„Wychowanie w Rodzinie” t. XI (1/2015) 11
Wprowadzenie
Introduction
Rodzina, jako podstawowa mikrostruktura życia społecznego, jest istotną przestrzenią dla rozwoju człowieka, a przez to również dla budowania więzi i relacji społecznych. W procesie socjalizacji i wychowania kluczową rolę od-grywa między innymi światopogląd rodziców/opiekunów, na podstawie którego formułowane są odpowiedzi na ważne pytania, związane z naszą egzystencją: Kim jestem? Jaki jest cel i sens mojego życia? Jakie ideały i zasady postępowa-nia reprezentuję? Czym jest świat i jakie jest w nim moje miejsce? Przygotowu-jąc dziecko do samodzielnego życia w społeczeństwie, rodzice/opiekunowie przekazują mu wartości, normy postępowania, wzory zachowania i obyczaje kulturowe, tym samym oddziałując na makrostrukturę społeczną.
Modyfikacje struktury i funkcjonowania współczesnej rodziny są wypad-kową wieloaspektowych przekształceń zachodzących w przestrzeni ekonomicz-nej, polityczekonomicz-nej, obyczajowej i kulturowej. Na skutek tych przeobrażeń nastę-puje także przedefiniowanie roli społecznej matki, ojca, jak również dziecka, co w konsekwencji przynosi zmiany w zakresie charakteru i intensywności relacji między nimi.
Konkludując, szeroko rozumiana problematyka więzi w rodzinie, jako ob-szar eksploracji badawczej, wymaga interdyscyplinarnego podejścia, uwzględ-niającego możliwie wiele perspektyw. Prezentowany, jedenasty już numer czasopisma naukowego „W y c h o w a n i e w R o d z i n i e ”, pod tytułem T r a -j e k t o r i e w i ę z i r o d z i n y w s p ó ł c z e s n e -j , wpisu-je się w to założenie w całości.
Pierwszy rozdział, poświęcony politycznym i instytucjonalnym uwarunko-waniom funkcjonowania rodziny, otwiera tekst F o l c o C i m a g a l l i (Family as a generator of social capital: The role of family associations in Italy), w któ-rym rodzina jawi się jako inicjator działań samopomocowych, zwłaszcza w za-kresie udzielania wsparcia socjalnego innym rodzinom, w podobnej sytuacji życiowej. Omówiony przykład włoskich stowarzyszeń rodzinnych, jako wy-twórców kapitału społecznego, ukazuje kierunek zmiany dla współczesnej poli-tyki socjalnej.
Kolejne dwa artykuły wpisują się w trwający dyskurs na temat kryzysu tra-dycyjnego modelu rodziny, który jest ściśle powiązany z nieustannie zmieniają-cymi się uwarunkowaniami społecznymi, kulturowymi, gospodarczymi, praw-nymi, religijnymi i obyczajowymi. Zarówno U r s z u l a G a ł ę s k a
(Prze-Wprowadzenie 12
obrażenia więzi rodzinno-społecznych w rodzinie XXI wieku), jak i O l ’ g a B o č á k o v á oraz M a r c e l L i n c é n y i (Comparison of selected aspects of the family – past and present) opisują konsekwencje tych nieustannych prze-mian, głównie w zakresie więzi rodzinno-społecznych, których budowanie jest istotne z perspektywy poczucia tożsamości człowieka i jego funkcjonowania w życiu społecznym.
Artykuł M a ł g o r z a t y H . H e r u d z i ń s k i e j (Rodzicielstwo na roz-drożu? O Ojcostwie i macierzyństwie w ponowoczesnym świecie) rozpoczyna rozważania na temat ojcostwa i macierzyństwa w postmodernizmie. W swoim wywodzie autorka podkreśla, iż zarówno rodzicielstwo, jak i macierzyństwo nie jest dziś „dane”, lecz „zadane” i mimo iż przybiera znamiona „projektu własne-go”, to jednocześnie posiada wielu wykonawców. Z kolei D o r o t a G ę b u ś (Być żoną i matką – opiekunką domowego ogniska? Rola rodzinna w wyobraże-niach młodych kobiet) prezentuje poglądy na temat postrzegania roli żony i mat-ki. Autorka wskazuje na wciąż silny stereotyp kobiety–matki, która powinna dbać przede wszystkim o życie rodzinne, a jej praca zawodowa traktowana jest jedynie jako dodatkowe zajęcie. Rozważania na temat społecznego wymiaru funkcjonowania rodziny zamyka tekst A n n y P ę k a l i (Rola rodziny w kształ-towaniu systemu wartości u dzieci w wieku przedszkolnym), w którym ukazana jest znacząca rola rodziców w zakresie kreowania światopoglądu młodej genera-cji, opartego na przekazie wartości kulturalnych i społecznych.
Drugi rozdział stanowi omówienie różnych wymiarów międzypokolenio-wego dialogu w rodzinie. A l i c j a B a n i a (Transmisja kultury w rodzinach wielopokoleniowych jako czynnik sprzyjający powstawaniu konfliktów) zapre-zentowała teorię transmisji kultur Basila Bernsteina i jej znaczenie dla diagno-zowania problemów i tworzenia działań wspomagających rozwiązywanie kon-fliktów w rodzinie. Zagadnienie socjalizacji odwrotnej przedstawiła A n n a K r ó l i k o w s k a (Dzieci nauczycielami swoich rodziców. Socjalizacja od-wrotna we współczesnej rodzinie), która zwróciła uwagę na potencjał tego pro-cesu w zmniejszaniu dystansu międzygeneracyjnego, stanowiącego współcześnie poważne zagrożenie dla systemu rodzinnego. Z kolei A l i c j a Ż y w -c z o k (Konstruktywne wzor-ce per-cep-cji dzie-cka i dzie-ciństwa w przeszłoś-ci oraz współcześnie) w swoich dociekaniach badawczych podkreśla istotę rozu-mienia psychiki dziecka oraz docenienia jego wyjątkowej wrażliwości emocjo-nalno-moralnej. Wiedza ta stanowi bowiem punkt wyjścia w procesie zmiany u dorosłych niekorzystnych przyzwyczajeń wychowawczych i edukacyjnych, a krytyczny stosunek do określeń dyskredytujących dziecko oraz do stereotypo-wych sposobów myślenia o dzieciństwie, wspiera przezwyciężanie ich w wielu sytuacjach komunikacyjnych, lokalnych i globalnych.
W dyskurs międzygeneracyjnego dialogu między rodzicami a ich dziećmi wpisuje się również tekst M a g d y W i e t e s k i (Międzypokoleniowy dialog wspólnie zamieszkujących dorosłych dzieci i ich rodziców – perspektywa
spo-„Wychowanie w Rodzinie” t. XI (1/2015) 13
łeczno-ekonomiczna). Autorka prezentuje perspektywę społeczno-ekonomiczną zagadnienia, ze szczególnym wyeksponowaniem przyczyn i konsekwencji odra-czania wejścia w dorosłość. A l e k s a n d r a B ł a c h n i o i W o j c i e c h J . M a l i s z e w s k i (Przygotowanie do starości w rodzinie. Różnice pokolenio-we w otwartości na potrzeby seniora) w swoim artykule zaprezentowali zasad-ność podejmowania działań w zakresie rozpowszechniania wiedzy o starości, wyni-kających z niej potencjalnych trudności, ale również szans na dalszy rozwój.
Rozważania na temat heterogeniczności współczesnej rodziny, wypełniają-ce trzeci rozdział prezentowanego numeru czasopisma „Wychowanie w Rodzinie”, otwiera wieloautorskie opracowanie D a n u t y O c h o j s k i e j , M a ł -g o r z a t y M a r m o l i oraz K r y s t y n y W ę -g r z y n - B i a ł o -g ł o w i c z (Sytuacja psychospołeczna w rodzinach jedno- i wielodzietnych w percepcji dzieci). Autorki podejmują próbę porównania sytuacji dzieci posiadających i nieposiadających rodzeństwa, stawiają pytania o relacje w badanych rodzinach, ich poziom spójności oraz adaptacyjności. Z kolei A g n i e s z k a B o c h -n i a r z (Doświadcza-nie wsparcia społecz-nego przez dzieci wychowywa-ne w rodzinach niepełnych) w swoim tekście przedstawia sytuację dzieci funkcjo-nujących w rodzinach monoparentalnych, w których samotny rodzic musi samo-dzielnie wypełnić wszystkie zadania rodzicielskie, zarówno w sferze wycho-wawczej, jak i materialnej. Autorka wskazuje na istotną rolę wsparcia społecz-nego jako czynnika stanowiącego o prawidłowym funkcjonowaniu dzieci z ro-dzin niepełnych. Problematyka samotnego rodzicielstwa poruszona została rów-nież przez L i l i a n n ę K l i m e k oraz M a g d a l e n ę B a r a b a s (Poczu-cie sensu życia matek samotnie wychowujących dzieci). Autorki opisują próbę zbadania poczucia sensu własnej egzystencji, a także diagnozę celów i dążeń życiowych matek samotnie wychowujących dzieci. W problematyce różnorod-ności form współczesnej rodziny mieści się również artykuł M o n i k i B ł e n d o w s k i e j (Współczesne znaczenie i rozumienie rodziny przez pary żyjące w kohabitacji). Autorka, w efekcie przeprowadzonych badań narracyj-nych, opisuje znaczenie życia rodzinnego doświadczanego przez osoby pozo-stające w związkach nieformalnych. O poziom społecznej akceptacji rodzin alternatywnych pyta z kolei M a r z e n a R u s z k o w s k a (Akceptacja alter-natywnych form życia rodzinnego przez studentów powiatu bialskiego). Autorka prezentuje wnioski z przeprowadzonych badań, wskazując na popularność tzw. wolnych związków wśród młodzieży miejskiej i wiejskiej zamieszkującej po-wiat bialski. Rozważania na temat różnorodności form życia rodzinnego zamyka artykuł D a n u t y W o s i k - K a w a l i (Dziecko wychowywane w rodzinie zastępczej). Tekst ukazuje złożoność problematyki dotyczącej wychowania dziecka w dwóch rodzinach: biologicznej i pełniącej pieczę zastępczą.
Ostatni rozdział, czwarty, poświęcony został relacjom w rodzinach o spe-cjalnych potrzebach, który otwiera artykuł M a r t y K u t y - P a c h e c k i e j oraz K a t a r z y n y S t e f a ń s k i e j (Zaburzenia zachowania u dzieci i
mło-Wprowadzenie 14
dzieży). Autorki prezentują kryteria diagnostyczne stosowane przez psycholo-gów w ocenie rodzaju zaburzenia, a także czynniki predysponujące do zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży. Kolejny autor – K r z y s z t o f Z a j d e l (Relacje interpersonalne dziecka autystycznego w grupie – analiza przypadku) dotyka kwestii komunikacji w grupie integrującej dzieci pełno- i niepełnospraw-ne. I w o n a J a g o s z e w s k a (Relacje w rodzinie CODA) opisuje sytuację społeczną i rodzinną słyszących dzieci niesłyszących rodziców (CODA – child of deaf adult). Autorka wskazuje, iż odmienność funkcjonowania rodziców ma znaczące konsekwencje dla wielopłaszczyznowego funkcjonowania ich pełno-sprawnych dzieci. A g n i e s z k a J ę d r z e j o w s k a („Przyjaciele dla na-szych dzieci” – rola rodziców w organizacji procesu wspomagania rozwoju dzieci z zespołem Downa) przedstawia zagadnienie edukacji włączającej jako nowego systemowego rozwiązania stosowanego w wychowaniu przedszkolnym dzieci z zespołem Downa. Z kolei E l ż b i e t a M a r i a M i n c z a k i e -w i c z (Rodziny z dzieckiem z zespołem Do-wna -w sytuacji kryzysu ekonomicz-nego, przemian społecznych i obyczajowych) w swoim tekście pochyla się nad funkcjonowaniem rodzin z dzieckiem z zespołem Downa w makroperspektywie. Z jednej strony autorka, opierając się na badaniach statystycznych, porównuje organizację i standard życia wskazanych rodzin z takimi, które posiadają pełno-sprawne dzieci. Z drugiej natomiast – ocenia spoistość więzi w obu typach rodzin.
Problematykę rodzin dzieci z niepełnosprawnościami poruszają również artykuły zamykające przedstawiany Czytelnikowi numer czasopisma. G r z e -g o r z G o d a w a oraz K a t a r z y n a K u t e k - S ł a d e k (Dialo-g w rodzi-nie dziecka z rodzi-niepełnosprawnością – krytyczna ocena funkcjonowania w dzieciń-stwie w opinii niepełnosprawnych studentów) przedstawiają doniesienia badaw-cze, koncentrujące się na komunikacji w rodzinie skonfrontowanej z sytuacją niepełnosprawności dziecka. Z kolei A g n i e s z k a Ż y t a i K a t a r z y n a Ć w i r y n k a ł o (Wspieranie rodzin dzieci z niepełnosprawnością – perspekty-wa zmiany) podsumowują dokonujące się w Polsce i na świecie przeobrażenia w zakresie wsparcia społecznego udzielanego rodzinom dzieci z niepełnospraw-nością.
Mamy nadzieję, iż artykuły opublikowane w jedenastym już numerze cza-sopisma „Wychowanie w Rodzinie” staną się przyczynkiem do dalszych dyskusji naukowych, prowadzonych przez przedstawicieli zarówno teorii, jak i praktyki.
Ewa Jurczyk-Romanowska Kamila Gandecka
