeżdżających do m iast oraz 86% — dla dojeżdżających do wsi.

O w yraźn y m zróżnicow aniu stru k tu ry dojazdów w edług poziomu w y­ kształcenia w poszczególnych działach gospodarki narodow ej przekonują dane tabeli 5. N ajw yższym i w skaźnikam i wyższego w ykształcenia le­ g ity m u ją się dojeżdżający zatru d nien i w dziale nauka, ośw iata i

wycho-214 J. K ito w sk i

Tab. 4. P ra co w n icy d ojeżd żający do pracy w ed łu g poziom u w y k szta łcen ia , p łci i m iejsca za m ieszk a n ia w 1983 roku w przeliczen iu na 1000 osób

T he com m u ters accord in g to th e ed u ca tio n le v e l, se x and resid en ce in 1983 in co n v ersio n into 1000 persons

W edług poziom u w y k szta łcen ia

W yszczególnienie P łeć O gółem

w y ższe średnie i p o lic e ­ aln e zasadnicze zaw od ow e p ozos­ ta łe P olsk a O gółem 1000 89 284 242 385 M ężczyźni 1000 84 198 306 412 K obiety 1000 94 391 162 353 w tym :

P racow n icy O gółem 1000 102 305 216 377

m iejsco w i M ężczyźni 1000 101 214 284 401 K obiety 1000 104 402 143 351 P racow n icy dojeżdżający O gółem 1000 51 226 315 408 M ężczyźni 1000 48 164 354 434 K ob iety 1000 57 349 238 356 w tym : do m iast O gółem 1000 45 211 331 413 M ężczyźni 1000 44 154 368 434 K o b iety 1000 48 321 259 372 — z m iast O gółem 1000 110 294 275 321 M ężczyźni 1000 108 236 323 333 K ob iety 1000 116 412 175 297 — ze w si O gółem 1000 17 174 356 453 M ężczyźni 1000 15 116 389 480 K ob iety 1000 19 284 294 403 do w si O gółem 1000 77 297 242 384 M ężczyźni 1000 65 210 291 434 K ob iety 1000 105 497 129 269 — z m iast O gółem 1000 118 380 214 288 M ężczyźni 1000 105 288 275 332 K ob iety 1000 140 552 101 207 — ze w si O gółem 1000 22 183 280 515 M ężczyźni 1000 18 119 309 554 K ob iety 1000 35 387 185 393

T ab . 5. P r a c o w n ic y d o je ż d ż a ją c y do p ra cy według poz io mu w y k sz ta łc e n ia i d zi a łó w g o sp o d a r k i n a r o d o w e j w la ta ch 1973 i 19 78 w p r z e li c z e n iu na 10 00 o só b T h e c o m m u te r s ac co rd in g to th e ed u ca ti o n le v e l an d th e se c to r s of th e n a ti o n a l ec on om y in 19 73 an d 19 78 in c o n v e r s io n in to 10 00 p e r s o n s

S truktura sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników .., ₂₁₅

C! 19 7 8 3 6 9 4 1 5 4 1 4 CO co c o 47 1 3 1 6 4 9 4 1 9 7 3 5 8 CO tH CO p o z o st a ły r 1 9 7 3 5 7 2 5 8 3 6 2 9 5 3 2 6 6 3 4 1 2 6 8 1 2 4 4 5 0 1

s

(U ’3 (U o z a sa d n ic z y m z a w o d o w y m 1 9 7 3 1 9 7 8 2 3 1 3 2 9 2 7 6 3 8 4 2 2 6 3 7 5 1 5 8 2 3 5 1 9 9 3 3 2 2 7 6 3 4 4 1 6 8 2 9 9 O_O o 05 05 co r H 05 O c o t-H m o 03 N (n X >> * N1 śr e d n im i p o li ce a ln y m a 1 9 7 3 1 9 7 8 1 6 5 2 3 1 1 2 2 1 7 7 1 1 7 1 7 5 2 5 4 3 1 7 m c o t-H o c o 2 9 1 3 1 7 1 34 1 8 1 4 5 4 4 2 3 2 8 5 4 0 6 CO iO 05 CO c 1 9 7 8 4 4 2 4 3 6 09 1 2 2 3 ₂6 2 8 0 9 7 t^* CNI j w y ż sz y r CO 05 ł-H 3 2 05 y—4 28 56 00 20 17 2 1 2 1 0 5 7 5 O g ó łe m _O o o y-H 10 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 D zi a ły g o sp o d a r k i n a r o d o w e j P o ls k a w ty m : p r z e m y sł b u d o w n ic tw o rol n ic tw o i le śn ic tw o tr ansport i łą c z n o ść h a n d e l g o sp o d a r k a m ie sz k a n io w a i k o m u n a ln a nauk a, o św ia ta i w y c h o w a n ie , k u lt u ra i sz tu k a o ch ro n a z d r o w ia , o p ie k a sp o -łe cz n a i k u l-tu ra fi zyc zn a c po zo sta łe g a łę z ie g o sp o d a r k i n a r o d o w e j a) T a k że n ie p e łn e w y ż sz e , dl a 19 73 r. łącz nie z ni ep ełn ym o g ó ln o k s z ta łc ą c y m . b) D la 19 78 r. łąc zn ie z n ie u sta lo ny m (2 65 9 o só b ). c) D la 19 78 r. łącznie z d zi ał em „ T u r y st y k a i w y p o c z y n e k ” . Ź ró d ło : O p r a c o w a n ie w ła s n e .

21G J. K ito w sk i

w anie, k u ltu ra i sztuka (280 na 1000 osób), ochrona zdrow ia, opieka społeczna i k u ltu ra fizyczna (97) oraz rolnictw o i leśnictw o (60), n a jn iż ­ szym i zaś dojeżdżający do p rzedsiębiorstw tra n sp o rtu i łączności (12), h an d lu (23) oraz p rzem ysłu (24)- Na uw agę zasługuje w ysoki poziom badanego w skaźnika dla pozostałych działów gospodarki narodow ej (127), są to głównie działy: finanse i ubezpieczenia oraz a d m in istracja p a ń ­ stw ow a i w y m iar spraw iedliw ości.

Ponad połowa dojeżdżających do „pozostałych gałęzi gospodarki n a ­ ro d o w ej” posiada w ykształcenie średnie lub policealne. Stosunkow o w y ­ sokie w skaźniki pracow ników z ty m rodzajem w ykształcenia w y stęp u ją także w dziale n auka, ośw iata i w ychow anie, k u ltu ra i sztuka (423) oraz ochrona zdrow ia, opieka społeczna i k u ltu ra fizyczna (406). Bardzo n is­ kie badane w skaźniki (poniżej 200) w y stęp u ją w śród dojeżdżających do przedsiębiorstw budow nictw a, p rzem ysłu, gospodarki kom unalnej i m iesz­ kaniow ej oraz tra n sp o rtu i łączności. W tych gałęziach, k tó re c h a ra k te ­ ryzow ały się niskim i w skaźnikam i pracow ników z w ykształceniem śre d ­ nim i policealnym , w y stę p u ją najw yższe w skaźniki osób z w ykształce­ niem zasadniczym zaw odow ym (w kolejności przem ysł 384, budow nic­ tw o 375, tra n s p o rt i łączność 332 oraz gospodarka kom unalna i m ieszka­ niow a 299). Stosunkow o w ysokim w skaźnikiem w ykształcenia zasadni­ czego zawodowego le g ity m u ją się także dojeżdżający zatru d n ien i w h a n ­ dlu, z k tó ry ch ponad 1/3 posiada om aw iany rodzaj w ykształcenia. N a­ leży zauw ażyć, że blisko połow a dojeżdżdających w działach: gospodarka ko m un aln a i m ieszkaniow a oraz tra n s p o rt i łączność leg ity m u je się w y ­ kształceniem niższym od zasadniczego zawodowego. Ten rodzaj w ykształ­ cenia posiada także ponad 40°/o zam iejscow ych pracow ników z a tru d n io ­ nych w przem yśle i budow nictw ie.

Szczególnie p rzy d atn a, w aspekcie sform ułow anego celu badań, je s t analiza regionalnego zróżnicow ania w skaźników pracow ników posiada­ jących d any rodzaj w ykształcenia (tab. 6). Najw yższe w skaźniki dojeż­ dżających z w yższym w ykształceniem m a m akroregion północny, połud­ niow y oraz stołeczny (czyli te, k tó re posiadają rozw inięte aglom eracje m iejsko-przem ysłow e), najniższe zaś m akroregiony: południow o-w schod­ ni, środkow o-zachodni, północno-w schodni oraz środkow o-w schodni, p rzy czym w skaźnik dla m akroreg ion u północnego je st blisko 2,5-krotnie w yż­ szy od w skaźnika najniższego (dla m ak ro reg ion u południow o-w schodniego). Stosunkow o w y ró w n an a jest wielkość w skaźnika pracow ników do­ jeżdżających, leg ity m u jący ch się w ykształceniem średnim i policealnym . Różnica pom iędzy w skaźnikiem najw yższym (dla m akroregionu stołecz­ nego) i najniższym (dla południow o-w schodniego) w ynosi zaledw ie 36 osób. N ajw yższe w skaźniki dojeżdżających, k tó rzy ukończyli zasadnicze szkoły zaw odow e (po ok. 1/3) posiadają m akroregiony: środkow

o-zachod-Struktura społeczno-zawodowa pracowników.., ₂₁₇ >> a £ - 2 u Y1 a SJ > •7? f l 2 o ci o ca £ .S >> C ot o C3 X o b ‘u> > o_S-i O 3 »-I a %

s s

_OJ S-. <U rt X! X 0 T3 £ co co S m S * , 2 J 2 O CO 'O ^ t? O_{N o ,}T l / l f-ł o 'S b 0 -G £ O £ - + 4 3 c 0 o .2 S 'n C o w _{o <d co c} ft N » - I n . 2 2 _^ ° _t. W) <D O 0> 3 n a £3 £ a> | j a § ^ ^ ^ s _ ^ 0) 3 £ > O i! -O a) tj o a ^ £ u - 2 c « M O c o J) t3 05 ^ A< . - J o 03 2 2 * * I » S o w N 2 JO cO 5 « u o o o ** T) bJO X S U T3 CO* u *ri O co o •N O T3 cfl •N 0) CO o CO •§ 2 .2 'S C 03 O ii o 3 fi * a CO O J2 <U cd ■ X! H H

15 — A n n ales, vol. XXIII

Ź ró d ło : O p r a c o w a n ie w ła s n e . >> u CO Sh ft 3 (H <U +■> Jd 0 CO co £ r o b o tn ic z y c h i p o k r e w n y c h 7 5 3 7 6 3 7 1 1 7 5 4 8 0 1 7 8 3 7 7 9 7 7 4 7 7 0 7 6 7 U CO £3 0 M 5 'O 0) £ O fl G3 CO OJ £ n ie r o b o tn ic z y c h J 2 4 7 2 3 7 2 8 9 2 4 6 05_O) [>ł-H r H OJ CNI 22 6 2 3 0 2 3 3 p o z o st a łe ł 4 3 7 4 5 3 3 8 4 3 6 9 4 2 9 4 1 3 4 5 3 3 9 8 4 0 8 4 0 8 Cti '3 0) 0 ’<3 N CO >> i* z a sa d n ic z e z a w o d o w e 2 6 9 2 6 7 2 9 3 CO co c o 33 1 3 1 8 2 8 6 . 3 4 9 3 1 1 IO r H CO c c 0 'n 0 a bJO 3 r^-ł T3 0 £ śr e d n ie i p o li c e a ln e 2 4 1 2 3 8 2 4 0 2 3 4 2 0 5 ₃ <N 21 5 2 1 3 2 3 7 2 2 6 w y ż s z e CO 1 0 CO 00 1 0c o mc o « 0Tt< OTt« TT f H m O g ó łe m 1 0 0 0 O_O O 0 0 0 t—H 10 00 00 0 rH O O O rH 10 00 1000 O O O 0 0 0 1 M a k r o r e g io n y S to łe c z n y P ó łn o c n o --w s c h o d n i P ó łn o c n y P o łu d n io w y P o łu d n io w o --w s c h o d n i S r o d k o w o --w s c h o d n i Ś r o d k o w y S r o d k o w o --z a c h o d n i P o łu d n io w o --z a c h o d n i P o ls k a

218 J .' K ito w sk i

Tab. 7. P racow n icy dojeżdżający do g łó w n y ch ośrod k ów d o ja z d ó w a) w 1983 roku w ed łu g poziom u w y k sz ta łc e n ia i charak teru w y k o n y w a n ej p racy w p rzeliczen iu

na 1000 osób

The com m u ters to th e m ajor cen ters in 1983 according to the ed u cation le v e l and th e ch aracter of th eir w ork in con version in to 1000 persons

G łów ne ośrodki d ojazd ów w e d łu g | liczb y | m ieszk a ń - | có w W I tys. osób ! O gółem

W yk ształcen ie 1 Z atru d n ien i na

j stan ow isk ach

w y ższe średnie i p o licea ln e poniżej średniego n iero b o t­ niczych

rob otn i­ czych i p o k rew ­ nych p ow . 1000 1000 48 243 709 234 766 500— 1000 1000 36 185 779 179 821 250— 500 1000 114 276 610 351 649 100— 250 1000 53 205 742 207 793 50— 100 1000 34 194 772 168 832 pon. 50 1000 27 197 776 152 848 R azem 1000 54 215 731 216 784

a) m iasta, w k tórych liczb a dojeżd żających do p racy w y n o si co n ajm n iej 10 tys. p racow ników .

Źródło: O pracow anie w łasn e.

ni, południow o-w schodni i południow y, najniższe zaś (mniej niż 300) m a­ kroregion środkow y, stołeczny, północno-w schodni i północny. W ykształ­ cenie podstaw ow e przew aża zwłaszcza w śród dojeżdżających w m ak ro re ­ gionie północno-w schodnim , środkow ym i stołecznym .

D ostrzegana stosunkow o silna w spółzależność pom iędzy poziom em w ykształcenia dojeżdżających a ich udziałem w zatru d n ien iu (im niższy udział dojazdów w zatru d n ie n iu , ty m wyższe w skaźniki w ykształcenia) m akroregionu północnego (najw yższe w skaźniki dojeżdżających z w y ­ kształceniem w yższym i średn im , jednocześnie przy jed ny m z n a jn iż ­ szych w skaźniku udziału dojazdów w zatrudn ien iu ) i m akroregionu po­ łudniow o-w schodniego (najniższe w skaźniki w ykształcenia, p rzy n ajw y ż­ szym w k raju udziale dojazdów w zatru dn ieniu ) w ydaje się być pozorna. M akroregion południow y (druga lok ata pod w zględem u działu dojeżdża­ jących w zatru d n ien iu ) posiada k orzy stn ą s tru k tu rę w ykształcenia do­ jeżdżających, z kolei m akroregion północno-w schodni (najniższy w k ra ju w skaźnik udziału dojazdów w zatru d n ien iu ) m a rów nocześnie bardzo n iek o rzy stn ą s tru k tu rę w ykształcenia dojeżdżających (jeden z n ajn iż­

S truktura sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników ... 219

szych w skaźników w ykształcenia wyższego oraz zasadniczego zawodo­ wego), przy rów nocześnie najw yższym w skaźniku tzw. „pozostałego w yk ształcen ia”.

Pew ne ogólne praw idłow ości w kształtow aniu się w skaźników w y ­

kształcenia, podobnie jak w przypadku analizy regionalnego zróżnico­ w ania w skaźników zatru d nien ia w edług ch arak teru w ykonyw anej pracy, w ystęp ują w g rupie głów nych ośrodków dojazdów do pracy, w k tó rych liczba m ieszkańców nie przekroczyła 500 tysięcy (tab. 7). W skaźniki w y ­ kształcenia wyższego i średniego w zrastają w raz ze w zrostem wielkości ośrodków, odw rotnie natom iast kształtu je się w skaźnik w y kształcenia niższego niż średnie (wraz ze w zrostem wielkości ośrodków dojazdów w skaźnik ten m aleje).

Istnieje więc ścisły związek pomiędzy udziałem dojazdów w z a tru d ­ nieniu poszczególnych g ru p ośrodków a kształtow aniem się w skaźników w ykształcenia. Zależność tę m ożem y następująco sform ułow ać: w raz ze w zrostem w skaźnika udziału dojeżdżających w zatrud nien iu poszczegól­ nych kategorii ośrodków dojazdów m aleją w skaźniki pracow ników z w y ­ kształceniem w yższym i średnim na 1000 dojeżdżających, a w zrasta w skaźnik z w ykształceniem niższym niż średnie. Nieoczekiwanie k ształ­ tu ją się w skaźniki w ykształcenia dojeżdżających w najw iększych ośrod­ kach. W skaźnik tej g ru p y pracow ników legitym ujących się w yższym w ykształceniem w m iastach liczących od 500 tys. do m iliona m ieszkań­ ców jest zbliżony do odnośnego wskaźnika dla ośrodków 50— 100 ty ­ sięcznych, a dla W arszaw y jest nieco niższy od w skaźnika dla ośrodków liczących od 100 do 250 tys. m ieszkańców. Z kolei w skaźnik w ykształce­ nia średniego w ośrodkach ponad półm ilionowych je st najniższy, zaś w skaźnik w ykształcenia niższego niż średnie — odpowiednio najw yższy. W ynika stą d wniosek, że ry n ek pracy ośrodków ponad półm ilionow ych jest nasycony w ykw alifikow anym i kadram i i dojazdy do pracy stanow ią form ę u zupełniania niedoboru zatrudnienia w ym agającego stosunkow o niskich kw alifikacji. P otw ierdzeniem lej tezy jest najniższy od setek do­ jeżdżających w zatru d n ien iu m iast ponad półm ilionow ych i stosunkow o wysoki w skaźnik zatrudnionych na stanow iskach robotniczych w tej g ru p ie ośrodków dojazdów.

ZA K R ES PO D NO SZEN IA K W A LIFIK A C JI PRZEZ PRACO W NIKÓ W D OJEŻDŻAJĄCYCH DO PR A C Y

P rz y ocenie poziom u w ykształcenia dojeżdżających pracow ników nie m ożna pom inąć problem u zakresu i form uzupełn iania w ykształcenia. J a k w ynika z danych zaprezentow anych w tabeli 8 w 1978 r. średnio co

220 J. K ito w sk i

24 p racow nik dojeżdżający do p rac y konty nu o w ał naukę w szkole, ró w ­ nolegle z p racą zaw odow ą (w ty m co 27 m ężczyzna i odpow iednio co 19 kobieta). W stosu n k u do 1973 r. w y stąp iły korzystne i w yraźne zm ia­ ny, bowiem wówczas w ykształcenie u zupełniał średnio co 30 pracow nik dojeżdżający do p rac y (w ty m co 48 m ężczyzna i co 26 kobieta).

N ajkorzystniejsza sy tu acja w zakresie podnoszenia poziomu w y k ształ­ cenia w ystępow ała w śród dojeżdżających do in sty tu cji działu: nauka, ośw iata i w ychow anie, k u ltu ra i sztuka, w k tó ry ch naukę kontynuow ał przeciętnie co 10 dojeżdżający pracow nik (odpowiednio co 11 mężczyzna i co 9 kobieta). N ależy to tłum aczyć specyfiką tego działu, w ym agającą wysokiego poziom u przygotow ania zawodowego oraz ustaw icznego do­ skonalenia kw alifik acji zawodowych- N atom iast sporadycznie podw yż- szają poziom w ykształcenia dojeżdżający zatru d n ien i w dziale tra n sp o rt i łączność — średnio co 32 pracow nik (w ty m co 38 m ężczyzna i co 19 kobieta).

W pozostałych działach gospodarki narodow ej udział uczących się Tab. 8. U dział p ra co w n ik ó w u czących się w szkołach w ogólnej liczb ie dojeżdża­

jących w ed łu g d zia łó w gosp od ark i narod ow ej i p łci w latach 1973 i 1978 (w odsetkach)

The p roportion of th e w ork ers lea rn in g at sch ools in th e g en eral num ber of th e com m u ters accord in g to the sectors of th e n a tio n a l econ om y and se x in 1973 and

1978 (in percen tages).

1973 1978

G a łęzie gospodarki

narodow ej _{O gółem} w tym : _{O gółem} w tym :

i

m ężczyźni^kobiety m ężczyźnij k ob iety

O gółem 2,6 2,1 3,8 4,2 3,7 5,2 w tym : p rzem ysł 2,3 2,2 2,7 3,7 3,4 4,2 b u d ow nictw o 2,1 1,7 5,4 4,1 3,9 5,6 ro ln ictw o i leśn ictw o 3,4 2,6 6,4 3,9 3,4 5,7 transport i łączność 1,7 1,3 3,5 3,1 2,6 5,3 gospodarka m ieszk an iow a i kom unalna 2,5 1,9 4,2 3,3 3,0 4,5 n a u k a , ośw iata i w y ch o w a n ie, k u ltu ra i sztuka 7,1 6,9 7,2 10,5 9,1 11,4

ochrona zdrow ia, o pieka społeczna

i kultura fizyczn a 2,3 1,7 2,5 3,7 4,2 3,5

Stru k tu ra sp ołeczn o-zaw od ow a pracow ników .., 2 2 1

w szkołach w ogólnej liczbie dojeżdżających w ahał się od 3,3% (gospo­ d arka m ieszkaniow a i kom unalna) do 4,7°/o (handel), co oznacza, że w w y ­ m ienionych działach w ykształcenie podnosił średnio co 30 i co 21 p ra ­ cownik zamiejscowy.

We w szystkich działach gospodarki narodow ej, zarów no w r. 1973 jak i w 1978 r., wyższe w skaźniki uczących się przypadają na dojeżdża­ jące kobiety.

Interesującym , jak się w ydaje, wzbogaceniem p rezentow anych roz­ w ażań jest uw zględnienie zróżnicowania udziału uczących się w szkołach w ogólnej liczbie dojeżdżających w edług charak teru ich zatrud n ienia, m iejsca zam ieszkania oraz płci (tab. 9). Pracow nicy zam iejscow i z a tru d ­ nieni na stanow iskach nierobotniczych częściej podnoszą kw alifikacje za­ wodow e (średnio co 16 pracow nik), niż zatrudnieni na stanow iskach ro­ botniczych (przeciętnie co 30 pracow nik). Ta blisko d w u k ro tn a rozpiętość w wysokości badanego w skaźnika zn ajduje uzasadnienie w w ysokich w y ­ m aganiach w zakresie poziomu w ykształcenia staw ianych przed k a n d y ­ d atam i do pracy na stanow iskach nierobotniczych oraz w dążeniu p ra ­ cow ników do zapew nienia stabilności zatrudnienia na ty ch stanow iskach. W ram ach obu badanych grup (zatrudnieni na stanow iskach robotniczych i nierobotniczych) w yraźnie ry su ją się pewne zależności. N ajniższym i Tab. 9. U dział uczących się w szkołach w ogólnej liczb ie dojeżdżających w ed łu g

charakteru zatrudnienia, m iejsca zam ieszkania i płci w 1978 roku

(w odsetkach) T he proportion of th e w ork ers learn in g at schools in the gen eral num ber of the

com m uters according to th e character of em p loym en t and sex in 1978

W yszczególn ien ie O gółem

w tym :

m ężczyźni k ob iety

P racow n icy dojeżdżający do pracy 4,2 3,7 5,2

w ty m zatrudnieni:

na stan ow isk ach robotniczych 3,3 3,1 4,0

w tym zam ieszk ali w gosp od arstw ie dom o­

w y m z u ży tk o w n ik iem gospodarstw a rolnego 2,9 2,3 4,7

— w ty m pracujący dodatkow o w sw oim

gosp od arstw ie roln ym 1,4 1,2 2,2

na stan ow isk ach n ierobotniczych 6,4 6,1 6,7

w tym zam ieszk ali w gosp od arstw ie dom o­

w ym z u ży tk o w n ik iem gospodarstw a rolnego 6,0 4,6 7,2

— w tym pracujący dodatkow o w sw oim

gosp od arstw ie rolnym 4,0 3,3 5,2

Źródło: O pracow anie w ła sn e na podstaw ie: M igracje w a h a d ło w e lu d n ości czynnej zaw odow o. P olska. T ablice w yn ik ow e — seria A. W arszaw a 1981. GUS, B iuro Sp isów . Z eszyt nr 300, s. 158.

222 J. K ito w sk i

w skaźnikam i podnoszących kw alifikacje leg ity m u ją się dojeżdża­

jący do pracy, k tó rzy p ra c u ją dodatkow o we w łasnych gospodar­

stw ach rolnych. Nieco w yższe w skaźniki, ale niższe od przeciętnych dla b adan y ch g ru p z atru d n ien ia, p rzy p a d a ją na pracow ników zam ieszkałych w gospodarstw ach dom ow ych z użytkow nikiem gospodarstw a rolnego, co zapew ne w iąże się rów nież z dodatkow ą w nich pracą.

M ożna zatem sform ułow ać kolejn y w niosek ogólny: istotną barierą w podnoszeniu k w alifik acji zaw odow ych przez dojeżdżających jest, obok b a rie ry tran sp o rto w ej (duże s tr a ty czasu na dojazdy, niekorzystne po­ łączenia, lub n aw et ich b rak , np. dla dojeżdżających w ram ach p rz e ­ wozów um ow nych), konieczność w ykonyw ania dodatkow ej pracy w go­ spodarstw ach ro lny ch przez 1/3 dojeżdżających do p racy (w tym 1/5 ogółu tej g ru p y p racu je we w łasny ch gospodarstw ach).

U W A G I I W N IO SK I KOŃCOW E

P rzeprow adzone badania pozw oliły udow odnić praw idłow ości fo rm u ­ łow ane dotychczas w lite ra tu rz e przedm iotu raczej intu icyjn ie, niż w oparciu o ich em p iry czną w ery fiak cję. Udowodniono także, że p rz y j­ m ow aną dotąd pow szechnie tezą o niskiej przydatności, w aspekcie po­ ziomu w ykształcenia, dojeżdżających pracow ników w m iejscu pracy jest niesłuszna lub p rzy n ajm n iej niesłuszna dla określonych w arunków .

P o n ad 3/4 ogółu dojeżdżających do p racy zatru dnio n ych jest na s ta ­ now iskach robotniczych i po k rew n y ch (w ty m ponad 91°/o dojeżdżających m ężczyzn ze w si do m iast), co oznacza, że w 1983 r. dojeżdżał do pracy średnio co trzeci pracow nik z a tru d n io n y na stanow iskach robotniczych oraz odpowiednio co p ią ty przedstaw iciel zawodów nierobotniczych. W g ru p ie głów nych ośrodków dojazdów do pracy, w k tó ry ch liczba m iesz­ kańców jest niższa od 500 tys., w skaźnik zatrud n iony ch na stanow iskach robotniczych i p o krew n y ch m aleje w raz ze w zrostem w ielkości m iast a ro ­ śnie n a to m ia st w skaźnik za tru d n io n y c h na stanow iskach nierobotniczych. W edług w yników spisu kadrow ego z 1983 r. dojeżdżał do p racy p rze­ ciętnie co siódm y praco w n ik le g ity m u jąc y się w yższym w ykształceniem , co p iąty ze śred n im i policealnym , co trzeci z zasadniczym zaw odow ym i co czw arty z w ykształceniem nie w yższym od podstaw ow ego. W grupie pracow ników zam iejscow ych korzystniejszą s tr u k tu rę w ykształcenia m ają kobiety. W śród ogółu dojeżdżających najw yższy poziom w ykształcenia m ają w y jeżd żający do p rac y z m iast do w si oraz do m iast, najniższy zaś — dojeżdżający ze wsi do w si (ponad połowa tej g ru p y leg ity m u je się w ykształceniem nie w yższym od podstaw owego). Na szczególną u w a ­ gę zasługuje w ysoki poziom w ykształcenia kobiet w yjeżdżających do p rac y z m iast do wsi, w yższy od w ykształcenia kobiet z a tru d n io n y ch

Struktura- społeczn o-zaw od ow a pracow ników .., 223

w m iejscu zam ieszkania W raz ze w zrostem w skaźnika udziału dojeżdża­ jących w zatrud n ieniu poszczególnych grup głów nych ośrodków dojaz­ dów m aleją w skaźniki pracow ników posiadających w ykształcenie wyższe i średnie (w przeliczeniu na 1000 dojeżdżających), a rosną natom iast w skaźniki udziału dojeżdżających z w ykształceniem niższym niż średnie. Dojazdy do pracy stanow ią istotną barierę w podnoszeniu kw alifikacji zawodowych. N ajniższym i w skaźnikam i uczących się w szkołach leg i­ ty m u ją się dojeżdżający zatru dn ien i na stanow iskach robotniczych, p ra ­ cujący dodatkow o w sw oich gospodarstw ach rolnych.

Na zakończenie n asuw a się w ażna uwaga m etodyczna. W yniki badań spisów kadrow ych z lat 1973 i 1983 odnoszące się do dojazdów pracow - nicznych, są niestety, znacznie zubożone w stosunku do danych dla ogółu zatrudn ien ia. W yniki obu spisów uw zględniają dla ogółu zatrudn ionych k ry te riu m rodzaju w ykształcenia i grup zawodów w yuczonych, zaś w spi­ sie 1983 r. zebrano także inform acje o stażu pracy zawodowej i kategorii zatru d n ien ia oraz bardzo in teresujące zależności m iędzy rodzajem w y ­ kształcenia i w iekiem zatrudnionych, przy całkow itym pom inięciu tych inform acji dla dojeżdżających.

Pom inięcie oceny stopnia zgodności zawodu wyuczonego z w y kony­ w anym oraz zależności m iędzy odległością i w arun kam i dojazdu do p ra ­ cy a poziomem w ykształcenia pracow ników zam iejscow ych stanow i isto­ tn ą b arierę w prow adzeniu w szechstronnych badań nad w ykształceniem dojeżdżających do pracy. W yniki badań rep rezentacyjnych potw ierdzają istnienie dużej rozpiętości m iędzy rodzajem zawodu w yuczonego i w y ­ konyw anego przez dojeżdżających do pracy *.

W planow anych badaniach m asowych nie przew iduje się wzbogace­ nia ich zakresu o w ym ienione przekroje badawcze. W opracow anym p ro ­ jekcie zakresu badań N arodowego Spisu Powszechnego 1988 roku Biuro Spisów Głównego U rzędu Statystycznego pominęło lu b nie uw zględniło w pełni około 40 wniosków tem atycznych, z czego część dotyczyła do­ jazdów do pracy 5. Р Е З Ю М Е В статье использованы данны е кадровы х пер еп и сей 1973 и 1983 годов и всеобщ ей пер еп и си населения 1978 года. П роведенны е иссл едован и я п озв о­ лили ук азать на некоторы е общ ие закономерности, ф орм ули ровавш и еся до 4 J. K i t o w s k i : P r o b l e m y s t r u k t u r y w y k s z t a ł c e n i a p r a c o w n i k ó w d o j e ż d ż a ­

j ą c y c h do p r a c y . „R zeszow skie Z eszyty N aukow e: P ra w o -E k o n o m ia -R o ln ictw o ”

1983, 1, s. 147— 161.

* L. Z a l e w s k i : R o k 1986 m a d e c y d o w a ć o k sz ta łc ie t e m a t y k i N S P 1988.

224 J. K ito w sk i си х пор в л и тер атур е ск о р ее интуитивны м путем, н е ж е л и на основе и х эмпи­ ри ч еск ой проверки. К ром е того, док азы в ается , что общ епризнанны й тезис о н и з­ кой пригодности работников, п р и езж а ю щ и х на работы и з д р уги х м естностей (в асп ек те со ц и ал ь н о-п р оф есси он ал ь н ой структуры ), неверен, по крайней м ере для оп р ед ел ен н ы х условий. С вы ш е 75% в с е х рассм атриваем ы х работников заняты в качестве рабочих. В груп п е главны х городск и х центров с численн остью н асел ен и я н и ж е 500 ты­ сяч п ок азател ь зан я т ы х в к ач естве р абоч и х сн и ж ается по м ер е увелич ения го­ рода, а растет к о эф ф и ц и ен т зан я т ы х в другом качестве. В 1983 году п р и е зж а л на работу в др угую местность к а ж д ы й седьм ой ч ел о ­ век с высшим образованием , к аж д ы й пяты й со средним образованием , к аж ды й третий с п р оф есси о н а л ь н о -т ех н и ч еск и м образов ан и ем и к аж д ы й четверты й с бол ее низким образованием . Самый вы сокий уровен ь образования зар еги ­ стрирован у п р и езж а ю щ и х на работы из городов в деревн и, самый низкий — у п р и езж а ю щ и х и з одной д ер ев н и в другую . Р осту удел ьн ого веса п р и е з ж а ­ ю щ и х из другой м естности в стр ук тур е занятости отдель н ы х групп главны х городских центров соп утств ует сн и ж е н и е п ок азател ей вы сш его и среднего об­ разования (в расч ете на 1000 ч еловек ) и рост п ок азател ей наи бол ее низкого образования. О писы ваемое я в л ен и е п р едст ав л яет собой сущ ествен н ы й барьер повы ш е­ ния квали ф ик ации. К ак пок азы ваю т резул ь тат ы и сследован ий, среди п р и ез­ ж а ю щ и х на работу и з д р у ги х н а сел ен н ы х пунк тов род вы полняем ы х занятий в зн ач и тельн ой степ ен и не соответств ует п ол уч ен н ой в р езу л ь т а т е обучени я специальности. S U M M A R Y

T h e article u tiliz e s the r e su lts o f th e s ta ff registration from 1973 and 1983 as w e ll as th e N a tio n a l C en su s o f 1978. T he stu d ies a llo w ed to p rove som e g e n e ­ ra lisa tio n s fo rm u la ted in litera tu r e rath er in tu itiv e ly so fa r and not on th e basis of th eir em p irical v e r ific a tio n . It w as a lso proved th at the w id e ly accepted th esis about lo w u se fu ln e ss o f th e com m u ters in th e a sp ect of th e socio-p rofession al stru ctu re is w ron g, or to say th e lea st, it is w ro n g in d efin ite conditions.

O ver 3/4 o f all the com m u ters are em p loyed a t the w o rk in g p osts. W ithin the grou p o f th e m ain cen ters w h e r e th e p op u lation is sm a ller th an 500 000, the rate o f th ose em p lo y ed at th e w o rk in g posts g e ts lo w er to g eth er w ith th e grow th of to w n s, w h ile rate o f th o se em p lo y ed at n o n -w o rk in g p osts gets higher.

In 1983, on th e average, ev e r y se v e n th w ork er w ith h igh er ed ucation, ev ery fifth on e w ith secon d ary ed u ca tio n , eve,ry third one w ith p ro fessio n a l ed u cation , and ev ery fou rth on e up to th e prim ary ed u cation w ere th e com m uters. A m ong th e total num ber o f th e com m u ters, th e h ig h est le v e l o f ed u cation is rep resen ted by th e w ork ers com m u tin g fro m to w n s to th e country, w h ile the lo w e st one is rep resen ted by th e w ork ers com m u tin g from o n e v illa g e to another. T he h igh er the rate of the proportion o f th e co m m u ters in th e em o p lo y m en t stru ctu re of p a r­ ticu la r groups o f th e m ain cen ters, th e lo w er th e ra tes o f h ig h er and secondary ed u ca tio n (per 1000 com m uters), and th e h ig h er the ra tes of ed u ca tio n lo w er than secon d ary.

C om m uting p resen ts a sig n ifica n t barrier in ra isin g the p ro fessio n a l q u a lifi­ cation s. A s is sh o w n by th e r e su lts o f rep resen ta tiv e stu d ies, a broad range e x is ts b e tw e e n th e kind o f th e p ro fessio n acq u ired and practised by th e com m uters.