Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju ośrodków miejskich

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 746. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Artur Hołuj Katedra Gospodarki Regionalnej. Dominika Hołuj Regionalna Izba Obrachunkowa w Krakowie. Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju ośrodków miejskich 1. Ogólna charakterystyka rozwoju miast Rozwój oznacza zarówno wzrost ilościowy, jak i idący za nim postęp jakościowy. Do oceny wzrostu powszechnie wykorzystuje się dane ilościowe. Poszerzając analizę o zmiany jakościowe, uzyskuje się informację o rozwoju miast. Prosperity miasta, jak wynika z przytoczonej definicji, będzie charakteryzowała się ilościową zmianą kwantyfikowalnych wskaźników. Efektem procesów wzrostu jest zmiana wartości wskaźnika liczbowego. Można więc powiedzieć, że wzrost to kategoria, która z dużą dozą dokładności może zostać zidentyfikowana w wyniku analizy danych statystycznych. Rezultatem procesu rozwoju, w tym rozwoju lokalnego, będzie tworzenie nowych wartości i jakości. Procesy rozwoju opisywane są więc za pomocą cech jakościowych, wskazujących np. na: intensywność, dynamikę, wydajność oraz produktywność. Cechy te są niejednokrotnie trudno lub wręcz niekwantyfikowalne. Nie można bowiem ocenić takich cech rozwoju jednostki, jak np. budowanie tradycji, kształtowanie image’u miasta, czy też tego, co charakteryzuje miasta historyczne, a więc tzw. genius loci, w ujęciu czysto liczbowym. Takie właściwości wymykają się badaniom czysto ilościowym, choć ich wyniki stanowią uzupełnienie i niezbędne tło dla prawidłowego pomiaru oraz interpretacji i zrozumienia procesów rozwoju. Ocena poziomu rozwoju wymaga przyjęcia wskaźników i cech odpowiadających . K_746 87. Ekonomika i zarządzanie miastem, red. R. Brol, AE we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 192.. 7/4/08 1:26:23 PM.

(2) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 88. cechom charakterystycznym jednostki oraz otoczenia polityczno-gospodarczego, jakie determinowało i determinuje obecnie jej byt społeczno-gospodarczy. Taka sytuacja jest doskonale widoczna w analizie sytuacji miast, w których historii znaczącą rolę odegrały decyzje z okresu systemu nakazowo-rozdzielczego. Procesy rozwoju będą tu determinowane nie tylko klasycznymi jego wyznacznikami, ale także uwarunkowaniami wynikającymi z zaszłości poprzedniego systemu, skutkującymi obecnie specyficznymi w tych warunkach procesami, takimi jak: niedostosowania strukturalne, upadek wielkich nierentownych przedsiębiorstw, znaczny spadek roli przemysłu (głównego dotąd działu gospodarki), a co się z tym wiąże przeorganizowaniem jej struktury i zmianą układów własnościowych. Dlatego też w okresie każdej transformacji najważniejsze jest uznanie wieloaspektowości procesu rozwoju oraz nadanie właściwej rangi indywidualnym uwarunkowaniom, stanowiącym niejednokrotnie podstawowe determinanty rozwojowe. Rozwój jest procesem, a więc nie można wskazać jednoznacznie jego początku i końca. Siły sprawcze, które zadecydowały o jego rozpoczęciu, ulegają zmianom i przekształceniom, z czasem zanikają, a na ich miejsce pojawiają się inne. Dlatego też rozwój miasta musi być rozpatrywany jako osiąganie poszczególnych szczebli rozwojowych, stanowiących podstawę do zdobywania kolejnych. Uznanie ciągłości procesów rozwojowych implikuje kolejny ważny wniosek. Nie jest możliwy rozwój miasta jako wynik jednej decyzji. Rozwój musi mieć charakter ciągły i kompleksowy, tj. uwzględniać wszystkie istotne czynniki, mające na niego wpływ. Dla zrozumienia podstaw procesów rozwojowych istotne jest także uznanie roli uwarunkowań historycznych, tradycji lokalnych z zakresu organizacji produkcji, a także uwarunkowań ściśle społecznych (kulturowych), które w szczególny sposób wpływają na lokalne życie gospodarcze. Ponadto w związku z istnieniem procesu sukcesji funkcji miejskich oraz zmian uwarunkowań społeczno-gospodarczych, rozwój jednostki osadniczej musi być budowany na podstawie planów, uwzględniających na odpowiednim stopniu szczegółowości zarówno krótki, jak i długi zakres czasowy, a więc takich, które są oparte na wielu decyzjach różnych grup decydentów. Stopień wzajemnego połączenia decyzji i ich skutków dla miasta decyduje o sprawności przebiegu procesów rozwoju. Zatem rozwój miasta jest tworzony przez następujące elementy: gospo A. Harańczyk, Przekształcenia strukturalne w miastach Małopolski [w:] Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole 2000, s. 44. . J. Regulski, Ekonomika miasta, PWE, Warszawa 1982, s. 46.. M. Czornik, Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice 2004, s. 90. . J. Kot, Rozwój lokalny – jego istota, cele i czynniki [w:] T. Markowski, D. Stawasz, Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania rozwojem miast i regionów, Folia Oeconomica, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 145.. K_746 88. 7/4/08 1:26:23 PM.

(3) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 89. darkę, ludność, instytucje, środowisko kształtowane przez człowieka oraz środowisko przyrodnicze. Zważywszy na te składowe, zawierające w sobie zarówno materialne, jak i niematerialne pierwiastki, rozwój musi być rozpatrywany co najmniej w następujących kontekstach: gospodarczym, społecznym, kulturalnym, ekologicznym, technologicznym. Rozwój miasta powinien mieć charakter kompleksowy i uwzględniać wszystkie główne aspekty funkcjonowania organizmu miejskiego. Będzie on więc definiowany m.in. także poprzez: poprawę atrakcyjności inwestycyjnej, wdrażanie nowych technologii (wysoka innowacyjność), poprawę jakości życia (powiązanego z jakością środowiska naturalnego). Istotnym aspektem, pozwalającym na wyznaczenie celów rozwoju lokalnego, jest uznanie go za proces obejmujący określoną przestrzeń, tj. wszystkie rodzaje działalności i aktywności na jej obszarze. Rozwój lokalny nie jest rozwojem sektorowym, choć niekiedy bywa tak zawężająco traktowany. Tym samym wyznacznikami rozwoju lokalnego będzie wiele czynników niemierzalnych, wykraczających poza ramy procesów gospodarczych. Do tak rozumianych składników rozwoju lokalnego zalicza się m.in. kulturę, zwyczaje, tradycje, klimat przedsiębiorczości. 2. Czynniki miastotwórcze Powstawaniu i rozwojowi miasta towarzyszy przyczyna, fakt, cecha charakterystyczna, układ historyczny i geograficzny, które wpływają na daną lokalizację oraz charakter jednostki. Wszystkie te elementy można ująć w zbiór czynników miastotwórczych. Czynniki miastotwórcze mają znaczenie w życiu miasta nie tylko na etapie jego powstawania, ale także w kolejnych okresach funkcjonowania. Istotne, z punktu widzenia nauki ekonomii, jest wskazanie czynników, które zadecydowały w ujęciu historycznym oraz decydują obecnie o fakcie powstawania i rozwoju miast. Konieczne staje się więc monitorowanie zmian czynników miastotwórczych. Miasto jest organizmem, w którym nieustannie dokonują się zmiany znaczenia poszczególnych czynników. Bieżące identyfikowanie i interpretowanie tych zmian stanowi ważny element w strategiach lokalnych zarówno podmiotów gospodar-. R. Domański, Przestrzenna transformacja gospodarki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 23. . A. Klasik, Rola metropolii w rozwoju regionalnym [w:] Funkcje metropolitalne Krakowa, red. J. Purchla, J. Sepioł, vol. 1, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1998, s. 42.. A. Jewtuchowicz, Strategia rozwoju dużych miast i ich wpływ na proces transformacji gospodarki [w:] Strategie rozwoju wielkich miast, red. R. Domański, KPZK PAN, Biuletyn nr 169, Warszawa 1995, s. 87.. K_746 89. 7/4/08 1:26:24 PM.

(4) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 90. czych, jak i jednostek samorządowych, pozwala na uniknięcie bądź też łagodzenie skutków wahań koniunktury gospodarczej miasta. W literaturze odnajdujemy liczne delimitacje czynników miastotwórczych. Klasyfikacja zaproponowana przez R. Broszkiewicza obejmuje następujące czynniki: – społeczny (tzw. patriotyzm lokalny, przedsiębiorczość lokalna i zbiorowa mieszkańców). W sytuacji gdy społeczność danego miasta identyfikuje się z procesami rozwojowymi, wspiera je, powstaje efekt synergii poprzez współdziałanie; – produkcyjny (sprzyjanie lokalizowaniu w obrębie jednostki zakładów produkcyjnych, usługowych itp.); – zainwestowania infrastrukturalnego (istotny z punktu widzenia rozwoju miasta jest zarówno rozwój infrastruktury służącej mieszkańcom, jak i infrastruktury ekonomicznej służącej podmiotom gospodarczym i innym instytucjom); – historyczny (zdeterminowany przez społeczno-gospodarczą przeszłość miasta, wytyczającą ścieżki rozwoju funkcji tradycyjnych); – otoczenie oraz stopień skomunikowania z otoczeniem (położenie geograficzne, polityczne, gospodarcze dostępność do czynników produkcji, rynków zbytu, sieć transportu i zaopatrzenia itp.); – rezerwy rozwojowe (potencjał, na podstawie którego można lokalizować i rozwijać dotychczasowe i nowe rodzaje aktywności gospodarczej); – miejsce w sieci miast (miasto może stanowić ośrodek centralny na danym obszarze, np. być metropolią regionalną, lub też znajdować się w sile przyciągania innego, silniejszego ośrodka miejskiego). A. Potoczek dokonuje podziału czynników miastotwórczych w ujęciu przestrzennego powstawania bodźców rozwojowych. Dzieli czynniki na wewnętrzne i zewnętrzne, akcentując jednocześnie, że nie powinno się dokonywać jednoznacznego i sztywnego wartościowania wpływu czynnika na rozwój. Analiza uwarunkowań rozwoju w kontekście tego samego czynnika może dać różne wyniki interpretacyjne, w zależności od rozpatrywanego przykładu, ponieważ w powyższym podziale czynników należy uwzględnić występujące pomiędzy nimi współzależności oraz sprzężenia zwrotne, których intensywność i charakter są uzależnione od cech indywidualnych10. Dominacja poszczególnych grup czynników lokalizacji wiąże się z poziomem rozwoju gospodarki oraz systemem wytwarzania i organizacji, które są charakterystyczne dla poszczególnych etapów rozwojowych działalności wytwórczej. W gospodarce fazy industrialnej najistotniejsze były czynniki pozwalające na szybką budowę infrastruktury przemysłowej i technicznej oraz organizację R. Broszkiewicz, Podstawy gospodarki miejskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 7–8. 10. K_746 90. A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, TNOiK, Toruń 2003, s. 154.. 7/4/08 1:26:25 PM.

(5) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 91. produkcji. Tak więc do głównych czynników lokalizacji należały: tania i liczna siła robocza, bliskość surowców (ewentualnie szybkość przemieszczania – system transportu), dostęp do energii, występowanie w skali lokalnej podmiotów zdolnych do kooperacji, wystarczający lokalny rynek zbytu lub też względnie tani transport do rynków oddalonych, korzystne otoczenie biznesu (niskie podatki, słabe związki zawodowe). Były to kryteria dotyczące w głównej mierze rynku lokalnego, a także głównie kryteria ilościowe. W fazie postindustrialnej dokonał się podział gospodarczy pomiędzy miastami centralnymi (miasta duże, w tym metropolie) a ich otoczeniem (mniejsze i słabsze ekonomicznie jednostki miejskie). Najistotniejszymi czynnikami miastotwórczymi są obecnie: kwalifikacje siły roboczej, koszty stałe (budynki, ziemia), połączenia komunikacyjne (lotniska, autostrady), zaplecze badawczo-rozwojowe, korzystne warunki finansowe oraz otoczenie biznesu, przejrzysty i stabilny system prawny i fiskalny, rozwinięta sieć powiązań, poziom życia11. Są to więc w głównej mierze elementy jakościowe. Tradycyjne czynniki miastotwórcze straciły na znaczeniu zwłaszcza w dużych miastach. Stały się one czynnikami miastotwórczymi miast mniejszych oraz terenów wiejskich, na które przenosi się przemysł wytwórczy (produkcja = wykonywanie decyzji). Duże miasta skupiają zaś w sobie jednostki zarządcze, kontrolne i nadzorcze (zarządzanie i kontrola = podejmowanie decyzji; badania i wdrażanie ich wyników)12. Zmiana sposobu wytwarzania spowodowała konieczność przesunięć przestrzennych poszczególnych czynników rozwojowych, co w konsekwencji miało wpływ na reorganizację przestrzenną funkcji miejskich. I tak funkcje wytwórcze zostały zepchnięte na przedmieścia miast lub też całkowicie wyparte z ich obszaru i przeniesione do mniejszych jednostek osadniczych. Funkcje wymagające wysokich jakościowo czynników produkcji zostały skupione w wielkich ośrodkach miejskich. Podsumowując, zmiany w systemie wytwarzania rozszerzyły i dokonały powtórnej interpretacji katalogu podstawowych czynników wytwórczych, tj. kapitału, pracy i surowców, dodając takie elementy, jak: czynniki naukowe, techniczne i organizacyjne13. Zbigniew Zioło, w kontekście nowych uwarunkowań rozwoju gospodarek miejskich w okresie globalizacji, podaje następujące grupy czynników miasto-. J. Kot, Rozwój regionalny i lokalny w warunkach globalizacji gospodarki [w:] Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania rozwojem miast i regionów, red. T. Markowski, D. Stawasz, Folia Oeconomica, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 61. 11. B. Jałowiecki, Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 1999, s. 21, cyt. za: W. Dziemianowicz, Kapitał zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, t. 21(54), Euroreg, Warszawa 1997. 12. 13. K_746 91. R. Domański, op. cit., s. 28.. 7/4/08 1:26:26 PM.

(6) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 92. twórczych, mające wpływ na rozwój powiązań miasta z otoczeniem14: polityczne (jakość stosunków międzynarodowych, istniejące instrumenty prawne, stabilność sceny politycznej), ekonomiczne (poziom konkurencyjności, bilans obrotów handlowych, system ceł i innych opłat w handlu międzynarodowym, kursy walutowe, inflacja, zasoby kapitału, asymetrie rozwoju, poziom rozwoju, dostosowanie popytu i podaży do produkcji), społeczne (międzynarodowe stosunki społeczne, wielkość i jakość zasobów pracy, możliwości wymiany doświadczeń, wyników badań, prac wspólnych), kulturowe (jakość zasobów intelektualnych, wspólne tradycje kulturowe, poziom wykształcenia). Charakterystyczne zestawy czynników miastotwórczych były także pochodną systemów społeczno-gospodarczych państwa, w których funkcjonuje miasto. I tak miasta polskie zostały poddane doświadczeniom ze strony systemu socjalistycznego, dla którego głównym celem rozwojowym przez długi czas była forsowna industrializacja. Tak wyznaczony priorytet implikował jednoznacznie hierarchię pozostałych celów rozwojowych, a co się z tym wiąże także czynników miastotwórczych. Można stwierdzić, że system socjalistyczny był gospodarczą kontynuacją systemu kapitalizmu epoki fordyzmu. Znaczący pozostaje jednak fakt, że w erze pary i elektryczności pewne sfery życia pozostawały jedynie pod kontrolą mechanizmów rynkowych. W systemie socjalistycznym wystąpiła sytuacja odwrotna, co znacząco wpłynęło na możliwości sterowania procesami rozwojowymi, jednocześnie ustanawiając sztywne wyznaczniki polityki rozwojowej. Głównym czynnikiem miastotwórczym stała się industrializacja. W związku z tym w znakomitej części czynniki rozwojowe epoki socjalizmu nie odbiegały od ery industrialnej. Towarzyszyły im jednak dodatkowe uwarunkowania rozwoju, związane z polityką społeczną państwa oraz wizją rozwoju miast, opartą na kompleksowym planowaniu wszystkich aspektów jego funkcjonowania, co niejednokrotnie powodowało patologiczne zmiany w organizmie miejskim. Wiele z nich nie zostało dotychczas rozwiązanych, wpływając nadal na koszty transformacji systemowej, przekształceń strukturalnych, dostosowań do wymogów gospodarki rynkowej oraz szeroko rozumianego „nadrabiania” zaległości, zarówno w sferze życia gospodarczego, jak i dostosowań społecznych. J.J. Parysek wyszczególnia czynniki rozwojowe charakterystyczne dla okresu transformacji systemowej w Polsce początku lat 90. XX w.15 Podaje m.in. czynniki przyrodnicze (zapewnienie racjonalnego wykorzystania zasobów oraz wprowadzenia polityki ekologicznej z uwagi na znaczną degradację środowiska przy14 Z. Zioło, Kształtowanie się przedsiębiorstw przemysłowych w procesie globalizacji [w:] Przemysł w procesie globalizacji, red. Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, nr 6, Warszawa–Kraków 2003, s. 15.. J.J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 21. 15. K_746 92. 7/4/08 1:26:27 PM.

(7) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 93. rodniczego, spowodowaną wieloletnią rabunkową gospodarką zasobami naturalnymi); czynniki społeczne (dostosowania strukturalne, przekwalifikowanie, podnoszenie jakości kadr poprzez kształcenie z zakresu szeroko rozumianych zdobyczy technologiczno-organizacyjnych, które nie przenikały na teren Europy Wschodniej przez półwiecze, zmiana potrzeb życiowych, słaby rozwój usług zaspokajających potrzeby społeczne, m.in. potrzeby mieszkaniowe); czynniki ekonomiczne (restrukturyzacja gospodarki, dostosowanie posiadanego majątku do nowych potrzeb, dostosowania na rynku pracy). Inna klasyfikacja czynników rozwojowych dzieli je z uwagi na ich rolę w budowaniu rozwoju w kontekście okresu i intensywności oddziaływania na powyższy proces. Niektóre z czynników oddziałują miejscowo na kształtowanie rozwoju. Przykładem takiego czynnika jest system ulg, subsydiów i innych ekonomicznych bodźców dla firm do ulokowania się na danym obszarze. Kiedyś takim czynnikiem było występowanie zasobów naturalnych. Przedsiębiorstwo lokuje się na danym terytorium, zostaje „przyciągnięte”, i na tym etapie rola czynnika rozwoju znacznie słabnie. Czynnikami rozwoju permanentnego będą zaś: innowacje, badania, programy szkoleniowe i inne czynniki, które działają stymulująco na poprawę przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa w danym otoczeniu16. Jak wykazuje współczesna praktyka gospodarcza, lokalizacja wytwórczości jest kwestią wtórną, gdyż zmienia się ona w zależności od tego, na ile jest korzystny lokalny układ gospodarczy. Przeniesienie zaplecza naukowo-badawczego jest, wobec dużych wymagań infrastrukturalnych oraz wzrastającego zapotrzebowania na kapitał ludzki (zaplecza naukowego), dość utrudnione, z pewnością zaś ogromnie kosztowne. 3. Problemy i bariery rozwoju miast Na podstawie badań czynników miastotwórczych (rozwojowych) można wyszczególnić czynniki hamujące lub niekiedy uniemożliwiające ten proces. Blokowanie rozwoju czynników miastotwórczych, czy też kształtowanie ich jakości i struktury niedostosowanej do potrzeb gospodarki, może w konsekwencji ukształtować system uniedogodnień i przeszkód dla procesu rozwoju. W zależności od przyjętego nazewnictwa będą one określane jako bariery rozwoju bądź progi rozwojowe. Wiążąc w jeden system zależności pojęcia: rozwoju miasta, funkcji miejskich i ich zagospodarowania, należy zauważyć, że proces rozwoju to proces osiągania następnego etapu rozwojowego, który najczęściej związany jest z procesem sukcesji funkcji. Niezależnie od źródła tych zmian w układzie funkcjonalnym mia16 T. Markowski, Konkurencyjność regionów [w:] Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania rozwojem miast i regionów, red. T. Markowski, D. Stawasz, Folia Oeconomica, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 100.. K_746 93. 7/4/08 1:26:27 PM.

(8) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 94. sta, uniwersalne wydaje się stwierdzenie, że osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju wymaga pokonania tzw. progu rozwojowego. Pierwszym impulsem, świadczącym o nadchodzącym progu jest zanik jednych funkcji i wzrost znaczenia innych. Zagospodarowanie nowych funkcji wypiera zagospodarowanie dotychczasowych, a co za tym idzie wytycza nowe kanały funkcji łącznikowych. Ta faza dostosowań to pokonywanie progu rozwojowego. Dostosowanie zagospodarowania funkcji do wymagań miejskiego układu funkcjonalnego będzie zawsze następowało z mniejszym lub większym opóźnieniem. Tempo dostosowań będzie sumą uwarunkowań natury poznawczej (określenie nowych potrzeb, warunków, celów) oraz możliwości ich realizacji (potencjał ludzki, infrastrukturalny, finansowy). Koncepcję barier rozwoju opiera się na trzech głównych składowych. Są to: bariera demograficzna, bariera fizjograficzna oraz bariera prawno-terenowa17. Podobnie jak czynniki rozwoju, tak i bariery zależne są od uwarunkowań implikowanych przez system gospodarczy, i są one zmienne w czasie. Ogólnie można stwierdzić, że każdy czynnik miastotwórczy ma swój odpowiednik w katalogu barier rozwoju. Przykładowo, dla systemu postindustrialnego, w którym szczególną rolę odgrywa kapitał ludzki, barierą rozwojową będą trudności bądź też niemożność pozyskania tego zasobu. Ponadto należy zauważyć, że powyższe grupy barier rozwojowych mają niejako charakter uniwersalny. Istnieją również czynniki, które działając tylko na pewnym obszarze, są dla niego charakterystyczne, i tylko w wyniku splotu określonych uwarunkowań stanowią barierę rozwoju. Koncepcja progów rozwojowych została oparta na założeniu określającym rozwój jako proces nieciągły. Pomiędzy poszczególnymi fazami tego procesu są okresy wymagające wzmożonego wysiłku i zaangażowania sił, mające na celu pokonanie progu. Progiem rozwojowym, w świetle tej koncepcji, będzie nagromadzenie czynników hamujących rozwój bądź też zmiana głównych czynników miastotwórczych, co wymaga kompleksowych dostosowań natury społeczno-gospodarczej, a jednocześnie jest powiązane z koniecznością poniesienia określonych nakładów, nie tylko finansowych. Rozwój miast podlega prawom cykliczności. Tak jak produkt na rynku przechodzi kolejno przez fazy: wprowadzania, wzrostu, dojrzałości i schyłku, tak i miasto, będące szczególnym i złożonym produktem (megaproduktem), podlega takiemu mechanizmowi. Sprawne identyfikowanie zmian w zakresie czynników miastotwórczych oraz zapobieganie narastaniu barier rozwoju stanowi, w świetle tej teorii, przedłużanie życia produktu lub też zastępowanie go nowym produktem bądź usługą, dla której istnieje i rozwija się rynek zbytu. Oprócz opisanych progów i barier rozwoju, miasta na poszczególnych etapach swojego rozwoju napotykają rozmaite problemy rozwojowe. Część z nich ma cha17. K_746 94. R. Broszkiewicz, op. cit., s. 12.. 7/4/08 1:26:28 PM.

(9) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 95. rakter lokalny, niektóre są charakterystyczne dla miast danego etapu procesów urbanizacji. Przykładowo, do specyficznych problemów wielkich miast ery postindustrialnej zaliczamy: problemy związane z dostosowaniem rynku pracy do oferowanej podaży potencjalnych pracowników, segregacją przestrzenną (będącą rezultatem narastania różnicy w dochodach), skupianie się w dużych miastach mniejszości etnicznych, problemy finansowe władz miasta (konieczność nowych inwestycji, nadążania za wymaganiami gospodarki), problemy transportowe, zanieczyszczenie środowiska (prewencja i radzenie sobie z już dokonanymi zniszczeniami)18. Te negatywne zjawiska stanowią poniekąd efekt uboczny rozwoju miast, pojawiając się w sąsiedztwie korzyści aglomeracji i rozlicznych pozytywnych efektów mnożnikowych i synergii będących konsekwencją procesów rozwojowych19. 4. Wybrane teorie rozwoju ośrodków miejskich W literaturze zajmującej się tematyką rozwoju miast można zauważyć wiele teoretycznych koncepcji na ten temat. Poszczególne teoretyczne ujęcia procesu rozwoju akcentują rozliczne jego aspekty i czynniki rozwojowe. Do podstawowych grup teorii rozwoju miast zaliczamy takie jak20: 1. Teoria lokalizacji – akcentująca w procesie rozwojowym czynnik przestrzennego rozmieszczenia i dostępu do czynników zarówno popytowych, jak i podażowych rynków, na których działa miasto poprzez swoje podmioty. Zgodnie z tą teorią lokalizacja poszczególnych typów działalności jest następstwem przeprowadzonej analizy mającej na celu minimalizację kosztów wytworzenia i zbytu produktów. Autorami teorii z tej dziedziny są m.in. A. Weber, W. Isard, C. Ponsard, A. Lösch. Klasyczną wersję teorii lokalizacji stworzył w 1909 r. A. Weber (teoria lokalizacji działalności przemysłowej). Jako najważniejszy czynnik, minimalizujący koszty produkcji, wskazał koszt transportu, a następnie koszt pracy oraz czynnik aglomeracji21. Teoria ta w klasycznym rozumieniu obecnie straciła znaczenie z uwagi na dokonujący się postęp technologiczny, który znacznie zniwelował zarówno koszty pozyskania czynników produkcji, jak i ich transportu i zbytu. W erze postindustrialnej przedsiębiorstwo prowadzi także politykę lokalizacyjną, jednakże związana jest ona z rozmieszczeniem przestrzennym poszczeJ. Szlachta, Problemy rozwoju wielkich miast UE na tle szerszej przestrzeni europejskiej [w:] Strategie rozwoju wielkich miast, red. R. Domański, KPZK PAN, Biuletyn nr 169, Warszawa 1995, s. 60–61. 18. 19 20. R. Domański, op. cit., s. 97. J.J. Parysek, op. cit., s. 21.. B. Meyer, Gospodarka przestrzenna – mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTE, Szczecin 1998, s. 60. 21. K_746 95. 7/4/08 1:26:30 PM.

(10) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 96. gólnych części przedsiębiorstwa (według pełnionych funkcji: zarządzanie, badania i rozwój, produkcja), czy też dokonaniem kalkulacji kosztów i wynikającego z niej wyboru dotyczącego ustalenia, czy obsługa danego rynku zbytu będzie się dokonywać poprzez przetransportowanie gotowych produktów lub też wytworzenie ich w miejscu sprzedaży22. 2. Teorie bazy ekonomicznej – jako najistotniejszy czynnik miastotwórczy oraz rozwojowy jednostki wskazują siłę jej bazy ekonomicznej, określoną oddziaływaniem gospodarczym miasta na otoczenie. Baza ekonomiczna miasta wyrażona jest poprzez pełnione przez nie funkcje egzogeniczne, tj. zaspokajające potrzeby ponadlokalne. Gospodarka miejska jest więc uzależniona od popytu zewnętrznego, a także od uwarunkowań lokalnych, kształtujących podaż produktów miasta. Uwzględnia ona jako podstawę rozwojową tylko elementy wpływające i kształtujące stronę eksportową gospodarki, pomijając znaczenie importu w procesie rozwoju gospodarki lokalnej23. W teorii bazy ekonomicznej miasto jest traktowane jako region ekonomiczny. Szeroki wybór teorii z tego zakresu przedstawił K. Dziewoński24, jako autorów poszczególnych opracowań teoretycznych z tego zakresu przedstawiając m.in.: W. Sombarta (pierwsza wersja teorii – 1902 r.), M. Aurousseau, F.L. Olmsteda, G. Isenberga, J.H. Jonesa, D. Harrisa, P.S. Florence’a i H. Hoyta. 3. Teorie ośrodków centralnych – nawiązują do roli i miejsca miasta w strukturze miast w znaczeniu ponadlokalnym. Jako ośrodki centralne uważane są te, które podporządkowują sobie inne jednostki, tym samym zajmując w hierarchii miast stosowne wysokie miejsce. Teorie te są powiązane w założeniach z teorią bazy ekonomicznej, która jest wyznacznikiem siły oddziaływania jednostki na otoczenie w układach ponadlokalnych. Autorem klasycznej wersji tej teorii jest A. Christaller i A. Lösch. Teoria A. Christallera powstała w 1933 r., tj. w okresie kiedy zależności pomiędzy ośrodkami miejskimi miały charakter hierarchiczny. Miastami centralnymi były te ośrodki miejskie, które skupiały życie gospodarcze, społeczne, administracyjne i kulturalne otoczenia. Autorzy zwrócili jednak uwagę na fakt istnienia w miastach centralnych funkcji, które dziś nazwalibyśmy. 22 K. Kuciński, Lokalizacja jako element kształtowania pozycji rynkowej firmy (na przykładzie fabryki samochodów Opel) [w:] K. Kuciński, Współczesne uwarunkowania lokalizacji przemysłu w Polsce, Monografie i opracowania nr 434, SGH, Warszawa 1998, s. 28.. 23 S. Korenik, Teoria bazy ekonomicznej jako podstawa podbudowy procesów rozwoju lokalnego [w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, red. M. Obrębalski, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1999, nr 807, s. 19–20.. K. Dziewoński, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium pojęć, metod i ich zastosowań, PWN, Warszawa 1967, s. 17, 18, 20, 22, 30–31. 24. K_746 96. 7/4/08 1:26:30 PM.

(11) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 97. wewnętrznymi (niecentralnymi)25. Miastami centralnymi we współczesnym rozumieniu są miasta – bieguny rozwoju. 4. Teoria biegunów rozwoju – stanowi kontynuację rozważań o dominującej roli dużego miasta w przestrzeni gospodarczej. Miasto takie, wyposażone w odpowiednią infrastrukturę, jest inicjatorem i animatorem procesów rozwojowych. Infrastruktura, stanowiąca narzędzie, które decyduje o podjęciu produkcji będącej wynikiem istnienia w mieście funkcji zewnętrznych, to zbiór tożsamy z bazą ekonomiczną miasta. Autorem teorii powstałej w latach 50. XX w. jest F. Perroux. Wychodząc z obserwacji przestrzennej organizacji gospodarki, zauważył on, że postęp gospodarczy nie rozprzestrzenia się równomiernie, zarówno w kategoriach czasu, jak i przestrzeni. Ponadto, wraz z postępem, następuje pobudzenie procesów koncentracji przestrzennej gospodarek, co w konsekwencji indukuje procesy wzrostu i rozwoju. F. Perroux wskazał również na przykładowe „ogniska” powstawania i wdrażania postępu, wskazując przede wszystkim na przedsiębiorstwa i uczelnie, co w konsekwencji koncentracji na obszarze ośrodka miejskiego powoduje powstanie miasta (regionu) – bieguna rozwoju26. 5. Teoria wzajemnego oddziaływania – zwana także teorią grawitacji lub przyciągania zakłada, że układy przestrzenne dążą do stanów równowagi gospodarczej, czyli że pomiędzy jednostkami w przestrzeni dokonuje się podział aktywności społeczno-gospodarczej. Teoria ta, akcentując dwie siły kształtujące układ sił, tj. siłę odśrodkową oraz siłę dośrodkową, sankcjonuje niejako teorię z grupy poprzedniej, ponieważ zawsze jednostki większe (ośrodki centralne) będą dysponowały silniejszym potencjałem skupiającym (koncentrującym) działalność na terenie miasta. Przyciąganie na obszar miasta zarówno czynników produkcji, jak i konsumentów może mieć charakter niewymuszony, swobodny, a także stanowić efekt zamierzonych działań np. władz lokalnych czy też świadomej polityki podmiotów gospodarczych. Z uwagi na nowo powstające zjawiska oparte na kryteriach ekonomicznych, obserwowane we współczesnej gospodarce światowej i dające się wyodrębnić w ramach schematycznych definicji, powstały nowe teorie rozwoju, akcentujące jako czynniki rozwojowe te właśnie zjawiska. Do jednej z takich teorii należy teoria kumultatywnej przyczynowości27. Teorię tę skonstruowano na podstawie obserwacji przemieszczeń czynników produkcji oraz zmiany przestrzennych systemów wytwarzania. Kraje rozwinięte przyciągają wykwalifikowaną siłę roboczą zarówno poprzez stosowanie systemu zachęt materialnych, jak i np. stwarzanie możliwości prowadzenia badań i wdrażania ich wyników. Powoduje tzw. drenaż 25 26 27. K_746 97. Meyer B., op. cit., s. 66.. Ibidem, s. 49–50.. S. Korenik, op. cit., s. 19.. 7/4/08 1:26:31 PM.

(12) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 98. mózgów w krajach rozwijających się, które z racji braku odpowiedniego zaplecza finansowego nie mają możliwości zatrzymania w kraju wykwalifikowanej siły roboczej. Tabela 1. Uwarunkowania rozwoju miast w świetle wybranych teorii rozwoju Wyszczególnienie. Rozwój oparty na lokalnych produktach i usługach. Teoria rozwoju. Założenia teorii. teoria bazy eko- rozwój kształtowany jest przez popyt zewnętrzny nomicznej (eksport). Rozwój oparty na środkach teorie przyprodukcji ciągania, grawitacji. przepływ czynników produkcji na korzystniejsze ekonomicznie obszary. Koncepcje rozwoju i prze- teoria ośrodków wielkie miasta stanowią ośrodki koncentracji strzennej organizacji centralnych aktywności gospodarczej; otoczenie miast tworzy koncentryczne strefy jego wpływów gospodarki miast teoria biegunów miasta to węzły gospodarki (powiązań gosporozwoju darczych). Źródło: opracowanie własne.. teoria lokalizacji. podstawą rozwoju miasta jest korzystne położenie ze względu na surowce, siłę roboczą, rynki zbytu. Zjawisko „wymywania” zasobów może się objawiać także odpływem kapitału (niekorzystne warunki inwestowania) oraz siły nabywczej (odpływ ludzi i przedsiębiorstw). Ponadto proces ten dokonuje się selektywnie, „zabierając” z obszarów słabiej rozwiniętych zasoby najwyższej jakości (np. osoby wykształcone, młode i przedsiębiorcze)28. Jednak wykorzystując tanie siły wytwórcze, których przewaga konkurencyjna opiera się na innych, korzystniejszych finansowo uwarunkowaniach gospodarczych występujących w krajach rozwijających się w stosunku do kosztu wytwarzania w kraju rozwiniętym gospodarczo, część przedsiębiorstw zajmujących się wytwarzaniem produktu przenosi tę część działalności firmy na obszary gwarantujące obniżenie kosztu wyprodukowania towaru. Jest to więc teoria nawiązująca do grupy teorii przyciągania. Przedstawione grupy teorii zawierają zarówno klasyczne interpretacje mechanizmów rozwoju, jak i ich zmodyfikowane koncepcje (tabela 1). Z uwagi na diametralne zmiany w systemach produkcji i dystrybucji, we współczesnych badaniach dominują koncepcje łączenia poszczególnych teorii rozwojowych. Dzięki takim zabiegom powstają koncepcje eklektyczne, uwzględniające różne aspekty. 28. K_746 98. B. Meyer, op. cit., s. 51–52.. 7/4/08 1:26:32 PM.

(13) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 99. procesów rozwojowych (m.in. koncepcja potencjału kontaktowego G. Törnqvista czy model przyciągania L.H. Klaasena)29. 5. Wskaźniki pomiaru poziomu rozwoju miast Badanie wpływu funkcji metropolitalnych na rozwój miasta, a także jego wartościowanie musi uwzględniać zestaw najważniejszych wskaźników, dzięki którym będzie można zmniejszyć ryzyko błędnego wyniku poprzez możliwie kompleksową ocenę determinant i skutków procesów rozwojowych. Ponieważ rozwój może zostać zdefiniowany jako osiąganie celów rozwojowych, nasuwa się pytanie o definicję jego poziomu. W mieście i jego otoczeniu funkcjonują różne „grupy interesu”, wyznaczające procesowi rozwoju własne cele rozwojowe, tak więc poziom rozwoju może być określany dla każdej z takich grup, w zależności od stopnia zaspokojenia ich indywidualnych potrzeb. Kompleksowa ocena poziomu rozwoju jednostki miejskiej zasadzać się musi na analizie dążeń różnych grup użytkowników miasta oraz stopnia rozwoju rozmaitych funkcji miejskich. Takie ustanowienie zasad doboru mierników rozwoju miast wymusza konieczność uwzględnienia w analizie systemu organizacji gospodarki, z uwagi na znaczne różnice w wyznaczonych celach rozwoju oraz dostępnych sposobach ich realizowania. Poniżej zaprezentowano mierniki poziomu rozwoju miast w podziale na mierniki odzwierciedlające rozwój gospodarczy oraz powiązany z nim rozwój społeczny, rozumiany przede wszystkim jako poprawa jakości życia oraz występowanie zjawisk, podmiotów i wydarzeń utożsamianych z występowaniem w mieście klasy metropolitalnej jako grupy mającej specyficzne wymagania i potrzeby. Należy jednak zastrzec, że określanie mierników rozwoju lokalnego jest procesem trudnym, z uwagi na jego wielowątkowość. Dobór mierników rozwoju lokalnego musi pozostawać w ścisłej zależności od specyfiki obszaru objętego badaniem. Jednocześnie mierniki te powinny spełniać określone warunki, tj. mieć syntetyczny charakter i odpowiadać celom lokalnego rozwoju danego obszaru30. Najogólniejszy podział mierników rozwoju można przeprowadzić, uwzględniając możliwość wskazania miary liczbowej wskaźnika, na mierniki kwantyfikowalne i niemierzalne. Podział bardziej szczegółowy wskazuje na następujące rodzaje mierników kwantyfikowalnych: mierniki mierzalne w jednostkach fizycznych, mierniki mierzalne w ujęciu finansowym, mierniki mierzalne w mia29 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 23.. 30 A. Zalewski, Ekonomika rozwoju lokalnego (wybrane zagadnienia) [w:] Samorząd terytorialny a rozwój lokalny, red. M. Majchrzak, A. Zalewski, Monografie i Opracowania nr 483, SGH, Warszawa 2000, s. 22.. K_746 99. 7/4/08 1:26:33 PM.

(14) 100. Artur Hołuj, Dominika Hołuj. rach technicznych (nie dające możliwości wyceny) oraz dwa typy mierników niemierzalnych: mierniki niemierzalne, ale identyfikowalne (pozwalające na ocenę porównawczą na płaszczyźnie lepszy – gorszy) i mierniki niemierzalne, które oparte są na subiektywnych odczuciach31. Do niemierzalnych mierników rozwoju zaliczamy przede wszystkim zjawiska, tradycje, obyczaje, istnienie określonych przejawów działalności, świadomości, aktywności społecznej. Do wskaźników gospodarczych rozwoju miast (ogólnych dla całego miasta) należą: – struktura zatrudnienia (według sektorów), – struktura produkcji (według sektorów i rodzajów produkcji), – wartość PKB na mieszkańca i podmiot gospodarczy, – wartość i struktura inwestycji (wartość napływu kapitału, w tym udział kapitału zagranicznego, pochodzenie kapitału, rodzaj zagospodarowania), – atrakcyjność inwestycyjna miasta, – stopa bezrobocia, – podział dochodu w strukturze: konsumpcja – inwestycje – oszczędności, – elementy reprezentacyjne oraz wyznaczniki prestiżu i tożsamości miasta: obiekty architektoniczne, mała infrastruktura, struktura inwestorów (w tym udział instytucji publicznych), – siła oddziaływania tożsamości, zwyczajów, tradycji, symboli związanych z miastem (mierzone ankietowo), – wysokość i struktura dochodów budżetów miejskich, – wzrost liczby miejsc pracy oraz wzrost liczby przedsiębiorstw, – struktura gospodarcza regionu i dynamika zmian, – dostępność komunikacyjna ośrodka – drogowa, kolejowa, lotnicza i telekomunikacyjna, – instytucje otoczenia biznesu (liczba, rodzaj, ranga). Wskaźniki gospodarczego rozwoju miast dla poszczególnych ich funkcji to: – rankingi sektorowe i branżowe dla reprezentantów poszczególnych funkcji i sektorów, – liczba i ranga siedzib, przedstawicielstw, filii, placówek i oddziałów podmiotów o cechach metropolitalnych, – zasoby powierzchniowe, infrastrukturalne, ludzkie i inne, – ceny najmu lub zakupu nieruchomości, strefowość rynku nieruchomości, – rentowność podmiotów gospodarczych (ogólnie i według struktur), – wysokość wynagrodzeń według poszczególnych rodzajów działalności, – stopa bezrobocia (według działów gospodarki i poszczególnych funkcji), 31 M. Obrębalski, Rozwój regionalny – identyfikacja, pomiar i ocena [w:] Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce, red. E. Sobczak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2002, nr 939, s. 13–14.. K_746 100. 7/4/08 1:26:33 PM.

(15) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 101. – struktura wykształcenia (kwalifikacje, elastyczność, szczególne umiejętności), – wartość majątku trwałego oraz stopień amortyzacji, – elementy reprezentacyjne oraz wyznaczniki prestiżu i tożsamości miasta: obiekty architektoniczne, mała infrastruktura, struktura inwestorów (w tym udział instytucji publicznych) – według poszczególnych funkcji, – zasięg rynku poszczególnych produktów i usług ośrodka, – nakłady na B+R według poszczególnych branż, sektorów i funkcji. Wskaźniki społecznego rozwoju miast to: – wskaźniki dotyczące infrastruktury społecznej, – wskaźniki dotyczące przestępczości, – wskaźniki dotyczące rozrywki, kultury (czasu wolnego), – wskaźniki dotyczące mieszkalnictwa, – zamożność mieszkańców oraz ich jakość życia, – wskaźniki jakości środowiska przyrodniczego, – wskaźniki jakości przestrzeni miejskiej. Należy nadmienić, że dodatkowych informacji dostarcza standaryzacja wskaźników bezwzględnych, tj. przedstawienie ich w odniesieniu do wybranej bazy, np. liczby mieszkańców, powierzchni itp. Otrzymane wartości względne pozwalają bowiem na wartościowanie natężenia poszczególnych cech poprzez ukazanie potencjalnych szans na szeroko rozumiane zagospodarowanie lub też ukazują nadmierne „zatłoczenie”, mogące na pewnym etapie stać się barierą rozwoju. Analiza wskaźników względnych może więc stanowić niejako system wczesnego ostrzegania o możliwych przyszłych barierach i progach rozwojowych oraz uwydatniać obszary działalności dotychczas niedostatecznie zagospodarowane lub wykorzystane. Rozpatrywanie rozwoju miasta na podstawie funkcji metropolitalnych wymaga niezbędnego uwzględnienia również wskaźników trudniej mierzalnych, do których zaliczymy takie jak: wykształcenie się elit władzy, gospodarczych, politycznych, związkowych; wytworzenie poczucia tożsamości lokalnej, genius loci, opartego na wspólnej historii i kulturze; występowanie lokalnych przedsięwzięć, wydarzeń i inicjatyw, będących efektem funkcjonowania powyższych elit, stowarzyszeń i innych podmiotów powstałych na bazie poczucia lokalnej wspólnoty i patriotyzmu32. Powyższe wskaźniki nie ukazują wszystkich istotnych aspektów procesu rozwoju miasta, ponieważ miasto to nie tylko zjawiska materialne i umiejscowione. Znaczącą rolę w jego rozwoju odgrywają informacje, ich wymiana, powiązania pomiędzy podmiotami, kanały przesyłu i przemieszczania, intensywność wzajemnych relacji. Wzrost takich zależności świadczy o rozwoju organizmu miejskiego w związku ze zintensyfikowaniem: wymiany informacji, dyfuzji wiedzy, inno32 Z. Jabłoński, A. Potoczek, Historyczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju lokalnego [w:] Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach transformacji systemowej, red. W. Maik, Biuletyn KPZK PAN, z. 177, Warszawa 1997, s. 177–178.. K_746 101. 7/4/08 1:26:34 PM.

(16) Artur Hołuj, Dominika Hołuj. 102. wacji, nowości, współpracy. Jest to również sygnał o istnieniu procesów synergii, które w efekcie kreują nowe horyzonty rozwojowe. Ponadto świadectwem rozwoju miasta są nie tylko zdarzenia, realizacje, ale także ich jakość i rozmach. Analiza poziomu rozwoju oraz analiza zależności rozwojowych na linii czynniki rozwoju – rozwój miasta wymaga takiej oceny, która uwzględni doskonałość usług i innych produktów, potencjał (innowacyjny, techniczny), poziom świadomości kulturowej i politycznej mieszkańców, wyjątkowość i specyfikę miejsca33. Przedstawione wskaźniki mają charakter uniwersalny. Niezależnie od systemu gospodarczego, pozwalają na dokonywanie interpretacji poziomu rozwoju gospodarki miasta. Należy jednak, w zależności od czasu objętego badaniem, wyznaczyć właściwe dla gospodarki danego okresu punkty odniesienia. Jak bowiem wynika z prawidłowości rozwojowych, analiza i interpretacja zgromadzonego materiału badawczego musi uwzględniać realia gospodarcze, system organizacji gospodarki, w tym zwłaszcza wytwórczości. Odmienne będą bowiem wyznaczniki rozwoju w fazie industrialnej w porównaniu z fazą postindustralną. W sytuacjach skrajnych konkretne zjawisko interpretowane z punktu widzenia tych dwóch okresów da zgoła odmienny wynik analityczny. Do przykładowych zmian „natężenia” w interpretowaniu czynników rozwoju lokalnego zaliczymy: wielkość zatrudnienia (dawniej wyznacznikiem rozwoju był wzrost zatrudnienia oraz utożsamiany z nim wzrost liczby firm, a obecnie stopień dopasowania firm tworzących nowe miejsca pracy do kwalifikacji mieszkańców), baza rozwojowa (dawniej rozwój istniejących sektorów gospodarki, a obecnie tworzenie nowych instytucji gospodarczych), korzyści miejsca (dawniej oparte na aktywach fizycznych, a obecnie na jakości środowiska), zasoby wiedzy (dawniej wiedza istniejących kadr, a obecnie wiedza jako czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego)34. Jednakże czynników tych nie można przeciwstawiać w sposób bezpośredni, ponieważ ciągłość ich zmian stanowi również o rozwoju społeczno-gospodarczym. Literatura Broszkiewicz R., Podstawy gospodarki miejskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. Czornik M., Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice 2004. Domański R., Przestrzenna transformacja gospodarki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Szołek K., Wybrane problemy ekonomiczne obszarów metropolitalnych w Polsce [w:] Gospodarka-przestrzeń-rozwój, red. K. Wilk, M. Łyszczak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2004, nr 1016, s. 175. 33. 34. K_746 102. J. Kot, Rozwój lokalny – jego istota…, s. 157.. 7/4/08 1:26:35 PM.

(17) Wybrane wskaźniki pomiaru rozwoju…. 103. Dziewoński K., Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium pojęć, metod i ich zastosowań, PWN, Warszawa 1967. Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania rozwojem miast i regionów, red. T. Markowski, D. Stawasz, Folia Oeconomica, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001. Ekonomika i zarządzanie miastem, red. R. Brol, AE we Wrocławiu, Wrocław 2001. Harańczyk A., Przekształcenia strukturalne w miastach Małopolski [w:] Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole 2000. Jabłoński Z., Potoczek A., Historyczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju lokalnego [w:] Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach transformacji systemowej, red. W. Maik, Biuletyn KPZK PAN, z. 177, Warszawa 1997. Jałowiecki B., Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 1999, cyt. za: W. Dziemianowicz, Kapitał zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, t. 21(54), Euroreg, Warszawa 1997. Jewtuchowicz A., Strategia rozwoju dużych miast i ich wpływ na proces transformacji gospodarki [w:] Strategie rozwoju wielkich miast, red. R. Domański, KPZK PAN, Biuletyn nr 169, Warszawa 1995. Klasik A., Rola metropolii w rozwoju regionalnym [w:] Funkcje metropolitalne Krakowa, red. J. Purchla, J. Sepioł, vol. 1, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1998. Kuciński K., Lokalizacja jako element kształtowania pozycji rynkowej firmy (na przykładzie fabryki samochodów Opel) [w:] K. Kuciński, Współczesne uwarunkowania lokalizacji przemysłu w Polsce, Monografie i opracowania nr 434, SGH, Warszawa 1998. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Korenik S., Teoria bazy ekonomicznej jako podstawa podbudowy procesów rozwoju lokalnego [w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, red. M. Obrębalski, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1999. Meyer B., Gospodarka przestrzenna – mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTE, Szczecin 1998. Obrębalski M., Rozwój regionalny – identyfikacja, pomiar i ocena [w:] Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce, red. E. Sobczak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2002, nr 939. Parysek J.J., Podstawy gospodarki lokalnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2001. Potoczek A., Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, TNOiK, Toruń 2003. Regulski J., Ekonomika miasta, PWE, Warszawa 1982. Szlachta J., Problemy rozwoju wielkich miast UE na tle szerszej przestrzeni europejskiej [w:] Strategie rozwoju wielkich miast, red. R. Domański, KPZK PAN, Biuletyn nr 169, Warszawa 1995. Szołek K., Wybrane problemy ekonomiczne obszarów metropolitalnych w Polsce [w:] Gospodarka-przestrzeń-rozwój, red. K. Wilk, M. Łyszczak, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2004, nr 1016. Zalewski A., Ekonomika rozwoju lokalnego (wybrane zagadnienia) [w:] Samorząd terytorialny a rozwój lokalny, red. M. Majchrzak, A. Zalewski, Monografie i Opracowania nr 483, SGH, Warszawa 2000.. K_746 103. 7/4/08 1:26:36 PM.

(18) 104. Artur Hołuj, Dominika Hołuj. Zioło Z., Kształtowanie się przedsiębiorstw przemysłowych w procesie globalizacji [w:] Przemysł w procesie globalizacji, red. Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, nr 6, Warszawa–Kraków 2003. Selected Indicators of the Development of Urban Centres This article outlines the development of urban centres and points to local development factors (including city-forming factors), problems, barriers and development thresholds. The article considers both contemporary conditions and the historical factors shaping that process, referring to classical city development theories. The city development process is linked to the functional structure of a centre in the various phases of its growth. The authors also attempted to systematise development indicators – both quantifiable ones and those equally significant in shaping the process, i.e., factors that do not fit into the framework of statistical and mathematical academic research.. K_746 104. 7/4/08 1:26:36 PM.

(19)