Wystêpowanie i jakoœæ wód podziemnych w ska³ach krystalicznych Sudetów
na podstawie badañ ujêæ
Stanis³aw Staœko*, Andrzej Wojtkowiak**
The groundwater occurrence and quality within crystalline rocks of Sudety Mts based on water intakes study (SW Poland). Prz. Geol., 52: 69–75.
S u m m a r y. Results of field measurements and study on groundwater occurrence in hard rock are presented based on data from water intake. The main goal of the research (field and lab) was to determine: conditions of occurrence, storage and groundwater flow and intake within crystalline rocks as applicable for water supply methods and choosing best technique of field survey for the preferential zones rich in groundwater within crystalline rocks, best methods of water intake, and monitor changes of water quality during the last 10 years. The final effect of the project was a documentation presenting optimal criteria to choose the water intake types within crystalline rocks, the proposal of a set of obligatory physical–chemical analyses during water intake documentation as well as creation of a relational data base Krystal 1, which includes the basic data of investigated water intakes with the physical–chemical results of 142 samples taken in the field. The best methods for water intake were horizontal drainage intake and intake based on natural spring. Groundwater quality improvement in the last decade was manifested by increase of water pH and recovery toward natural chemical character of the ground waters.
Key words: crystalline rocks, groundwater intake, groundwater quality
Zagadnienie jakoœci wód podziemnych i warunków ich wystêpowania w ska³ach krystalicznych jest przedmiotem rosn¹cego zainteresowania i rozwa¿añ. Obszar objêty stu-diami, obejmuje Sudety, a wiêc region cechuj¹cy siê wyso-kimi wartoœciami opadów atmosferycznych oraz — do niedawna — obecnoœci¹ obszarów zanieczyszczeñ
atmosfe-rycznych pochodz¹cych g³ównie z tzw. „czarnego
trójk¹ta”. Dlatego te¿, zebrane w trakcie badañ materia³y umo¿liwi³y okreœlenie trendów zmian sk³adu chemicznego wód podziemnych. Obszary zbudowane ze ska³ krystalicz-nych, takich jak granity, gnejsy, czy ³upki krystaliczne by³y uwa¿ane za s³abo wodonoœne. Dokonany w ostatnich latach postêp badañ w tym zakresie modyfikuje dotychczas panuj¹ce pogl¹dy (np. Knopman & Hollyday, 1993; Krasny,
1993; Staœko, 1996). Nowsze badania wykaza³y du¿¹
hete-rogenicznoœæ tego œrodowiska oraz œrednie i wysokie zawodnienie w strefach uprzywilejowanych. Geolodzy maj¹ do czynienia z tym problemem nie tylko w opracowa-niach hydrogeologicznych — przy poszukiwaopracowa-niach wód, ale równie¿ w badaniach surowcowych i przy lokalizacji sk³adowisk odpadów. Zgromadzone wyniki i badania,
naszym zdaniem, przybli¿aj¹ przynajmniej czêœciowo
poznanie tego zagadnienia.
Przyjêta metodyka badañ
Program dwuletnich prac obejmowa³ badania jakoœci wód podziemnych, okreœlenie typu i wydajnoœci ujêæ zlo-kalizowanych w ska³ach krystalicznych Sudetów oraz stworzenie komputerowej bazy danych. Terenowe badania hydrogeologiczne wykonano w 2 etapach jesieni¹ — 1999 r. i 2000 r. obejmowa³y pobieranie próbek wody do analiz chemicznych oraz zebranie podstawowych danych o ujê-ciach. £¹cznie opróbowano 142 punkty dokumentacyjne (w tym 3 próbki do analizy kontrolnej). Oznaczenia wyko-nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym PIG w Warszawie. Lokalizacjê miejsc opróbowania na tle g³ównych wydzieleñ geologicznych Sudetów przedstawio-no na ryc. 1. Przeprowadzoprzedstawio-no równie¿ pomiary (g³ównie
wydajnoœci, temperatury wód) i obserwacje oraz wywiady terenowe z u¿ytkownikami ujêæ w celu stworzenia bazy danych punktów badawczych i ujêæ. Dzia³ania te umo¿li-wi³y zgromadzenie wyników i danych dotycz¹cych cha-rakterystyki g³ównych typów ujêæ wód podziemnych, sformu³owanie wytycznych dla ustalania lokalizacji ujêæ, ustalenie optymalnych typów ujêæ, rejestracjê — w skali regionalnej — parametrów fizykochemicznych wód w obszarach wystêpowania utworów krystalicznych. Jednym z zadañ, które wy³oni³y siê dopiero po zakoñczeniu badañ terenowych sta³a siê weryfikacja dotychczasowego i wypracowanie nowego wzorca oznaczeñ sk³adników fizy-kochemicznych próbek wody w aspekcie iloœciowym i jakoœciowym. Stworzono równie¿ relacyjn¹ bazê danych Krystal 1, umo¿liwiaj¹c¹ przetwarzanie danych wed³ug przyjêtego schematu i zakresu.
Wyniki badañ i ich dyskusja
Ze wzglêdu na niewielk¹ mi¹¿szoœæ stref zawodnio-nych w utworach krystaliczzawodnio-nych oraz ich zmiennoœæ, sto-suje siê ró¿ne techniki ujmowania wód podziemnych. W przeciwieñstwie do klasycznych studni pionowych wyko-nywanych na obszarach ni¿owych, w obszarach górskich przewa¿aj¹ ujêcia poziome. Ujmowanie wód podziemnych studniami pionowymi wymaga szczególnie starannej loka-lizacji (poprzedzonej dodatkowymi badaniami, w tym
geo-fizycznymi) i nie zawsze jest efektywn¹ metod¹
pozyskiwania tych wód.
Wœród technik ujmowania wód podziemnych i
Ÿródliskowych odcinków potoków górskich wyró¿nia siê: ujêcia Ÿróde³, ujêcia drena¿owe ujmuj¹ce wody podziemne za pomoc¹ poziomych drenów, studnie kopane wiercone lub kute w skale, ujêcia wód podziemnych za pomoc¹ stud-ni szybowych (szerokodymensyjnych) i mieszanych (z drenami poziomymi), za pomoc¹ sztolni oraz ujêcia brze-gowe i nurtowe z potoków i rzek.
Spoœród 139 badanych ujêæ dominuj¹ ujêcia drena-¿owe (58) i ujête Ÿród³a (40). £¹cznie te dwa typy stanowi¹ 69% badanej populacji ujêæ. Na dalszym miejscu znajduj¹ siê ró¿nego rodzaju studnie — 29 ujêæ (20%). Wœród tej grupy pomierzono 16 studni wierconych, 10 kopanych i 3
*Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Nauk Geologicznych, pl. Maksa Borna 9, 50-205 Wroc³aw; stasko@ing.uni.wroc.pl **Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; awoj@pigod.wroc.pl
kute w litych ska³ach pod³o¿a. Ujêcia wód powierzchnio-wych w ich górnych biegach, a wiêc ujêcia brzegowe i wycieki oraz wyp³ywy ze ska³, stanowi¹ tylko 8% badanej populacji (11 sztuk). Procentowy udzia³ poszczególnych typów ujêæ ilustruje za³¹czony diagram (ryc. 2).
ród³a ma³o zmienne lub o sta³ej wydajnoœci s¹ obok ujêæ drena¿owych najpopularniejszym sposobem zaopa-trzenia w wodê i dominuj¹cym w przypadku zaopazaopa-trzenia w wodê pojedynczych (lub kilku) gospodarstw. Wodê ze
Ÿród³a ujmuje siê zazwyczaj poprzez zabudowanie miejsca wyp³ywu krêgiem betonowym lub œciank¹, a na dnie lub pod obsypk¹ z piasku/¿wiru umieszcza siê koñcówkê (filtr poziomy) ruroci¹gu. Obudowane Ÿród³a s¹ po³¹czone nie-kiedy z odbiorc¹ ruroci¹giem przechodz¹cym poprzez zbiornik wyrównawczy. Ujêcia takie dostarczaj¹ dobrych jakoœciowo wód. Wydajnoœæ ich jest zwykle niska i zawiera
siê, dla typowych Ÿróde³, w przedziale 0,1¸1,0 l/s
(0,36¸3,6 m3
/h). Przyk³ady takich ujêæ spotyka siê w ca³ych Sudetach, a szczególnie popularne s¹ one w Górach Bystrzyckich, Górach Sowich, Górach Izerskich i Karko-noszach. Wiêksze ujête Ÿród³a, o wydajnoœciach
gwaranto-wanych powy¿ej 1¸2 l/s (3,6¸7,2 m3
/h), stanowi¹ bazy zaopatrzenia dla ca³ych miejscowoœci. Dla potrzeb gospo-darki komunalnej miast i osiedli wiejskich s¹ one bardzo cennym Ÿród³em zaopatrzenia w wodê o dobrej jakoœci. Pierwsze zestawienie ujêtych Ÿróde³ zosta³o wykonane podczas realizacji Mapy hydrogeologicznej Polski w skali
1:200 000. Na arkuszach map Wa³brzych, K³odzko i
Jele-nia Góra (Michniewicz i in., 1981, 1983, 1987) opisano najwiêksze ujêcia bazuj¹ce na wodach Ÿróde³. W objaœnie-niach do arkusza Wa³brzych wymienia siê ujête Ÿród³a: w miejscowoœci S³up, Dobre ród³o w Gorzanowicach, w Betlejem, w Mieroszowie. Autorzy cytowanych arkuszy mapy opisali poza tym jeszcze 25 innych Ÿróde³ o wydajnoœci
drena¿owe drainage 41% Ÿród³a springs 28% studnie wells 20% brzegowe river banks 6% sztolnie galleries 3% wyp³ywy outflows 2%
Ryc. 2. Rodzaje ujêæ wodnych w ska³ach krystalicznych Sude-tów
Fig. 2. Different types of water intakes in crystalline rocks of the Sudety Mts WA£BRZYCH JELENIA GÓRA K³odzko Dzier¿oniów Œwidnica Miêdzylesie L¹dek Zdrój Stronie Œl. Bystrzyca K³odzka Z¹bkowice Œl. Paczków Z³oty Stok Karpacz Szklarska Porêba Kamienna Góra Boguszów Gorce Lubawka Mieroszów Kudowa Zdrój Szczytna Nowa Ruda Radków Pieszyce Bielawa Œwiebodzice Strzegom Jaworzyna Œl¹ska Jawor Bolków Wojcieszów Wleñ Mirsk Leœna Gryfów Œl¹ski Œwieradów Zdrój Nysa K³odzka Bóbr Nysa Szalona Bóbr Kwisa J. Bystrzyckie J. Dobromierz J. Bukówka J. Pilchowickie J. Z³otnickie J. Leœniañskie Stóg Izerski 1102 Œnie¿ka 1603 Szrenica 1362 1509 Wielki Szyszak Wielka Sowa 1015 Œnie¿nik K³odzki 1425 Trójmorski Wierch 1143 Nysa K³odzka 3 24 22 23 21 15 88 91 4 9 19 89 20 41/6 2 87 86 14 85 84 13 12 11 81 82 40/6 83 1 42/6 92 93 5 6 94 7 8 90 10 16 17 95 18 43/6 44/6 96 97 98 99 101 103 105106 107 108 104 102 100 5/6 6/6 4/6 56/6 55/6 53/6 109 2/6 54/6 112 120 139 52/6 51/6 111 114 113 122 121 119 118 115 116 138 135 117 134 123 110 1/6 3/6 124 7/6 10/69/6 8/6 12/6 13/6 14/6 48/6 20/6 18/6 19/6 49/6 47/6 39/6 45/6 46/6 38/6 50/6 140/141 21/6 15/6 133 125 126 11/6 33/6 132 131 130 129 16/6 27/6 29/6 30/6 37/6 36/6 35/6 31/6 32/6 34/6 17/6 26/6 25/6 24/6 22/623/6 28/6 128 136 127 137 ujêcia drena¿owe drainage intakes PUNKTY BADAWCZE: SAMPLING POINTS: studnie wiercone drilled wells studnie kopane dug wells Ÿród³a springs ujêcia powierzchniowe surface intakes
numery punktów badawczych numbers of sampling point
81 40/6 karbon i dewon
Carboniferous and Devonian
trzeciorzêd Tertiary kreda Cretaceous trias Triassic perm Permian karbon Carboniferous Ska³y osadowe: Sedimentary rocks:
paleozoik – mylonity i kataklazyty –
Paleozoic mylonites and cataclasites
paleozoik – fyllity, ³upki krzemionkowe i zieleñce –
Paleozoic rhyolites and quartz schists and greenstones
paleozoik – ³upki ³yszczykowe i gnejsy –
Paleozoic mica schists and gneisses
proterozoik – gnejsy i migmatyty –
Proterozoic gneisses and migmatites
Ska³y metamorficzne: Metamorphic rocks:
trzeciorzêd – bazalty
Tertiary – basalts
perm / karbon – trachybazalty i ryolity
Permian – trachybasalts and rhyolites
paleozoik – paleoryolity, paleotrachity
Paleozoic – palerhyolites and paleotrachytes
paleozoik – granitoidy
Paleozoic – granitoids
paleozoik – gabra i serpentynity
Paleozoic – gabbros and serpentinites
Ska³y magmowe: ks: Magmatic roc
Wro c ³aw
Wars zawa
Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów badawczych: na tle wydzieleñ geologicznych Sudetów Fig. 1. Localisation of the sampling points: on the geological map of the Sudety Mts
od 0,5 l/s do 5,8 l/s, czyli takie, które dostarczaj¹ od 48 do
ponad 500 m3
/d. Mog¹ one byæ podstaw¹ zaopatrzenia miejscowoœci o liczbie mieszkañców od 300 do 3000 osób. Najwiêksz¹ wydajnoœæ spoœród Ÿróde³ drenuj¹cych utwory krystaliczne w Sudetach ma strefa Ÿródliskowa Bystrzycy Dusznickiej pod Zieleñcem w Górach Orlickich. Z kilku du¿ych i kilkunastu mniejszych wyp³ywów wylewa siê ok.
65–100 l/s, czyli 5600–8500 m3
/d.
Dreny s¹ stosowane w obszarach, w których
zwierciad³o wód podziemnych wystêpuje p³ytko (do 5 m), a warstwa wodonoœna ma niewielk¹ mi¹¿szoœæ. Nale¿y przy tym wyraŸnie oddzieliæ pojêcie ujêcia drena¿owego ujmuj¹cego wody o ró¿nej genezie przep³ywu (g³ównie g³êbokiego systemu odp³ywu) od ci¹gów drenarskich melioracyjnych ujmuj¹cych wody p³ytkiego kr¹¿enia. Per-forowane ci¹gi rur uk³ada siê we wkopie i dla zwiêkszenia dop³ywu obsypuje piaskiem lub ¿wirem. Od powierzchni terenu izoluje siê je materia³em skalnym s³abo przepusz-czalnym typu glin zboczowych. W zale¿noœci od potrzeb stosuje siê systemy drena¿owe jedno- lub wieloga³êziowe rozbudowane oraz poddenne. Ze wzglêdu na sposoby ujmowania wód podziemnych wyró¿nia siê dreny z jedno-stronnym lub dwujedno-stronnym dop³ywem. Dreny uk³ada siê prostopadle do kierunku sp³ywu wód podziemnych. Ujêcia drena¿owe obejmuj¹, poza ruroci¹giem drena¿owym, studnie kontrolne, zbiorcze oraz zbiorniki wyrównawcze, z których wyprowadza siê szczelny ruroci¹g do odbiorców. Wydajnoœci takich ujêæ s¹ zró¿nicowane, lecz znacznie wy¿sze od pojedynczych Ÿróde³ i wynosz¹ ponad 3600
m3/d. Najlepszym przyk³adem ujêæ drena¿owych s¹ ujêcia
w Górach Sowich, zbudowane na pocz¹tku naszego stule-cia, a zaopatruj¹ce do chwili obecnej takie miasta, jak: Bie-lawa, Nowa Ruda czy Dzier¿oniów. Ujêcia tego typu s¹ po³o¿one na ró¿nych wysokoœciach, a jedno z nich ma swój pocz¹tek a¿ pod szczytem Wielkiej Sowy, na wysokoœci 900 m n.p.m. Sposób wykorzystania wód podziemnych przez ujêcie drena¿owe przedstawiono na przyk³adzie mia-sta Bielawy. Ujêcie zomia-sta³o zaprojektowane i wykonane w latach 1927–1928 przez firmy Hempel i Beyer. Jest to roz-budowany system ujêæ rozga³êzionych, poddennych i kla-sycznych — drena¿owych, po³o¿onych w dolinach potoków, bêd¹cych naturaln¹ baz¹ sp³ywu wód podziem-nych. Ujêcie jest po³o¿one w dolinie NiedŸwiedziego
Potoku i obejmuje obszar o powierzchni 10,5 km2
. Dwie
grupy ci¹gów drena¿owych s¹ utworzone przez szeœæ
ci¹gów drenarskich. Wiêksza grupa ci¹gów drena¿owych ujêcia ma d³ugoœæ 4100 m i sk³ada siê z trzech ci¹gów dre-narskich. Na jednym z nich, o d³ugoœci 1500 m, usytuowa-no 23 studzienki rewizyjne w odleg³oœciach co 50–150 m. Na ci¹gach biegn¹cych wzd³u¿ dolin zbudowano równie¿ siedem poprzecznie usytuowanych krótkich odga³êzieñ drenów (o d³ugoœciach od 100 do 150 m), prawdopodobnie w strefach spêkañ poprzecznych .
Jak wynika z najnowszych danych, ujêcie to, w
zale-¿noœci od pory roku dostarcza³o od 2610 do 3924 m3
/d, co wczeœniej dokumentowali Michniewicz i in. (1981). Uwzglêdniaj¹c obszar objêty odwadnianiem oraz wiel-koœæ poboru obliczono œredni roczny odp³yw podziemny
na analizowanym terenie, który wynosi 3,7 l/s.km2, czyli
ponad 240 m3
/d.
km2
. Poza przyk³adowym, omawianym wy¿ej ujêciem dla Bielawy nale¿y wymieniæ podobne ujêcia dla Dzier¿oniowa, G³uszycy, Nowej Rudy i innych miej-scowoœci, zamieszczonych w tab. 1.
Studnie g³êbione w utworach zwietrzelinowych, b¹dŸ w spêkanych ska³ach charakteryzuj¹ siê znacznie wiêksz¹ œrednic¹. Pozwala to ujmowaæ wiêksz¹ liczbê i objêtoœæ dro¿nych szczelin, co zwiêksza dop³yw wód. Dodatkowo, w okresach niskich stanów, studnie takie dzia³aj¹ jako zbiorniki wody. Przyk³ady studni o œrednicy ponad 2,2 m s¹ znane z Bielawy, czy z fortów Srebrnej Góry (Don¿on). Doœæ czêsto te¿ spotyka siê, zw³aszcza na obszarach wystê-powania ³upków i gnejsów studnie kute w litej skale. W sprzyjaj¹cych warunkach wystêpowania ska³ szczelinowa-tych, niekiedy z nadk³adem mi¹¿szych aluwiów rzecznych i pokryw zwietrzelinowych, stosuje siê typowe studnie wiercone o œrednicy eksploatacyjnej otworu do 0,305 m. W ostatnim dziesiêcioleciu znacznie wzros³a liczba wykony-wanych studni wierconych o dosyæ ma³ych œrednicach eks-ploatacyjnych (114–225 mm) i g³êbokoœci do 50 m,
dostarczaj¹cych wodê w iloœciach do 5 m3
/h, o dobrych parametrach jakoœciowych i nie nara¿onych na bezpoœred-nie zabezpoœred-nieczyszczebezpoœred-nie. U¿ytkownikami tych studni s¹ g³ównie ma³e zak³ady produkcyjne, oœrodki wczasowo-tu-rystyczne, schroniska PTTK lub pojedyncze gospodarstwa domowe.
W warunkach p³ytkiego wystêpowania ska³ pod³o¿a, ich znacznego spêkania i du¿ego zapotrzebowania na wodê stosuje siê galerie drena¿owe. S¹ one konstruowane z rur o du¿ej œrednicy (0,7–1,8 m) i dlatego s¹ okreœlane jako prze³azowe. Wprawdzie koszty ich budowy s¹ wy¿sze, ale konstrukcja umo¿liwia czyszczenie, co wyd³u¿a ¿ywotnoœæ galerii. Perforowane ruroci¹gi s¹ uk³adane na stokach w Lokalizacja, U¿ytkownik
Localisation, User
Wydajnoœæ ujêcia
Intake's discharge
[m3/24h]
Bielawa, Zak³ad Gospodarki Komunalnej
Bielawa, Municipal Department
2610–3924 Dzier¿oniów, Zak³ad
Wodoci¹gów i Kanalizacji
Dzier¿oniów, Water Supply and Sewer Comp.
5 517
Walim, Wa³brzyski Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji
Walim, Wa³brzych Water Supply and Sewer Comp.
727
L¹dek Zdrój, Zak³ad Gospodarki Komunalnej
L¹dek Zdrój, Municipal Department
440–800
Szklarska Porêba, Zak³ad Gospodarki Komunalnej
Szkalrska Porêba, Municipal Department
488
Kowary, Zak³ad Gospodarki Komunalnej
Kowary, Municipal Department
900 G³uszyca, Wa³brzyski Zak³ad
Wodoci¹gów i Kanalizacji
G³uszyca, Wa³brzych Water Supply and Sewer Comp.
940–1350
£omnica, Wa³brzyski Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji
£omnica, Wa³brzych Water Supply and Sewer Comp.
750–1300
Tab. 1. Zestawienie du¿ych ujêæ drena¿owych wód podziemnych
strefach drena¿u wód podziemnych. Od sztolni odró¿nia je generalnie kierunek przebiegu — w przybli¿eniu prosto-pad³y do nachylenia stoku i generalnie jednostronny dre-na¿ wód od strony dostokowej. W litych ska³ach, prostopadle do morfologii stoku kute s¹ sztolnie i chodniki, zbieraj¹ce wody z g³êbszych stref wodonoœnych. Spoœród istniej¹cych sztolni, wykorzystywanych dla zaopatrzenia w wodê ludnoœci i przedsiêbiorstw nale¿y wymieniæ
sztol-nie w KuŸnicach Œwidnickich (pobór 240 m3
/d), w Starym
Lesieñcu (pobór 160 m3/d), w G³uszycy (pobór 220 m3/d),
czy te¿ w Karpaczu (pobór 180 m3
/d). Przyk³adem takiego ujêcia mo¿e byæ równie¿ zarzucona sztolnia górnicza pod Œnie¿nikiem. Sztolnia ta w okresie 1991–1999 dostarcza³a
od 65 do ponad 100 m3/h wody (Staœko, 1997, 1999).
W górnych czêœciach zlewni, w obrêbie których jakoœæ wód powierzchniowych jest wysoka i w niewielkim stop-niu podlega wp³ywom antropogenicznym, s¹ ujmowane potoki górskie. Ujêcia takie s¹ czêsto spotykane w zlewni Bobru, jak równie¿ Nysy K³odzkiej czy Bystrzycy i jej dop³ywów. Wyró¿nia siê dwa sposoby ujmowania wód. Pierwszy polega na ujêciu przy brzegu czêœci nurtu potoku i skierowaniu go do odbiorcy osobnym rowem lub ruro-ci¹giem. Przyk³adem tego s¹ ujêcia czêsto spotykane w ma³ych miejscowoœciach i s³u¿¹ce zaopatrzeniu poje-dynczych gospodarstw, co ma miejsce m.in. w masywie Œnie¿nika, Karkonoszach, czy w Górach Izerskich i Bystrzyckich. Drugi typ to przegrodzenie ca³ego nurtu potoku i ujêcie go w system ruroci¹gów i zbiorników. Przyk³adow¹ ilustracj¹ tego sposobu mog¹ byæ ujêcia potoków sp³ywaj¹cych po pó³nocnych stokach Gór Sowich, np. potoki Szklany i Bydlêcy, czy ujêcie „Kamieñczyk” w Szklarskiej Porêbie.
Strefy perspektywiczne i optymalne techniki ujmowania wód podziemnych
Przejawy podwy¿szonego zawodnienia, korzystne dla lokalizacji ujêæ wystêpuj¹ w uprzywilejowanych dome-nach skalnych. Te z kolei s¹ zwi¹zane z przebiegiem wa¿niejszych stref dyslokacyjnych: uskoków i towa-rzysz¹cym im stref spêkañ prostopad³ych i skoœnych. Zlo-kalizowanie zawodnionych stref spêkañ wymaga wiêc wiedzy geologicznej, znajomoœci tektoniki obszaru, jak równie¿ doœwiadczenia hydrogeologicznego. Strefy per-spektywiczne wystêpuj¹ jedynie w obrêbie dro¿nych dys-lokacji. Nale¿y przy tym zaznaczyæ, ¿e nie ka¿dy uskok jest wodonoœny (Krasny & Kvet, 1976) — istnieje wiele
uskoków zaporowych, izoluj¹cych zawodnione partie
krystaliniku. G³ówne zadanie polega wiêc na precyzyjnym okreœleniu przebiegu dro¿nych, przewodz¹cych wodê stref, w zró¿nicowanym geologicznie i geomorfologicznie obszarze. Bezpoœrednio w terenie manifestuj¹ siê one jako podmok³oœci, obszary wysiêków, pojedynczych Ÿróde³ b¹dŸ linii Ÿróde³. Obszary perspektywiczne obejmuj¹ rozpoznane strefy tektonicznych dyslokacji takich jak, Kletno–Stare Mesto w masywie Œnie¿nika, uskoki Œwiera-dów–Sosnówka, uskok Szklarskiej Porêby czy Jakuszyce– Kopaniec w Karkonoszach. Obok tych regionalnych stref wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ równie¿ mniejsze strefy, takie jak uskok Lisich Ska³, czy Szklarki w Karkonoszach.
W obszarach, gdzie s¹ ma³e mo¿liwoœci uzyskania wód podziemnych o wymaganej wydajnoœci, w okresach niskich stanów nale¿y wspomagaæ zaopatrzenie z wód
powierzchniowych. Trzeba jednak wówczas pamiêtaæ o zagro¿eniach i odpowiednim zabezpieczeniu stref ochrony ujêcia. Ujêcia tego typu, znane np. z Gór Bystrzyckich czy Sowich, s¹ zazwyczaj lokalizowane w obszarach leœnych, stanowi¹cych naturalne zabezpieczenie. Ujêcia hybrydo-we, a wiêc po³¹czenie ujêæ drena¿owych lub p³ytkich
stu-dziennych, wspomaganych ujêciami wód
powierzchniowymi s¹ spotykane, np. w Karkonoszach (ujêcia dla Karpacza) i w Górach Kamiennych (ujêcie £omnica–Trzy Strugi dla G³uszycy).
Poszukiwanie i lokalizacje takich stref perspektywicz-nych w terenie powinny poprzedzaæ prace kameralne obej-muj¹ce studia istniej¹cych materia³ów archiwalnych oraz analizê map geologicznych i hydrogeologicznych. Dla mniejszych ujêæ mo¿na wykorzystywaæ lokalne strefy dre-na¿u, zaznaczone w morfologii przebiegiem dolin, czy te¿ obni¿eniami terenu. Wybór sposobu ujmowania wód zale¿y w du¿ej mierze od wielkoœci zapotrzebowania na wodê. Nale¿y przy tym okreœliæ wielkoœæ ca³kowitego zapotrze-bowania z rozbiciem na maksymalne i œrednie dobowe. ród³a o wydajnoœci 0,1–1,0 l/s w okresach niskich stanów mog¹ zapewniæ wystarczaj¹ce dostawy wody dla 50–500 u¿ytkowników. Projektuj¹c ujêcia drena¿owe nale¿y mieæ na wzglêdzie ich zmienn¹ wydajnoœæ w roku hydrologicz-nym, st¹d zapewnienie wymaganej wydajnoœci powinno byæ poprzedzone pomiarami szczególnie w okresach niskich stanów. Wiele rejonów w Sudetach posiada opisy szczegó³owych badañ hydrogeologicznych, stanowi¹cych punkt wyjœcia dla opisanych tu dzia³añ analitycznych. Zgromadzone s¹ one m.in., w pracach takich autorów, jak Bieroñski (1997), Ciê¿kowski (1990), Kryza (1983), Kry-za (1983), Staœko (1997), Bocheñska i in. (1994),
Mar-sza³ek (1996), Michniewicz (1980), Michniewicz,
Mroczkowska (1976), Tomaszewski (1972), Wojtkowiak (2000).
Obszar Sudetów ma bogat¹ dokumentacjê kartogra-ficzn¹, a mianowicie opisany jest 4 arkuszami Mapy
hydro-geologicznej Polski w skali 1:200 000 (1978–1985) i w
znacznej mierze, aktualnie realizowan¹ edycj¹ arkuszy
Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000.
Wspo-mnieæ te¿ nale¿y o przegl¹dowych mapach hydrogeolo-gicznych, wykonanych pod redakcj¹ Kolago (1980), Kleczkowskiego (1990) czy Paczyñskiego (1995). Naj-nowsze mapy hydrogeologiczne w skali 1:50 000, wykona-ne wraz z objaœnieniami tekstowymi i komputerow¹ baz¹ danych w GIS, s¹ podstaw¹ do wnikliwych studiów ze wzglêdu na szczegó³owe bazy danych i syntetyczn¹ ilu-stracjê graficzn¹. Analizuj¹c opracowania kartograficzne nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na wystêpowanie poje-dynczych Ÿróde³, linii Ÿróde³, obszarów drena¿u, wystêpo-wanie wyrobisk górniczych typu sztolnie, itp. Generalnie, najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji i budowy ujêæ znajdujemy w strefach drena¿u. Pomocna w projektowaniu jest tu mapa geologiczna wraz z objaœnieniami. Dostarcza ona cennych wiadomoœci o g³ównych typach litologicz-nych ska³, ich zasiêgach, charakterze geochemicznym oraz stopniu zaanga¿owania tektonicznego. Spoœród ska³ kry-stalicznych lepsze w³aœciwoœci hydrauliczne wykazuj¹ granity, gnejsy, serpentynity czy spêkane ska³y ¿y³owe. Gorsze w³aœciwoœci s¹ typowe dla ska³ s³abo spêkanych, takich jak zieleñce, diabazy, gabra czy niektóre ³upki meta-morficzne. Wa¿ne jest te¿ wykszta³cenie pokryw zwietrze-linowych ich mi¹¿szoœæ. Uskoki przedstawione na mapach, jak równie¿ stwierdzone bezpoœrednio w terenie oraz strefy uskokowe i towarzysz¹ce im spêkania, bêd¹
pomocne przy analizie zawodnienia i wytypowaniu obsza-rów perspektywicznych do szczegó³owych badañ.
Cen-nym Ÿród³em informacji s¹ równie¿ mapy
fotolineamentów wykonane dla danych obszarów, wyniki badañ geofizycznych i zdjêæ radarowych.
Na podstawie omówionych prac kameralnych nale¿y wytypowaæ obszary perspektywiczne, dla których szcze-gó³ow¹ wizjê i wybór dokonuje siê bezpoœrednio w terenie. Wizja terenowa ma za zadanie weryfikacjê danych zawar-tych na mapach oraz wskazanie i wytypowanie miejsc ewentualnych dalszych badañ szczegó³owych. Wa¿ne jest okreœlenie odleg³oœci od u¿ytkownika, tras przebiegu ruro-ci¹gów, zagro¿enia ujêcia, spraw w³aœciwoœci gruntów itp. Wstêpna analiza i pomiary okreœl¹ równie¿ mo¿liwoœci zaspokojenia potrzeb wodnych na podstawie stwierdzo-nych w terenie warunków i parametrów hydrogeologicz-nych.
Badania terenowe maj¹ na celu pomiary wydajnoœci studni, Ÿróde³ lub potoków oraz okreœlenie stopnia spêka-nia ska³ pod³o¿a, okreœlenie szczegó³owej lokalizacji ujêæ i sposobu ujmowania wód.
Parametrami charakteryzuj¹cymi spêkania s¹: orienta-cja przestrzenna, ich rozwarcie i d³ugoœæ, stopieñ spêkania masywu skalnego, gêstoœæ spêkañ — powierzchniowa i objêtoœciowa, wskaŸnik ci¹g³oœci spêkañ, stopieñ ich wype³nienia, porowatoœæ szczelinowa. Z punktu widzenia hydrogeologicznego szczególnie istotne s¹: rozwarcie spê-kañ, ich d³ugoœæ, gêstoœæ, stopieñ wype³nienia oraz poro-watoœæ szczelinowa. Przyk³ad praktycznego zastosowania powy¿szej metodyki dla okreœlenia w³aœciwoœci filtracyj-nych ska³ sudeckich mo¿na znaleŸæ w pracach
Michniewi-cza (1980, 1983), czy Staœko (1997). Szczegó³owe
omówienie tych parametrów znajduje siê m.in. w pracy Liszkowskiego i Stochlaka (1976).
Wybór typu ujêcia, poza zapotrzebowaniem na wodê, powinien uwzglêdniaæ:
budowê geologiczn¹ i zdolnoœci utworów
przypo-wierzchniowych do gromadzenia i oddawania wód,
obecnoœæ stref tektonicznych, spêkañ i dro¿nych
szczelin,
po³o¿enie obszaru w polu hydrodynamicznym
(szczególnie perspektywiczne s¹ obszary drena¿u lokalne-go i przejœciowelokalne-go systemu przep³ywu),
istniej¹ce objawy zawodnienia w formie m³ak,
wys¹czeñ, wycieków czy Ÿróde³.
Zaprojektowany typ ujêcia oraz zebrane dane (z map hydrogeologicznych, roczników hydrogeologicznych PIG, z banku „HYDRO”, dokumentacji i in.) wraz z wynikami prac terenowych pos³u¿¹ do szczegó³owych obliczeñ
wiel-koœci dop³ywu do ujêcia i ustalenia wydajnoœci eksploata-cyjnej (gwarantowanej). W przypadku Ÿróde³ mierzonych okresowo lub stacjonarnie nale¿y przyjmowaæ najni¿sz¹ pomierzon¹ wydajnoœæ pomniejszon¹ o odp³yw krytyczny — niezbêdny dla zachowania ¿ycia biologicznego. W przypadku ujêæ drena¿owych w obliczeniach nale¿y
uwzglêdniæ d³ugoœæ drenu, wspó³czynnik filtracji,
mi¹¿szoœæ stref nawodnionych i zasiêg wp³ywu ujêcia. Szczegó³owe wzory obliczeniowe zawarte s¹ w podrêczni-kach — np. Pazdro i Kozerski (1990), czy Gabryszewski i Wieczysty (1985).
Jakoœæ wód podziemnych — proponowany zestaw oznaczeñ sk³adników fizykochemicznych
Obok czynnika iloœciowego w pozyskiwaniu wód pod-ziemnych wa¿¹ca jest równie¿ ich jakoœæ. Szczególnie dotyczy to górzystych obszarów, które s¹ strefami zasila-nia i jednoczeœnie drena¿u wód podziemnych, w ska³ach krystalicznych. Pierwsze regionalne badania hydrogeoche-miczne Sudetów w aspekcie poszukiwawczo-z³o¿owym przeprowadzi³ PIG na obszarze wschodniej os³ony granitu Karkonoszy (Michniewicz, 1978) i SE czêœci Gór Kaczaw-skich (Michniewicz, 1983a) oraz Kryza (1983), Marsza³ek (1996), Bocheñska i in. (1994), Ciê¿kowski i in. (1997). Opracowania te pozwoli³y na wypracowanie jednolitego, a zarazem elastycznego wzorca badawczego dla ca³ego kry-staliniku sudeckiego. Niestety postêp techniczny w dzie-dzinie oznaczeñ sk³adników wód spowodowa³, ¿e czêœæ rezultatów tych badañ nie jest w pe³ni miarodajna (dok³adnoœæ oznaczeñ), b¹dŸ wykonane zosta³y w innym standardzie (inna metodyka oznaczeñ laboratoryjnych). Stanowi¹ one jednak cenny materia³ faktograficzny i porównawczy, zw³aszcza niektóre oznaczenia fizyczne, jak np. pH, które po dzieñ dzisiejszy s¹ miarodajne i porównywalne. Porównuj¹c dane uzyskane z analiz fizy-kochemicznych wykonanych w ramach realizacji tematu (lata 1999–2000) z rezultatami analiz fizykochemicznych, wykonanych dla potrzeb Krajowego Monitoringu Wód Podziemnych i kilkunastu arkuszy seryjnej Mapy
Hydro-geologicznej Polski (lata 1991–2002), wykonanymi przez
to samo Centralne Laboratorium Chemiczne PIG stwier-dzono, ¿e s¹ one standardowe i miarodajne. W zwi¹zku z tym mo¿na wyraŸnie stwierdziæ, ¿e sk³ad fizykochemicz-ny omawiafizykochemicz-nych wód jest coraz bardziej zbli¿ofizykochemicz-ny do sk³adu pierwotnego (naturalnego), charakteryzuj¹cego wody wystêpuj¹ce w ska³ach krystalicznych. W zestawie tych
wód dominuj¹ obecnie jony: HCO3
–
, SO4
–2
, Ca2+
z doϾ
wysokim udzia³em jonu NO3
– . W mniejszych iloœciach wystêpuj¹ jony: Mg+2 , Cl– , Na+ i K+ . Stê¿enia substancji Sk³adnik/wartoœæ Element/value HCO–3 SO4 –2 Ca+2 NO3 – Mg+2 SiO2 Cl – mg/dm3 Œrednia arytmetyczna Arithmetic average 74,22 33,08 28,16 9,86 7,29 14,7 6,35 Maksymalna Maximum 348,00 99,00 105,40 49,00 46,60 52,8 63,90
Tab. 2. Wartoœci œrednie i ekstremalne wa¿niejszych makrosk³adników w wodach podziemnych ska³ krystalicznych Sudetów Zachodnich
allochtonicznych, wprowadzanych do wód, wykazuj¹ wyraŸn¹ tendencjê spadkow¹. Jest to zwi¹zane z zaprzesta-niem lub znacznym ograniczezaprzesta-niem emisji do œrodowiska
substancji zwi¹zków gazowych g³ównie azotu (NOx) siarki
(SOx), a tak¿e z ograniczeniem bezpoœrednich zrzutów do
wód powierzchniowych œcieków komunalnych i prze-mys³owych. Œrednie arytmetyczne i ekstremalne wartoœci tych sk³adników stwierdzone w latach 1999–2000 ilustruje tab. 2.
W uzupe³nieniu nale¿y dodaæ, ¿e w 81% badanych
pró-bek stwierdzono zawartoœæ jonu HCO3
–
poni¿ej 150
mg/dm3
, 62% próbek wykaza³o zawartoœæ jonu SO–2
4
poni¿ej 40 mg/dm3. Zawartoœæ Ca2+ poni¿ej 40 mg/dm3
mia³o ponad 75% próbek, zawartoœæ jonu NO–
3poni¿ej 20
mg/dm3stwierdzono w 70% próbek, a poni¿ej 10 mg/dm3a¿
w 88% próbek (przy normie dla NO–
3równej 50 mg/dm
3
);
zawartoœæ Mg2+w iloœci poni¿ej 10 mg/dm3zanotowano w
88% analizowanych próbek. Podobnie sytuacja wygl¹da z
chlorkami — w 85% próbek stwierdzono zawartoœæ jonu Cl–
poni¿ej 10 mg/dm3
.
Jednym z zadañ, które wy³oni³y siê po zakoñczeniu badañ terenowych sta³a siê weryfikacja dotychczasowego zakresu oznaczeñ próbek wody w aspekcie badanych sk³adników fizykochemicznych. Ju¿ po wstêpnej selekcji, na podstawie dotychczasowych doœwiadczeñ, ograniczono zakres oznaczeñ 139 próbek, realizuj¹c 26 oznaczeñ
fizy-kochemicznych zamiast dotychczas wykonywanych
44–50 oznaczeñ fizykochemicznych. Z wykonanych 26 oznaczeñ sk³adników fizykochemicznych, 8 oznaczeñ nie wykazywa³o zmiennoœci wartoœci w aspekcie przestrzen-nym, nie dawa³o podstaw do rozwa¿añ statystycznych lub mieœci³o siê poni¿ej granicy progu oznaczalnoœci aparatury u¿ytej do wykonania analiz wód. Dwa oznaczenia (pH i przewodnoœæ elektrolityczna) scharakteryzowano indy-widualnie. Sk³adniki te podzielono na dwie grupy:
makrosk³adniki (HCO3, SO4, Cl, NO3,Ca, Mg, SiO2, Na, K)
o œredniej zawartoœci powy¿ej 1 mg/dm3
i mikrosk³adniki (F, Al, Fe, Mn, Zn, Ba, Sr) o œredniej zawartoœci poni¿ej 1
mg/dm3. Analiza cech fizykochemicznych wód, w
zale-¿noœci od typu ska³ wodonoœnych, nie wykaza³a znacz¹cej zmiennoœci makrosk³adników, a wœród mikrosk³adników zaobserwowano zmiennoœæ zawartoœci cynku i w mniej-szym stopniu fluoru oraz baru. Porównuj¹c cechy
fizyko-chemiczne wód eksploatowanych poszczególnymi,
opisanymi wy¿ej, typami ujêæ nie stwierdza siê istotnych
ró¿nic w œrednim sk³adzie fizykochemicznym
makrosk³adników we wszystkich typach analizowanych ujêæ. Natomiast istotne ró¿nice notuje siê w sk³adzie fizy-kochemicznym mikrosk³adników, szczególnie dotyczy to
zawartoœci Zn i Fe (studnie wiercone i kopane) oraz Mn (studnie wiercone). Te spostrze¿enia jasno dowodz¹, ¿e wystêpowanie wy¿szych zawartoœci ¿elaza i manganu zwi¹zane jest z rodzajem ujêcia i sposobem jego eksploata-cji. Ujêcia pionowe, oparte na studniach kopanych, a zw³aszcza wierconych, eksploatowane w sposób nieci¹g³y (po³¹czony z du¿ymi wahaniami zwierciad³a wody) wyka-zuj¹ znacznie wy¿sze zawartoœci tych sk³adników. W ujê-ciach eksploatowanych w sposób ci¹g³y (Ÿród³a, ujêcia drena¿owe, sztolnie), gdzie woda wyp³ywa samoczynnie i przemieszcza siê grawitacyjnie wystêpuj¹ znacznie mniej-sze (nawet o rz¹d wielkoœci) iloœci Fe i Mn.
Wyznacznikiem zachodz¹cych zmian w stopniu
zakwaszenia badanych wód jest przedstawiony na ryc. 3 rozk³ad wskaŸnika pH. Oznaczenie to wykonano dla 139 punktów opróbowania wód podziemnych w utworach kry-stalicznych z terenu ca³ych Sudetów; jego wartoœæ œrednia wynosi 6,56, a ok. 90% punktów wykazuje wartoœci pH w przedziale 6–8. Wartoœci ekstremalne pH kszta³tuj¹ siê nastêpuj¹co: wartoœæ maksymalna — 9,81 (efekt chloro-wania studni krótko przed poborem próbki) minimalna — 4,99, podczas gdy jeszcze kilka lat temu bardzo czêsto war-toœæ pH oscylowa³a poni¿ej 6, przy zmierzonej wartoœci minimalnej 4,15 (w 1993 r.).
Drugie z oznaczeñ omawianych indywidualnie — war-toœæ przewodnoœci elektrolitycznej wody nie wnosi ju¿ tak jasnego obrazu co do jego œredniej i ekstremalnych war-toœci. Nale¿y jednak podkreœliæ rolê przewodnoœci m.in. jako wskaŸnika: g³êbokoœci migracji wód eksploatowa-nych ujêciami oraz interakcji miêdzy œrodowiskiem skal-nym i przep³ywaj¹c¹ wod¹ w utworach krystalicznych. Œrednia jej wartoœæ dla 139 badanych próbek wynios³a 0,227 mS/cm (wartoœæ — maksymalna i minimalna — równe odpowiednio 0,830 mS/cm i 0,033 mS/cm), przy czym w ponad 59% ujêæ badanej populacji wartoœæ prze-wodnoœci kszta³tuje siê poni¿ej 0,200 mS/cm. Mo¿e to wskazywaæ b¹dŸ na doœæ szybkie tempo kr¹¿enia wód dre-nowanych przez ujêcia, b¹dŸ na du¿¹ odpornoœæ œrodowi-ska œrodowi-skalnego na rozpuszczanie. Wed³ug niektórych badaczy, czêœæ badanych ujêæ eksploatuje strefy aktywnej wymiany wód (Jokiel, 1994). W okresach ni¿ówek hydro-logicznych ich wydajnoœæ mo¿e drastycznie spadaæ. G³êbokie spadki wydajnoœci ujêæ s¹ czêsto rejestrowane w obszarach krystalicznych — nie tylko Sudetów, ale i ich przedpola.
Innym zalecanym do oznaczania sk³adnikiem wód w
utworach krystalicznych jest zawartoϾ krzemionki (SiO2).
Wysoka wartoœæ (powy¿ej 20 mg/dm3
) wskazuje, ¿e 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00 pH 0 20 40 60 80 100 120 140 liczba próbek number of samples
Ryc. 3. Rozk³ad wskaŸnika pH wody badanej populacji ujêæ Fig. 3. Distribution of pH values for sample population under study 0,000 0,200 0,400 0,600 0,800 1,000 0 20 40 60 80 100 120 140 µS/cm liczba próbek number of samples
Ryc. 4. Rozk³ad wartoœci przewodnictwa elektrycznego wody badanej populacji ujêæ
Fig. 4. Distribution of the electrical conductivity for the popu-lation under study
w zasilaniu badanych ujêæ znacz¹cy udzia³ maj¹ wody g³êbokiego kr¹¿enia (Hoeg i in., 2000). W badanej
popula-cji próbek œrednia arytmetyczna zawartoœæ SiO2wynios³a
14,7 mg/dm3(wartoœci — maksymalna i minimalna równe
odpowiednio 52,8 i 5,8 mg/dm3). Wartoœci te by³y
repre-zentatywne prawie dla ca³ej populacji ujêæ. Wyj¹tkiem w grupie ujêæ jest grupa 15 ujêæ bazuj¹cych na studniach wierconych, ujmuj¹cych wody na g³êbokoœci 30–50 m.
Dla tej ostatniej grupy ujêæ œrednia zawartoœæ SiO2
wynios³a 20,9 mg/dm3
, maksymalna — 52,8 mg/dm3
,
mini-malna — 6,6 mg/dm3. Dla porównania, np. w populacji 43
ujêæ drena¿owych (bazuj¹cych g³ównie na wodach
mie-szanych) wielkoœci SiO2 kszta³towa³y siê nastêpuj¹co:
œrednia — 13,88 mg/dm3
, zakres zmiennoœci
4,0–38,9 mg/dm3. Wy¿sza zawartoœæ krzemionki w
popu-lacji studni wierconych (ujmuj¹cych wody z g³êbokoœci ok. 30–50 m) jest potwierdzeniem faktu rosn¹cego udzia³u wód g³êbszego kr¹¿enia w zasilaniu tego typu ujêæ.
Proponuje siê, aby w pierwszej kolejnoœci w badaniach i dokumentowaniu wód w utworach krystalicznych, ozna-czaæ (w terenie lub/i w laboratorium) i opracowaæ graficz-nie wy¿ej wymienione 18 oznaczeñ fizykochemicznych. Ten zestaw oznaczeñ autorzy polecaj¹ jako uniwersalny wzorzec badawczy cech fizykochemicznych wód, wystê-puj¹cych w ska³ach krystalicznych.
Wnioski
Przeprowadzone badania i studia wykaza³y, ¿e
g³ównym sposobem ujmowania wód w obszarach krysta-licznych Sudetów s¹ ujêcia: drena¿owe i Ÿródlane. Pra-wid³owo zlokalizowane ujêcia dostarczaj¹ znacznych iloœci wody.
Najbardziej miarodajnymi punktami badawczymi
dla charakterystyki wód w obszarach krystalicznych Sude-tów s¹ ujêcia o wyp³ywie samoczynnym (Ÿród³a, ujêcia drena¿owe, sztolnie i galerie). Przeprowadzone badania wykaza³y tendencjê poprawy jakoœci wód podziemnych wyra¿aj¹c¹ siê wzrostem pH (œrednia wartoœæ 6,6).
Standardowa analiza wód w utworach
krystalicz-nych powinna w pierwszej kolejnoœci obejmowaæ okreœle-nie (w tereokreœle-nie lub/i w laboratorium) oraz opracowaokreœle-nie graficzne i statystyczne 18 parametrów fizykochemicz-nych (pH, przewodnoœæ elektrolityczn¹ wody, 9
makroele-mentów — HCO3, SO4, NO3, Cl, SiO2, Ca, Mg, Na, K i 7
mikroelementów — F, Al, Fe, Mn, Zn, Ba, Sr).
Wody eksploatowane ujêciami pionowymi, o
wyp³ywie wymuszonym i periodycznym (pompowanie, sczerpywanie wody), zawieraj¹ podwy¿szone iloœci metali zw³aszcza Fe i Mn, czêsto te¿ Zn i Sr.
Literatura
BIEROÑSKI J. 1997 — Hydrologia zlewni Kleœnicy. Praca doktorska. Arch. Inst. Geogr. Uniw. Wroc³. Wroc³aw.
BOCHEÑSKA T., GURWIN J. & W¥SIK M. 1994 — Hydrogeologia zlewni Górnej Kaczawy. Acta Univ. Wratislav 1684. Pr. Geol.-Min. 47. Wroc³aw.
CIʯKOWSKI W. 1990 — Studium hydrogeochemii wód leczniczych Sudetów polskich. Pr. Nauk. Inst. Geotec P. Wr., Ser. Monogr., 60. Wroc³aw.
CIʯKOWSKI W., KRYZA H., KRYZA J., PULINA M., ØEHAK J., STAŒKO S. & TARKA R. 1997 — Wody podziemne Masywu Œnie¿ni-ka [W:] Masyw Œnie¿niŒnie¿ni-ka — zmiany w œrodowisku przyrodniczym, rozdz. 9: 148–167. Polska Agencja Ekologiczna. Warszawa.
GABRYSZEWSKI T. & WIECZYSTY A. 1985 — Ujêcia wód pod-ziemnych. Arkady.
GUSTAFFSON G. & KRASNY J. 1994 — Crystalline rocks aquifers: their occurence, use and importance. Applied Hydrogeology, 2: 64–75. HOEG S., UHLENBROOK S. & LEIBUNDGUT CH. 2000 — Hydro-graph separation in a mounatinous catchment combining hydrochemi-cal and isotopic tracers. Hydrol. Process., 14: 1199–1216.
JOKIEL P. 1994 — Zasoby, odnawialnoœæ i odp³yw wód podziemnych strefy aktywnej wymiany w Polsce. Acta Geograph. Lodz., 66–67. £ódzkie Tow. Naukowe. £ódŸ.
KLECZKOWSKI A.S. 1979 — Hydrogeologia ziem wokó³ Polski. Wyd. Geol. Warszawa.
KLECZKOWSKI A.S. (red.) — 1990 Mapa obszarów g³ównych zbior-ników wód podziemnych (GZWP) wymagaj¹cych szczególnej ochrony. Inst. Hydrogeol. i Geol. In¿.. Akad. Górn. Hutn. Kraków.
KOLAGO C. 1970 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1: 1 000 000. Wyd. Geol. Warszawa.
KRASNY J.& KVET J. 1976 — K hydrogeologickèmu významu zlo-mù a puklin. Geologický prûzkum 11: 330–331. UUG, Praha. KRASNY J. 1993 — Prevailing of transmissivity of rocks in the Czech partof the Krknose and Jizerske Hory Mountains. [W:] Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, VI: 79–86. Wroc³aw.
KRYZA H. 1983 — Wody podziemne pó³nocnej czêœci Masywu Œnie-¿nika. [W:] Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, II: 59–77. Wyd. Uniw. Wroc³. Wroc³aw.
KRYZA J. 1983 — Systemy wodonoœne Sudetów i obecny stan ich rozpoznania. [W:] Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii, II: 4–20. Wyd. Uniw. Wroc³. Wroc³aw.
KNOPMAN D.S. & HOLLYDAY E.F. 1993 — Variation in specific capacity in fractured rocks, Pennsylvania. Ground Water, 31: 135–145. LISZKOWSKI J. & STOCHLAK J. (red.). 1976 — Szczelinowatoœæ masywów skalnych. Wyd. Geol. Warszawa.
MARSZA£EK H. 1996 — Hydrogeologia górnej czêœci zlewni Kamiennej w Sudetach Zachodnich. Acta Universitatis Wratislaviensis 1881. Pr. Geol.-Mineral. 54. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M. 1978 — Badania hydrogeochemiczne wschodniej czêœci os³ony granitu Karkonoszy. Arch. OD PIG. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M. 1980 — Hydrogeologia wschodniej czêœci os³ony granitu Karkonoszy i zachodniej czêœci niecki œródsudeckiej. Pr. dok-torska. Arch. OD PIG. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M. 1983a — Badania hydrogeochemiczne SE czêœci Gór Kaczawskich. Arch. OD PIG. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M. 1983b — Parametry szczelinowatoœci jako jeden z elementów charakterystyki warunków hydrogeologicznych w sudec-kich wodonoœcach szczelinowych. Mater. II Ogólnopolskiego Sympo-zjum Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii. Wyd. Uniw. Wr. 90–98. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M. & MROCZKOWSKA B. 1976 — Hydrogeologia górnej czêœci zlewni rzeki Bóbr. Arch. OD PIG. Wroc³aw.
MICHNIEWICZ M, MROCZKOWSKA B. & WOJTKOWIAK A. 1980 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 200 000 arkusz Jelenia Góra. Wyd. Geol.
MICHNIEWICZ M, MROCZKOWSKA B. & WOJTKOWIAK A. 1981 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 200 000 arkusz Wa³brzych. Wyd. Geol.
MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B. & WOJTKOWIAK A. 1987 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 200 000 arkusz K³odzko. Wyd. Geol.
PACZYÑSKI B. (red.) 1995 — Atlas Hydrogeologiczny Polski, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
PAZDRO Z., KOZERSKI B. 1990 — Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geol. Warszawa.
SAWICKI L. & TEISSEYRE H. 1969 — Mapa geologiczna Sudetów (bez utworów czwartorzêdowych). Wyd. Geol.
STAŒKO S. 1996 — Wody podziemne w ska³ach krystalicznych na podstawie badañ wybranych obszarów Sudetów polskich. Acta Univer. Wratisl., 1870. Pr. Geol.-Miner. 53. Wroc³aw.
STAŒKO S. 1997— Zawodnienie ska³ krystalicznych Sudetów — zasoby, stopieñ ich rozpoznania i mo¿liwoœci wykorzystania.
Wspó³czesne problemy Hydrogeologii VIII, 103–107. Wind. Wroc³aw. STAŒKO S. 1999 — Wyniki hydrogeologicznych badañ ska³ krysta-licznych w Sudetach. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii t. IX. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.: 337–342. Warszawa.
TOMASZEWSKI J. T. 1972 — Charakterystyka krenologiczna masy-wu krystalicznego na przyk³adzie Karkonoszy. Praca doktorska. Arch. Inst. Geogr. Uniw. Wroc³. Wroc³aw.
WOJTKOWIAK A. 2000 — Re¿im Ÿróde³ obszarów krystalicznych Sudetów Zachodnich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 390: 167–206.
