Aleksy Klawek
De scientiarum sacrarum in Polonia
progressu
Collectanea Theologica 18/1-2, 541-563
DE SCIENTIARUM SACRARUM IN PO LO N IA
PR O G R E SSU .
In historia theologiae catholicae saeculi XIX pauci tantum enumerantur Poloni, qui operibus su is extra fines patriae cele britatem quandam assecuti s in t1). Quod mirandum non est, quia Polonia ab hostibus subiugata et divisa non fruebatur libertate, ut ipsa de se et su is rebus statueret. Conditiones extraordina riae, in quibus vivebat gens Polona, exigebant a sacerdotibus tamquam plebis pastoribus, ut anim os in res sociales et natio nales intenderent. Fideles maxime exoptabant a clero, ut se in spiritu ecclesiastico et nationali erigendo iuvaret atque ab iniu- stitiis, quibus affligebantur, tueretur, minime autem iis curae erat, ut sacerdotes speculationibus theologicis incumberent. Non dee rant hocce saeculo philosophi Poloni, qui problemata tracta rent religiosa m odo originali et alieno doctrinae ecclesiasticae, sed neque in clero neque in populo plures asseclas invenerunt, ita ut non adfuerit necessitas oppugnandi theses eorum, eo mi nus, quod libros magna ex parte in lingua gallica publicaverint2). Iisdem de causis etiam in terris Poloniae nemo inveniebatur, qui m odernismo revera faveret. Est nempe signum speciale animi Polonorum, quod m agis per excessum quam per defectum contra fidem peccans potius falsam sequatur mysticam quam purum rationalismum.
Secundo vero ad statum theologiae in Polonia explican dum memores sim us eruditionem clericorum eorumque
prae-*) Trium tantum, nisi fallor, theologorum opera in alias linguas trans lata sunt: Rmi E d u a r d i L i k o w s k i liber de U nione in B rześć, R. P . P a w l i c k i opusculum de origine christianismi et R. P. M a r i a n i M o r a w s k i S. J. libellus ap ologeticu s, cui titulus: „W ieczory nad L em anem “ (A bende am G enfer S ee). — Pro tota quaestione conferas exim ium com mentarium H e n r i c i C i c h o w s k i , L es scien ces sa crées en P o lo g n e, in: D ictionnaire de T h éologie C atholique XII, 2470—2515.
2) Vide F. G a b r y l , P olsk a filo zo fia religijna w XIX w ieku, W ar szaw a 1914.
parationem ad laborem scientificum semper esse fundamentum progressus scientiarum sacrarum. Attamen non licet nobis negare formationem alumnorum ad excitandum spiritum scientiae adap tatam non fuisse, cum magistri in seminariis, doctrinis quidem ecclesiasticis generaliter instructi, sed profundiore notitia unius specialis disciplinae eiusque methodi carentes, praetervolarent pro- blemata, in tribus vero studiis superioribus tunc tem poris exsi stentibus parvus numerus docentium et defectus bibliothecarum impediret, quom inus auditores investigationes theologicas serio cognoscerent et adamarent.
Tertia etiam ratio addenda est, nempe quod numerus
vocationum ad statum sacerdotalem in multis dioecesibus
minor fuerit quam ut sufficeret pro necessitatibus curae ani marum, ita ut perpauci tantum studiis vacare possent. Deerat quoque in parte russica et borussica clerus regularis, qui ubique terrarum singulariter colit scientias sacras. Ultimo de- denique loco prae oculis ponatur sch olas nostras theologicas, etiam superiores, in multis terris ante reformationem studiorum,
Constitutione A postolica „Deas scientiarum D om inus“ introduc
tam, potius exemplarem cleri educationem intendisse quam prae parationem ad doctas pervestigationes. N on multum igitur diffe rebat generatim status theologiae in Polonia ab eo, qui aderat alibi, exceptis tantum Alma Urbe, Gallia et Germania.
ANTE ANNUM 1918.
Usque ad tem pus belli magni, anno 1914 exorti, in terris olim ad regnum Poloniae pertinentibus praeter seminaria maiora uniuscuiusque d ioecesis et studia dom estica Ordinum religio sorum (Societatis Jesu, Ordinis S. Dominici, Sacerdotum Congreg. M issionum , Ordinis S. Francisci) exsistebant d u a e f a c u l t a t e s t h e o l o g i c a e in Universitatibus Cracoviensi et Leopoliensi, quarum altera, destinata pro alumnis tum ritus latini tum rutheni et armeni maximum in mundo catholico post Universitatem Gre- gorianam habebat numerum auditorum. Pro parte russica fun data erat A c a d e m i a e c c l e s i a s t i c a P e t r o p o l i t a n a , exsisten s ab a. 1849— 1917. Sed tria haec athenaea nec fove bantur a guberniis, utpote cum servirent genti Polonae, nec sollerter curabantur ab ep iscop is, cum nimis dependerent a gu berniis, quapropter activitas eorum multum erat limitata. Etiamsi
circumstantiae evolutioni scientiarum sacrarum non favebant, tamen singulis decenniis sacerdotes tam saeculares quam regu lares inveniri poterant, qui sensu scientifico praediti investiga tiones th eologicas vel historicas instituentes libros magni valo n s publicabant. Nomina professorum E d n a r d i L i k o w s k i , P a w l i c k i , M a r i a n i M o r a w s k i , B i l c z e w s k i , F i j a ł e k in historia theologiae permanebunt celeberrima.
Cum in athenaeis ecclesiasticis om nes fere scholae lingua latina fierent iisque adiuvandis permulta adessent com pendia, theologi Poloni rarissime nova com ponebant, saepius tamen doctrinas sacras lingua vernacula explicare conabantur, edentes enchiridia ex. gr. pro philosophia F r a n c i s c u s G a b r y l, pro hi storia, L ad. K r y n ic k i, pro Introductione in Sacram Sripturam A n t o n i u s S z l a g o w s k i , pro E xegesi Psalmorum F r a n c i s c u s P a w ł o w s k i , pro archaeologia biblica A l. L i p i ń s k i , pro iure matrimoniali J o s e p h u s P e l c z a r , pro archaeologia Chris tiana J o s e p h u s B i l c z e w s k i .
Ad fovenda studia ecclesiastica edebantur folia periodica nempe „ M i e s i ę c z n i k K o ś c i e l n y “ Posnaniae, „ A t e n e u m K a p ł a ń s k i e “ in W łocław ek, „ P r z e g l ą d P o w s z e c h n y “ Cracoviae, „ D w u t y g o d n i k K a t e c h e t y c z n y “ T arn oviae3). Optime meriti sunt de clero P olon o editores duarum „ E n c y - c l o p a e d i a r u m E c c l e s i a s t i c a r u m “ , Rmus M. N o w o d w o r s k i , qui anno 1883 opus suum publicare coepit, et S. C h e ł - m i c k i , qui anno 1904 Encyclopaediam minorem, sed com plec tentem investigationes novissim as edendam curavit. Etsi auctores multa hauriebant ex Encyclopaedia germanica professorum W etzer et Welter, tamen pro rebus Poloniam tangentibus optim os prae buerunt com m entarios.
S o c i e t a t e s t h e o l o g i c a e conditae sunt: anno 1876 a canonico Jacobo Fankidejski pro dioecesi Culmensi, anno 1906 a Carolo Szczeklik pro civitate Tarnoviensi, anno 1916 a Ladislao Hozalcowski pro archidioecesi G nesnensi et P osn a- niensi, anno 1917 Cracoviae (sc. Societas Benedicti Papae XV)4).
3) A V . G a d o w s k i 1897— 1910 edita, dein ab a. 1911 L eopoli ab A l. P e c h n i k sub tit. „M iesięcznik Kat.“ D e aliis periodicis per aliquot tantum an n os editis v. H. C i c h o w k i 1. c.
4) Cf. A. K l a w e k , O naszych tow arzystw ach teologiczn ych : N asza m yśl teologiczn a 1, (L w ów 1930), p. 253—262.
PO ST ANNUM 1918.
Inde ab anno 1918, libertate patriae recuperata, satagunt episcopi et theologi Poloni, ut sacris scientiis evolvendis m elio res conditiones praeparent. Sub oculis nobis nunc feliciter re gnantis Sanctissim i Patris Pii XI, tunc Nuntio A postolico in urbe Varsoviensi, episcopatus una cum gubernio Reipublicae ad erec tionem novarum facultatum theologicarum aggressus est, pro fesso res autem theologiae in om nibus dioecesibus cooperati sunt cum Ordinariis loci in studiis elevandis, imprimis exposcentes, ut alumni nonnisi sch olis m ediis absolutis cursui p hilosop hico- theologico adscriberentur.
1. D e f a c u l t a t i b u s .
Prima nova facultas theologica erecta est V a r s a v i a e , ubi olim exsistebat per aliquod tempus inde ab anno 1817, altera in Universitate V i l n e n s i , in qua iam anno 1578 Patres S ocie tatis Jesu condiderant studium theologicum , suppressum deinde a gubernio russico anno 1833, tertia in Universitate Catholica L u b l i n e n s i , de cuius fundatione optime meritus est primus Rector Magnificus Aegidius Radziszewski. Universitas Posn a niensis ab initio erectionis a. 1919 cum Sede Apostolica per tractavit, ut apud se etiam facultas theologica institueretur, cuius approbationem „ad triennium per modum experim enti“ accepit, sed ob defectum sufficientis numeri docentium Emus Card. Dalbor, Archiepiscopus Q nesno-P osnaniensis, a proposito desisten s insti tutionem facultatis in meliora tempora distulit.
Duae nostrae facultates antiquissimae, exsistentes etiam sub regimine austriaco, C r a c o v i e n s i s (erecta a. 1397) et L e o p o l i e n s i s (erecta a. 1661) mutatis conditionibus externis novam evolutionis viam ingressae sunt. Cracoviae notabiliter auctus est numerus auditorum, cum praeter alum nos seminarii C racoviensis etiam clerici dioecesium K atovicensis et Częstocho- ven sis scholas facultatis frequentent. E contra in facultate L eo- poliensi minor evasit numerus clericorum sch o la s frequentan tium, cum Rutheni ab Universitate discesserint, condentes stu dium proprium in seminario M etropolitano, pro quo iura aca- demica acquirere ambiunt. Ordo igitur theologorum Leopoliensis nunc servit clericis duorum rituum, latini scilicet et armeni, sed pro laurea obtinenda eum etiam sacerdotes ritus graeci adeunt.
Non erat facile, primis praecipue annis, in om nibus quinque facultatibus pro singulis disciplinis theologicis invenire profes sores P o lon os ideoque multoties, ex. gr. Varsaviae et Lublini, professores extranei invitabantur ad praelectiones habendas, sed tribus nunc lustris exactis conditio facultatum melior facta est, etsi semper adhuc dolem us numerum professorum ac docentium esse omnino insufficientem et auditoribus idoneis nimis raro dari occasionem accedendi ad gradus.
Tribus facultatibus, Cracoviensi, Vilnensi, Leopoliensi idem numerus 11 cathedrarum con cessu s est, scilicet duae cathedrae philosophiae Christianae, una pro theologia fundamentali, una pro theologia dogmatica, una pro theologia morali, una pro exegesi Veteris Testam enti, una pro exegesi Novi Testam enti, una pro historia universali, una pro historia E cclesiae in Polonia (Crac. Leop.), una pro iure canonico, una pro theologia pastorali, una pro sociologia Christiana (Vilnae). Facultati Leopoliensi maximae curae est, ut cathedra paedagogiae et catecheticae, inopinate suppressa anno 1933, denuo restituatur.
Duae facultates, nempe Varsaviensis et Lublinensis, singu lariter destinatae pro cursu theologiae maiore, in albo Universi tatis non inscribunt nisi sacerdotes, qui cursu ordinario theologiae in seminario absoluto gradus praeparant, ita ut in h isce duabus civitatibus praeter facultates adsint seminaria dioecesana cum propriis studiis. Quae institutio alibi ignota imitatur Academiam Ecclesiasticam olim Petropoli exsistentem , quae supplebat cursus th eologicos seminariorum sub imperio russico. Q uadecausa alia est organisatio horum studiorum, quorum alterum in tres dividitur sectiones, alterum in duas facultates. Varsaviae ex si stit: 1) sectio pro theologia dogm atica et Sacra Scriptura; 2) sectio pro theologia morali et iure canonico; 3) sectio pro philosophia Christiana; adsunt cathedrae sequentes: 1. T heologiae dogmaticae, 2. th. moralis, 3. apologeticae, 4. exeg esis Veteris Test., 5. Novi T est., 6. philologiae biblicae, 7. linguarum sem i- ticarum, 8. iuris canonici, 9. theologiae patristicae et hom ileticae, 10. historiae Ecclesiae in P olonia, 11. philosophiae, 12. p sych o- logiae et philosophiae religionis 5). Lublini duae facultates creatae
5) V arsaviae exsistit etiam facultas th eologiae protestanticae (cum 4 cathedris: e x e g e sis Vet. T est., N ovi T est., th eologiae historicae, th eologiae
sunt, una pro theologia cum 6 cathedris (apologetica, dogm., mor., Vet. T est., Nov. T est., philos.), altera pro iure canonico cum eodem numero cathedrarum (textus iuris can., ius can. pubi., ius can. polon., ius romanum, ius ecclesiarum orient., philos, iuris).
Permultum affert auxilii eruditioni cleri eiusque praeparationi ad investigationes scientificas dom us nostra Romana, sita ad viam di Pietro Cavallini: P o n t i f i c i u m I n s t i t u t u m P o l o n u m, ubi quotannis plus quam triginta sacerdotes commorantur, qui gradus academ icos in athenaeis Pontificiis obtinere contendunt6).
2. D e s o c i e t a t i b u s t h e o l o g o r u m .
Ad scientias sacras augendas condita est a. 1924 S o c i e t a s T h e o l o g o r u m P o l o n o r u r a , cuius sed es principalis per manet in facultate theologica Leopoliensi et cui adhaerent sec tiones filiales in omnibus fere diocesibus. Societates sim iles alibi exsistentes, de quibus supra sermo er a t7), affiliatae sunt qua section es huic Societati generali. In sodalium conventibus uno quoque fere m ense habitis actualia problemata theologica discu tiuntur necnon conspectus proponuntur novissorum librorum, qui in mundo catholico publicati sunt. Praeterea curat Societas, ut quinto quoque anno convocetur congressus theologorum P olo- norum, ac denique sollicita est de pecuniis colligendis pro im pressione operum scientificorum. Anno 1932 Episcopatui Polono libellus memorialis traditus est, in quo n ecessitas colligendi „fundum scientificum theologicum “ exponitur, sed propositum non omnibus placuit, ita ut fundus hodie summam trium millium num. aur. pol. vix ex ced a t8).
practicae) ac studium th eologiae orthodoxae cum p rofessorib u s pro th eo logia dogm atica, Scriptura Sacra, liturgica, theol. pastorali, patrologia et historia iuris. Facultas orthodoxa publicat folia trimestria ΕΛΠΙΣ, protestan- tica vero annuaria: „Rocznik T eo lo g iczn y “ (I—II).
6) Cierici autem nondum ordinati, cupientes cursum th eologiae ma iorem Rom ae perficere, habitant in C o l l e g i o P o l o n o sub tutela Patrum e C ongregatione R esurrectionis D. N. Etiam Varsaviae et Lublini adsunt d o m us sp ecia les (convictus) pro sacerdotibus studiis vacantibus. — Studia T h eo logica in P olon ia vigentia enum erat Pamiętnik Związku Zakładów T eoi., Wilno 1934,381—407, sed studia quaedam dom estica desunt in catalogo. Praeter 5 (6) facultates exsistunt 16 sem inaria dioecesana et 18 studia religiosorum d o m e stica, insuper 3 sem inaria ritus graeci et unum ritus byzantin! (in D ubno).
7) Adn. 4; lo co ibi cit. historia Societatum describitur.
Sim ilis theologorum circulus sub nomine „ C o m m i s s i o n i s T h e o l o g i c a e “ ortus est Posnaniae qua sectio Societatis Litte rarum et propria studia publicare coepit, in quibus continentur sodalium dissertationes.
Ad eruditionem theologicam in sem inariis m elius forman dam professores theologiae ex omnibus dioecesibus in oppido W łocław ek a. 1921 congressi, „ U n i o n e m I n s t i t u t o r u m T h e o l o g i c o r u m “ — „Związek Zakładów T eologiczn ych “ — /creare statuerunt, Galliae exemplum secuti, quae talem iam ha- 1 buit societatem , „Alliance des Grands Sém inaires“ nuncupatam. Ab iis, qui praesident „U nioni“, secundo quoque anno conventus sociorum convocantur, in quibus disputationes fiunt tum de m odo educationis alumnorum tum de methodo tradendi illis disciplinas sacras. N ec quisquain dubitare poterit, quin hi octo congressus iam celebrati ad elevationem census scientifici seminariorum permultum influxerint. Argumenta disputationum tempore con ventus habitarum publicantur in libris memorialibus, quorum tom us VII, continens 415 paginas, anno 1934 Vilnae prodiit.
„ U n i o C a t e c h e t a r u m “, iam ab a. 1898 existens pro parte austriaca, postea in totam Poloniam extensa, creatis circulis in singulis dioecesibus formationem perfectiorem catechetarum et pleniorem evolutionem artis catecheticae intendit. In circulorum conventibus non solum quaestiones methodicae tractantur, sed etiam res theologiam recentiorem spectantes saepe pervolvuntur. Unio haec folia m ensilia publicat et singulis annis convocat con gressus vel etiam cursus theologico-catecheticos instituit. Forsitan p ost Germaniam et Austriam in Polonia catechesium m ethodo- logia maxime aestimatur et colitur.
3. D e c o n g r e s s i b u s t h e o l o g o r u m .
Primus congressus scientificus, convocatus a praesidibus „Societatis Theologorum Polonorum “, a. 1928 in Universitate Leo- poliensi locum habuit. In quinque sectionibus (philosophica, dogmatica, biblica, historica, liturgica) 39 relationes scientificae factae sunt, adstantibus centum fere sacerdotibus. Acta con gressus publicata sunt sub titulo: „Nasza m yśl teologiczn a“ I
T h eol. XIII (1932). Prim us fundam enta talis fundi iam anno 1919 iecit Var- saviae Rmus Antonius Szlagow ski. V ideas Przegląd T eologiczn y I (1920) 80.
(Leopoli 1930). Secundus congressus, habitus Varsaviae anno 1933 adhuc maiore gaudebat frequentia theologorum, eiusque acta com plent volum en 350 paginarum („N asza myśl teologiczn a“ II, Varsaviae 1935).
D e congressibus „Unionis Institutorum T heologicorum “, quorum VlII-us in Clara Monte Częstochoviensi duobus ante annis permultos professores congregaverat, eorumque studio de pro m ovendis sacris doctrinis iam locuti sumus.
Internationalis congressus philosophiae thomisticae, Posna- niae celebratus m ense Augusto a. 1934, mentes tum theologorum tum professorum laicorum in doctrinam S. Thom ae direxit et initium dedit condendi societatem pro philosophia thomistica provehenda9).
Congressus biblicus, convocatus Cracoviam m ense Aprili anni 1937, praesentibus triginta Sacrae Scripturae professoribus, deliberabat de necessitate novae Bibliorum versionis in linguam polonam necnon de methodo a translatoribus adhibenda.
Quia quaestio unionis Ecclesiae cum Orientalibus ortho d oxis pro Polonia magni est momenti, cum multi subditi Reipu- blicae fidei orthodoxae adhaereant, episcopus P insciensis, fel. mem. Sigism undus Łoziński, conventus pro hoc problemate di sputando convocare constituit. Quinque iam „congressus unionis“, multis sacerdotibus diversorum rituum adstantibus, in Pińsk lo cum habuerunt, uti probant acta congressuum, edita sumptibus Curiae E piscopalis P in sc ien sis10). Sextus conventus pro autumno anni currentis indictus est.
Multi etiam alii conventus in singulis d ioecesibus con vo cabantur tum pro rebus pastoralibus vel hom ileticis tum ad cle rum informandum de quaestionibus theologicis et socialibus (e. g. Lublini), sed quia incremento theologiae mediate tantum serviunt, eorum enumerationem praetermittere mihi liceat.
4. D e p e r i o d i c i s .
Cum ante annum 1918 pauca tantum folia ederentur, in quibus quaestiones practicae vitae pastoralis praevalebant, nunc
9) Cf. Acta C ongressus edita sub titulo: M agister T hom as D octor Com m unis, G niezno 1935, pag. 500.
10) Cf. Pamiętnik I Konferencji kapłańskiej w spraw ie Unii kościelnej w Pińsku — 1930; II — 1931; III — 1932; IV — 1934; V — 1935.
numerus periodicorum, exclusive aut magna ex parte investiga tionibus scientificis servientium, notabiliter auctus e s t 11).
Hi sunt tituli foliorum ultimis annis editorum:
1. Collectanea Theologica, quae folia trimestria 18-um iam annum publicantur. Anno 1920 primus tom us Leopoli prodiit
sub titulo: Przegląd Teologiczny12), sed initio anni 1931, cum
qui praesident Societati Theologorum Polonorum, coniunctio- nem quandam cum th eologis extraneis introducere cuperent, folia charactere internationali accepto ac titulo polono in latinum mutato articulos in aliis linguis (latina, gallica, germanica, italica) imprimere coeperunt. Collectanea prodeunt sumptibus Societatis memoratae, sed abhinc duos annos a Ministerio Instructionis Publicae et a „Fundo Culturae N ation alis“ iis subsidia quaedam con cessa sunt, ita ut numerus paginarum in ultimis tom is ad 600 et 700 augeri potuerit. Per quattuor annos (1928— 32) Col
lectaneis addebantur folia informatoria, „Ruch Teologiczny“ nun
cupata, quorum editio iam non continuatur.
2. Polonia Sacra Cracoviae edebatur a „Societate Bene dicti XV“ annis 1918— 1926, deinde proprio sumpto a fel. mem.
professore Joanne Fijałek sub titulo „Nova Polonia Sacra“. Li
belli annuarii continent nonnisi dissertationes scientificas, impri m is historiam E cclesiae et iuris canonici in Polonia spectantes. 3. Ateneum Kapłańskie iam ab anno 1909, cum interrup tione aliquot annorum tempore belli, singulis m ensibus a pro fessoribus Seminarii in W łocław ek publicatur. Folia haec, liben tissim e lecta a clero, et theologiae et curae pastoralis rationem habentes bene informant de quaestionibus actualibus et prae bent „bibliographiam theologicam “, qua melior in P olon ia non habetur.
4. Kwartalnik Teologiczny Wileński, a professore Vilnensi Boi. W ilanow ski fundatus, optimas publicabat dissertationes de universa theologia, sed iam non continuatur; eius loco Vilnae eduntur „Studia T h eologica“, de quibus infra loquemur.
5. Przegląd Biblijny — folia biblica, quorum primus fasci culus hocce anno Cracoviae editus est a Josepho Archutowski,
n ) Cf. art. S cien ces th éo lo g iq u es, in: Organon I (1936), 244—247.
12) Cf. A. K l a w e k , N a d ziesięcio lecie „Przeglądu T e o lo g ic z n e g o “ : Przegląd T eol. X (1929), p. 3 8 5 -3 8 9 .
destinata pro dissertationibus tam scientificis quam informatoriis de quaestionibus biblicis.
6. Przegląd Powszechny — folia mensilia, ab anno 1884 a Patribus Soc. Jesu Cracoviae publicata, magis litterarum stu diis inserviunt, attamen non raro in iis inveniuntur theologicae et philosophicae dissertationes maximi valoris.
7. Reformacja w Polsce — periodicum tractans tempora reformationis XVI s., editum Cracoviae a professoribus laicis.
8.. M ysterium Christi — folia mensilia ad quaestiones litur- gicas et practice et historice tractandas anno 1929 a fel. mem. Sac. M ichaele Kordel Cracoviae fundata, nunc Posnaniae eduntur.
9. Oriens — folia bim ensilia a Patribus Soc. Jesu edita res unionis ecclesiarum orientalium tractant.
10. Annales Missiologicae (Roczniki M isjologiczne) — edun tur Posnaniae ad ideam m issionis speculative et historice per scrutandam.
11. M iesięcznik Katechetyczny — folia m ensilia pro quae stionibus catecheticis, iam ante bellum magnopere a clero aesti mata, antea (ab a. 1911) Leopoli, nunc Varsaviae eduntur.
12. Przegląd Homiletyczny — folia anno 1923 a professo ribus Seminarii in Kielce pro theoria et praxi eloquentiae sac rae fundata.
13. Nowa Biblioteka Kaznodziejska — periodicum practicum pro sermonibus sacris ab a. 1906 Posnaniae editum.
14. M yśl rekolekcyjna — Varsaviae publicatur tertio quoque mense pro theoria exercitiorum spiritualium evolvenda.
15. Homo D ei — folia bim ensilia asceticam vitae sacer dotalis tractantia, optime directa a Patribus Cong. Ss. Redem ptoris in T uchów , saepe elucidant quaestiones theologicas.
In aliis quoque periodicis pro clero destinatis non raro inveniuntur dissertationes scientificae, praecipue in periodico
hebdomadario: Gazeta Kościelna. Item in scriptis vitam catho
licam generaliter spectantibus vel problemata moderna in luce doctrinae catholicae enucleantibus saepe modo scientifico graves quaestiones philosophicae et theologicae tractantur, imprimis in
foliis trimestribus: Verbum (Varsaviae) et hedomadariis: Kultura
(Posnaniae), interdum etiam in periodicis: „Przegląd Katolicki“
(Varsaviae a Patribus Palot. pubi.), P ax (Vilnae), Gregoriana
Katolickie (P osnaniae a N. Cieszyński), Szkota Chrystusowa
(Leopoii a Patribus О. P.), Wiara i życie (Varsaviae a Patribus S. J.).
Adnotetur denique th eologos rit. graeci (Ruthenos) tria folia
publicare, acquidem com mentarios trimestres B ohoslovija(— T heo
logia), quorum 14 iam tom us editus est a Societate T heologica
Ruth. Leopoliensi, Analecta Ordinis S. B asilii M agni (Leopoii —
tom us I— VI) et folia curam pastoralem respicientia Dobryj Pastyr
(in Stanisław ów ).
5. D e e n c h i r i d i i s .
Iam pridem non sem el desiderium exprimebatur, ut cursus theologici in lingua polona ederentur. Anno 1910 Societas T y- pographica S. Adalberti Posnaniae inspirante Rmo Stanislao Oko niewski enchiridia theologica polona imprimenda curare coepit, sed m ox bello exorto ab opere destitit. In primo congressu Theologorum Leopoii a. 1928 habito iterum necessitas talium editionum unanimi voto declarata est.
Nunc vero nobis gaudere licet nos pro omnibus fere d isci plinis sacris compendia possidere, q u o r u m c o m p o s i t i o n e q u a q u a m f a c i l i s e r a t , c u m a d h u c d e s s e t t e r m i n o l o g i a t h e o l o g i c a p o l o n a , q u a m a u c t o r e s c r e a r e d e b e b a n t .
Pro philosophia Christiana adsunt praeter libros adhuc valde utiles F r a n c i s c i G a b r y l ( f 1 9 1 4 )13) opera C a s i mi r i W a i s (O ntologia, C osm ologia, Theodicea) et enchiridion breve a plu ribus auctoribus conscriptum, cui titulus: Zarys filozofii (1929). Psychologiam empiricam concinnavit R. D. D w o r a k , ethicam cl. W. R u b c z y ń s k i (vol. I— III), aestheticam К. K o w a l s k i . Historiam philosophiae optimam elaboravit cl. W. T a t a r k i e w i c z (vol. 1— II), historiam p h ilo so p h a e nostri aevi J. P a s t u s z k a (vol. I— II). Insuper historia S t ö c k l - W e i n g ä r t n e r ’i translata est in linguam polonam a F. K w i a t k o w s k i S. J .14).
D e theologia dogm atica optime meritus est Rmus M a t h i a s S i e n i a t y c k i , qui totam theologiam fundamentalem et dogm a ticam m odo claro ac lucido in enchiridia redegit, quo factus est
13) N oëtica huius auctoris iterum edita et augm entata a J o a n n e S t e p a (Lublin 1931).
u ) Alia opera indicantur a j . P a s t u s z k a , F ilozofia w sp ó łczesn a И, 282 ss.
auctor term inologiae theologicae polonae. Pro apologetica ad sunt liber novissim e editus V i n c e n t i i K w i a t k o w s k i (Apo- logetyka totalna, tomus 1-us), m onographiae S t e p h a n i S z y d e ł s k i de origine religionis et de origine christianismi, ac de nique historia religionum a R. D. M a n t h e y , professore Sem. Pelplinensis, nuperrime concinnata.
Enchiridion historiae ecclesiasticae Rmi L a d i s l a i K r y n i c k i denuo editum est et augmentatum a R. P. L a d . S z o ł d r s k i , C. SS. R., novum vero elaboratum a J o s e p h o U m i ń s k i , pro fessore Universitatis Leopoliensis. Pro patrologia adest translatio libelli Gerhardi Rauschen, facta a professore Posnaniensi J o- s e p h o N o w a c k i .
Disciplinarum biblicarum, quibus in Polonia provehendis sum m opere intendebat Ladislaus Szczepański S. J. ( f 1927), cursum completum adhuc non habemus, sed adsunt libelli intro- ductorii et commentarii pro aliquibus saltem libris biblicis. Supra dictus P. S z c z e p a ń s k i reliquit nobis introductionem in quat tuor Evangelia eorumque (cum Act. Ap.) novam translationem cum succinctis notis exegeticis. J o s . A r c h u t o w s k i elabora- ravit introductionem in libros Veteris Testam enti, Excellmus J o s . T e o d o r o w i c z introductionem in theologiam Vet. Test,
sub tit.: Od Jahw y do Mesjasza, G u i l . M i c h a l s k i com m en
tarium in prophetas O see et Amos, J o s . K r u s z y ń s k i com mentatus est Jeremiam, Baruch et Nahum, Pentateuchum et Psalm os. Pro archaeologia biblica edita est Cracoviae versio opusculi germanici prof. K alt15).
Vita Domini Nostri J. Ch. describitur m odo scientifico simul- que poetico ab Excellmo J o s . T e o d o r o w i c z , cuius operis duo iam tomi e prelo prodierunt.
Perutiles sunt tum clero tum fidelibus duae editiones Bi- bliorum in lingua polona, altera in uno tom o cum notis exege ticis a Patribus Soc. Jesu praeparata, altera multo amplior, in 6 tom os divisa, cum commentario succincto edita Posnaniae a s o cietate libraria S. Adalberts.
Pro iure canonico adsunt duo com pendia I g n a t i i G r a b o w s k i (Leopoli editum) et Р. В ą c z к o w s k i C. M.
(Cra-15) Cura „Circuli biblici auditorum Univ. Jagell.“ (K o ło biblistów
U. U. J .), qui iam 4 fa scicu lo s perutiles ediderat, imprimis „Bibliographiam
coviae), pro catechesium m ethodologia opuscula S i g i s m u n d i B i e l a w s k i et J o a n n i s S z u k a l s k i , pro arte homiletica libri L. K o s i ń s k i et R. P. H a d u c h S. J., pro liturgica opera Excellmi A n t o n i i N o w o w i e j s k i , pro medicina pastorali enchiridion prof. med. P a u l i G a n t k o w s k i .
6. D e d i s s e r t a t i o n u m c o l l e c t i o n i b u s .
Mea non interest enumerare om nes libros th eologicos post annum 1918 typis im pressos, sed ad indicandum scientiarum sacrarum apud nos progressum sufficiet catalogum afferre d is sertationum, quae s e r i e m quandam statuentes in diversis pa triae nostrae locis publicantur.
a) Varsaviae eduntur „Studia T heologica V arsaviensia“
(W arszawskie Studia Teologiczne), quorum tom us XV est sub prelo:
Hi sunt tituli fasciculorum : 1. P a w ł o w s k i , D ogm at N iepokal. P o c zęcia w ośw ietleniu teo lo g ó w rosyjskich. 2. S a l a m u c h a , P o jęcie deduk cji u A rystotelesa i św . T om asza. 3. Studia A ugustyńskie. 4. D ą b r o w s k i , P rzem ienienie Chrystusa. 5. K ł a p k o w s k i , D ziałaln ość biskupa W ojciecha Jastrzębca. 6. Ś m i d o d a , Sprawy dziesięcin w T rybunale Koronnym 1578— 1589. 6. R o s ł a n , Istotne cechy łaski w edług pism O jców Apost. 8. Christos -S o te r . 9. P a w ł o w s k i , Idea K ościoła w ujęciu rosyjskiej te o logii i historiozofii. 10. Chrystanizm w o b ec niew iary i ateizm u. 11. W o j t a s i k , Nauka św . Leona o S łow ie W cielonym . 12. S z l a g o w s k i , M ow y akadem ickie. 13. B o c h e n e k , Stanisław a H ozjusza nauka o eucharystii. 14. K w i a t k o w s k i , A pologetyka totalna. 15. S k o w r o ń s k i , H ozju sza nauka o uspraw iedliw ieniu.
b) Ibidem publicantur dissertationes Seminarii Apologetici
(Seminarium Apologetyczne); adhuc im pressi sunt 7 fasciculi:
1. P a c i o r k o w s k i , Prymat pap ieża na tle sob oru efesk iego. 2. C h o j n a c k i , Z p sychologii św iatopoglądu chrześcijańskiego. 3. K w i a t k o w s k i , Zjaw iska naukow ego okultyzm u a n ieśm ierteln ość duszy. 4. D ą b r o w s k i , K rólestw o B o że a K ościół w edług nauki chrześcijaństw a. 5. K w i a t k o w s k i , U kolebki chrześcijaństw a. 6. D u d e k , P sych ologia w iary w ed łu g św . Au gustyna. 7. B u r z y ń s k i , P rzyzw yczajenie i jego rola w religii w edług „M yśli“ P ascala.
c) Ibidem prodeunt: „Studia historico - ecclesiastica“, quo
rum tom us IV est sub prelo:
1. F o l w a r s k i , Erazm C iołek, biskup i dyplom ata. 2. R y b u s , Kró lew icz kardynał Jagiellończyk jako biskup krakowski i arcybiskup gnie źn ieński. 3. A t a m a n , W acław H. Sierakow ski i jego rządy w diecezji przem yskiej. 4. P o s t y ń s k i , F ranciszek Krasiński, polityk Z łotego W ieku.
d) Leopoii eduntur a Societate éditrice „Biblioteka Reli gijna“ dissertationes theologicae sine speciali titulo generali;
ab anno 1920—28 series haec inscribebatur: Wydawnictwa Prze
glądu Teologicznego.
En tituli opusculorum : 1. W a i s , D ziw y hypnotyzm u. 2. T a r n a w s k i , Arcybiskup B ilczew ski. 3. U m i ń s k i , N ieb ezp ieczeń stw o Tatarskie. 4. W i c h e r , N iew olnictw o w nauce moralnej chrześcijaństw a. 5. G r z e l a k , Nauka chrystologiczna p ap ieża G ela zeg o . 6. C i c h o w s k i , Ks. Stanisław S o k o łow ski a K ościół W schodni. 7. S t ę p a , N eokantow skie próby realizm u. 8. Ż y ł a , K ościół i klasztor D om inikanów w e L w ow ie. 9. S z u r e k , Sem i narium katedralne w e L w ow ie. 10. W a i s , T e o z o fia n o w o c z e sn a . 11. S t ę p a , P ozn aw aln ość św iata rzeczy w isteg o w ośw ietleniu św . T om asza. 12. K o n i e c z n y , M odlitw a u ludów pierw otnych.
e) Ibidem in typographia Ord. Praedicatorum publicari
coepit collectio, „Polonia Dominicana“ :
1. W o r o n i e c k i , О. Fabian M aliszow ski. 2. W o ł e k , O. Birkowski.
f ) Vilnae prodeunt Studia T heologica Vilnensia (Studia
Teologiczne), quorum tom us X est sub prelo.
En tituli: 1. P u c i a t a , G rzech pierw orodny w teologii św . A nzelm a. 2. Z d a n o w i c z , Sarbiew ski na tle kontrow ersyj teologiczn ych sw ojego w ieku. 3. N o w i c k i , W zd łu żen ie przedakcentow e w języku hebrajskim . 4. G i e c z y s , Bractw a trzeźw ości w diecezji żm udzkiej w latach 1858—1864. 5. S o p o ć k o , Mikołaj Ł ęczycki o w ychow aniu duchow em . 6. S i e c z k a , Kult obrazu N. M. P. O strobram skiej w dziejow ym rozw oju. 7. W o r o t y ń s k i , Seminarium G łów ne w W ilnie. 8. M e y s z t o w i c z , D obra kościelne jako przedm iot uprawnień w praw ie W. K sięstw a L itew skiego. 9. P u k i a n i e c , Sob iesk i a Stolica A postolska na tle w ojny z Turcją. 10. W o r o t y ń s k i , Seminarium G łów ne w W ilnie. Drugi okres dziejów i zn iesien ie.
g ) Universitas Lublinensis duplicem seriem editionum ha
bet, scilicet editiones facultatum T heologiae et Juris Canonici ac separatim collectionem thesium harum facultatum.
In „Editionibus facultatum “ hi libri prodierunt:
I. In facultate th eologica: 1. W o r o n i e c k i , M etoda i program na uczania teologii m oralnej. 2. W o r o n i e c k i , Katolickość tom izm u. 3. Cz u j , Hierarchia k ościeln a u św . A ugustyna. 4. K r u s z y ń s k i , Proroctw o N ahu- ma. 5. U m i ń s k i , Henryk Arcybiskup G nieźnieński zw any Kietliczem . 6. L a c r a m p e , W szechpośrednictw o N. M. P.
II. In facultate iuris canonici: 1. W i ś l i c k i , Zwyczaj w prawie k a- nonicznem . 2. W i ś l i c k i , Konkordat. 3. I n s a d o w s k i , Ustrój prawny K ościoła katolickiego. 4. I n s a d o w s k i , O sob a prawna. 5. M i c h i e l s , N or m ae gen erales iuris canonici, tom 1 et II. 6. M i c h i e l s , Principia generalia
de p erson is in E cclesia. 7. C z a j k a , P rzedaw nienie w praw ie karnem k o - ścieln em . 8. M i c h i e l s , D e delictis et poenis 1.
h) In „Collectione thesium“ Universitatis Catholicae Lubli-
nensis iam typis im pressae sunt dissertationes sequentes:
I. In facultate th eologica: 1. W e b e r , D e fratribus D om ini. 2. G o - l i ń s k i , Cnota czystości w edług św . T om asza z Akwinu. 3. S t a n i s z e w s k i , K ościół jako m istyczne ciało C hrystusa w edług św . Augustyna.
II. In facultate iuris canonici: 1. Z u b k a , Tytuł kanoniczny do św ię ceń dla duchow ieństw a. 2. B o b e r , P ojęcie tajnej przeszkody m ałżeńskiej. 3. M y r c h a , D o w ó d ze św iadków w p ro cesie kanonicznym . 4. P a ł k a , U zu pełnienie jurysdykcji. 5. P a w i i na , D ym isorje w rozw oju historycznym .
6. O l s z e w s k i , G łoszen ie zap ow ied zi. 7. B e n s c h , W pływ chorób umy słow ych na w a żn o ść um ow y m ałżeńskiej.
i) Exstant Lublini etiam: „ Wydawnictwa Towarzystwa Wie
dzy Chrześcijańskiej“ i. e. editiones societatis scientiae Christia nae (tomi I— XXXI), inter quas plures tractant questiones scien - tificas.
Ex. gr. R o m a n o w s k i , N ow a filozofia Be r g s o n a . — A b r a h a m , Za gadnienie kodyfikacji prawa m ałżeńskiego. — P a s t u s z k a , N iem aterialność d u szy u św . A ugustyna. — N i e c h a j , Oratio liturgica pro defunctis in ecclesia russa orthodoxa.
j ) Posnaniae sectio theologica Societatis Litterarum publi
cat dissertationes sub titulo „Prace K om isji Teologicznej11 :
I. 1. G r z e l a k , Nauka papieża G elazego I o autorytecie Stolicy A po stolskiej. 2. G ł a d y s z , Officium in gratiarum actione pro victoria C h oci- m ensi. 3. K o w a l s k i , Istota i zadanie filozofii w ed łu g zasad neotom izm u. 4. G ł a d y s z , D ogm atyczne teksty w utw orach Seduliusa.
II. 1. W e r b e l , Św . Cyryl Jerozolim ski jako katecheta.
k) Ibidem cura sectionis hum anisticae eiusdem Societatis
prodire coeperunt „Analecta B y z a n t i n aquorum primus fasci
culus a. 1931 publicatus continet:
Joannis Kyriotis G eom etrae H ym nos in SS. Deiparam recognitos a J o a n n e S a j d a k .
I) G nesnae antea, nunc vero Posnaniae eduntur „Studia
G nesnensia“ (tom I — XV [1 9 3 0 — 1937]):
1. K o w a l s k i , P odstaw y filozofii. 2. W a i s , K osm ologia s z c z e g ó ło w a I. З а . B o c h e ń s k i , D ie Lehre vom Ding an sich bei Straszew ski. 3 b. K o w a l s k i , Zagadnienie piękna. 4. W a i s, K osm ologia s z c z e g ó ło w a II. 5. S ł o m k o w s k i , Pierw otny stan czło w iek a w edług nauki św . A ugustyna.
6. M a ć k o w i a k , D ie ethische B eurteilug der N otlüge. 7. G m u r o w s k i , D o sk o n a ło ść chrześcijańska w myśl zasad św . T o m asza z Akwinu. 8. G a r r i g o u - L a g r a n g e , O patrzność a ufność w B ogu (versio). 9. N o w a c k i , O pactw o św . Gotarda w Szpetalu. 10. K o w a l s k i , Św . T om asz z Akwinu
a czasy ob ecn e. 11. B i r k e n m aj er, Zagadnienie autorstw a „B ogu rod zicy“. 12. K sięga pam iątkowa m iędzynarod. kongresu filozofii tom istycznej. 13. G m u r o w s k i , Cnoty nabyte i cnoty w lane. 14. B o c h e ń s k i , D e cognitione existentiae Dei per viam causalitatis relate ad fidem catholicam . 15. Myśl katolicka w o b ec logiki w sp ółczesn ej.
τη) Pelplini sumptibus Curiae Episcopalis hoc m ense publi
cari coeperunt Wydawnictwa Teologiczne Diecezji Chełmińskiej:
1. S m o c z y ń s k i , E klezjologia Stanisław a H ozjusza, Pelplin 1937.
n) Posnaniae praeterea publicantur a Societate libraria
s. Adalbert! iolia informativa de rebus biblicis : Sprawy biblijne
(fasciculi I — XVI), quorum nonnulli etiam modo scientifico et od gin ali tractant quaestiunculas exegeticas:
1. A r c h u t o w s k i , Co to jest Pism o św . 2. K l a w e k , N oc betle jem ska — historia czy legen d a? 3/4. A r c h u t o w s k i , Kazanie na górze. 5/6. S t a c h , W ypędzenie przekupniów z św iątyni. 7. B u k o w s k i , N ad przyrodzony charakter Biblii. 8. K w i a t k o w s k i , D e Spinozy m oderni styczny naturalizm w Biblii. 9/10. M i c h a l s k i , Epoka w ielkich podbojów asyryjskich a prorocy A m os, O zea sz, Izajasz. 11. R o s ł a n i e c , P ow stanie i historyczn ość ksiąg N ow . T est. 12. S z c z e p a ń s k i , Jezus z Nazaretu w św ietle krytyki. 13. K r u s z y ń s k i , P ob yt Izraelitów w Egipcie w św ietle archeologii. 14/15. S z y d e l s k i , Idea odrodzenia w m isteriach h ellen i stycznych a u św . P aw ła. 16. D ą b r o w s k i , H istoryczność zap ow ied zi prymatu Piotra w św ietle krytyki.
o) In eadem urbe est etiam sed es redactionis, quae scripta
Sanctorum Patrum in linguam polonam vertenda curat. In serie
hac, Pisma Ojców Kościoła intitulata, iam XX tomi prodierunt
sub cura cl. Prof. Joannis Sajdak:
1. Pism a O jców Apost. (Lisiecki transtulit). 2. M inuncius Felix (Saj dak·). 3. E u zeb iu sz, Hist, kościelna. (Lisiecki). 4. Justyn (Lisiecki). 5. B oecju sz (Jachim ow ski). 6—7. Jan Kasjan (W rzoł). 8. W incenty z Lerynu (Stahr). 9. Augustyn, W yznania (Czuj). 10. Augustyn, Pism a katechetyczne (Budzik).
11—13. A ugustyn, P aństw o B o że (Kubicki). 14. W iktor z W ity, Historia prześladow ania (Czuj). 15. G rzegorz z Naz., Listy (Stahr). 16. Laktancjusz (C zuj). 17. Leon W ielki, Kazania (C zuj). 18. A pologeci greccy 11 w ieku (Czuj). 19. Cyprian (Czuj). 20. Tertulian, A p ologeticu s (Sajdak).
Leopoli insuper eduntur a theologis graeco-cath olicis: 1. Opera Theologicae Societatis Ucrainorum (vol. I—X). 2. Opera
Graeco-Catholicae Academiae Theologicae (vol. I—XVI). 3. E di tiones „Bohoslovia“ (vol. I—XXIII).
Attamen notandum est extra collectiones enum eratas16) multa opera publicata esse, quae honori sunt theologiae et historiae
ie) C ollectio edita C racoviae sub tit. M eletem atapatristica ( 1 1914, II 1923) iam non continuatur.
polonae, pro quibus alii ab auctoribus inventi sunt editores. N on nulla opuscula im pressa sunt sum ptibus Academiae Litterarum Cracoviensis (ex. gr. R. Dom ini F i j a ł e k et C. M i c h a l s k i ) , alia sum ptibus Conventuum Religiosorum (ex. gr. m agna historia PP. Bernardinorum et Franciscanorum C a m i l l i K a n t a k ) , alia denique proprio sumptu auctoris (ex. gr. Q uaestiones disputatae de Ordine D. T y m c z a k Prem islae). Nonnumquam theologi Poloni in dissertatione scribenda alia usi sunt lingua alibi et extra Poloniam opuscula imprimenda curaverunt, sed illud bibliogra- phiae theologicae polonae inserendum est. Libros p hilosop hicos R. D. J a k u b i s i a k 17) et R. P. S i w e k 18), exegeticos Josephi R y- b i ń s k i 19), Vitoldi G r o n k o w s k i 20), th eologicos R. P. E lt e r 21), S ł o m k o w s k i 22), F r a n k i 23), P r z y b y l s k i 24), Ś p i k o w s k i 25) theologiae Polonorum partem constituere nemo negabit.
Breviter etiam mentionem faciemus perm ultos quotannis edi libros p hilosophicos et th eologicos usui laicorum accom modatos, qui anim os fidelium ad quaestiones theologicas co g n o s cendas praeparent. Bibliotheca Actionis Catholicae Posnanien- sis, Societas libraria S. Adalberti necnon Typographia Patrum Societatis Jesu publicant libros magni valoris ex. gr. ab auctoribus vel P olon is vel extraneis elaboratos ad informandos theologice hom ines eruditiores. Doctrina fidei ex. gr., pro laicis a cl. S t e
p h a n o J e l e ń s k i exarata, cui titulus: Światła tajemnic, op u s
culum perutile appellari debet.
In fine denique memorare iuvat viros doctos litterarum studio deditos itemque poëtas nostros nonnumquam problemata religiosa disserere et in spiritu Ecclesiae evolvere, quorum n o mina et opera iam enumeravit cl. O t t o F o r s t B a t t a g l i a in libro notissim o: Katholische Leistung in der Weltliteratur, acqui- dem in capite: D as katholische Schrifttum P o le n s26).
17) E ssai sur le s lim ites de l’esp ace et du tem ps, Paris 1927. ls) L’âm e et le corps d’après Spinoza, Paris 1930.
19) D er M ale’akh Jahwe, Paderborn 1930. 20) Le m essianism e d’Ezechiel, Paris 1932.
21) Com pendium P h ilosop h iae M oralis, R om ae 1934.
22) L’état primitif de l’hom m e dans la tradition de l’E glise, Paris 1928. 23) Doctrina Hosii de notis E cclesiae, Rom ae 1934.
24) D e M ariologia Sancti Irenaei Lugdunensis, Rom ae 1937. 25J La doctrine de l’É glise dans S. Irénée. Strasbourg 1925.
26) Freiburg i. B. 1933. ln libri version e polona, a J. B i r k e n m a j e r facta (U dział tw órczości katolickiej w dzisiejszej literaturze św iatow ej,
Kra-7. D e s i n g u l a r u m d i s c i p l i n a r u m i n c r e m e n t o . Quaerentes porro, quodnam in specie sit incrementum sin gularum doctrinarum sacrarum ac quaenam in eis methodus observetur, cognoscim us nunc temporis in universa theologia investigationes historicas praevalere, praecipue vero eas, quae aliquo m odo cum Polonia cohaereant. Usque ad annum 1918 scientiae sacrae per P olonos cultae magna ex parte sub influxu erant facultatis theologicae Societatis Jesu, in Universitate Oeni- pontana (Innsbruck) florentis, cum plurimi professores facultatum Cracoviensis et L eopoliensis ibi cursum theologiae absolvissent; quo factum est, ut etiam hae scholae, eodem modo atque Oeni- pontana, primatum methodi scholasticae et dogmaticae agn osce rent, neglecto aliquatenus respectu historico. Verumtamen cum conditionibus pro gente nostra feliciter mutatis novi professores, qui alibi studiis vacarunt, cathedras Universitatum et Semina riorum obtinuissent, influxus aliaruin scholarum theologicarum crescere ac methodos antiquas supplere coepit. Insuper aem ula tione quadam exorta inter facultates theologiae et facultates litte rarum, quae omnibus modis investigationes rerum Poloniae gesta rum augere studebant, generatio iunior theologorum eandem viam ingressa quaestionibus historicis perscrutandis praeprimis incubuit.
Hoc autem in parte tantum attinet d i s c i p l i n a s p h i l o s o p h i c a s , quorum doctores malunt investigationes speculativas quam historicas, etsi adsunt dissertationes insignes philosophiam Medii Aevi elucidantes R. Patris C o n s t . M i c h a l s k i C. M., necnon opuscula aliorum auctorum, philosophos saeculi elapsi interpretantia27). Studia philosophiae tam in Universitatibus quam in Seminariis esse sub unico fere influxu scholae Lovaniensis et sequi omnino principia neoscholastica ab Em. Cardinali Mer cier exposita, manifestum est. Rari sunt philosophi, qui aliis propositis nitentes veritatis Christianae fundamenta probare co nantur 28).
ków 1936), capiti de P olon ia tractanti addita sunt supplem enta quaedam , se d non sem per opportuna.
2r) Ex. gr. K o w a l s k i , K l e p a c z (de A ugusto C ieszkow ski), S t ę p a ,(de p bilosopia Hegeliana), B o c h e ń s k i O. P. (de phil. Straszew ski).
In s t u d i i s d o g m a t i c i s non pauci theologi principia Ordinis S. D om inici, sc. thomismum sensu strictissim o, profi tentur (W oroniecki, Źychliński, Gmurowski), om nes vero ad men tem S. Thom ae probiemata dogm atica evolvunt. Ut doctrina Aquinatis melius cognoscatur, edita sunt Cracoviae versiones Summae T heologicae et Summae contra G en tiles29). Multo maior pars theologorum , cum potius theologiam positivam adamasset, investigat sive doctrinam Patrum 30) sive theologiam XVI s. prae cipue doctrinam Cone. Tridentini et Stanislai H o s ii31), vel etiam com parationes instituit inter dogm ata E cclesiae ac doctrinas Orientalium. Quibus perscrutandis singulariter operam dant ii, qui scholas frequentarunt Pontificii Instituti Orientalis aut exer citationibus „circuli studiorum“ (seminarii) R. P. A l o i s i i B u k o w s k i Varsaviae interfuerunt32). Quanta sit sollicitudo theolo gorum in doctrina fidei explicanda, ex eo concludere velis, quod praeter studia et com pendia enumerata „Encyclopaedia dogm a tica m anualis“ prelo mandata e s t 33).
Ii, qui a p o l o g e t i c a e s t u d i i s incumbunt, minus incul cant huius disciplinae characterem speculativum vel dogmaticum, sed potius procedentes via inductiva assidue perscrutantur argu menta sumpta ex Bibliis et Patribus, ex psychologia religionis et historia religionum com parativa34). Q uaestiones historiam re ligionum et ethnologiam spectantes saepius ab auctoribus trac
tantur35), inter quos laude est dignus F r a n c i s c u s K o
n i e c z n y pro elaboratione libri de „Oratione apud populos prim itivos“.
D i s c i p l i n i s b i b l i c i s explicandis etsi multi serviunt libri, iis revera prom ovendis nonnulla tantum prosunt opuscula, cum exegetae commentariis elaborandis operam navantes rarius
29) „Sum m a T eologiczna“ — tłum aczona staraniem redakcji „W iado m ości Katolickich“. 1. O B ogu (1927). II. O Trójcy św . (1927). III. O anio łach (1933). „Sum m a F ilo zo fic zn a “ I—IV (1930—35).
so) Ex. gr. Lisow ski, Czuj, Grzelak, T ym czak, Lohn, R ostw orow ski, Śpikow ski, Słom kow ski, Mar. M ichalski, R osłan, Puciata.
31) R. D . B ochenek, Bernacki, Franki, Skow roński, Sm oczyński. 33) Ex. gr. Petrani, A. P aw łow ski, Rem. D ąbrow ski, Niechaj, Krzywicki. 33) Ks. S t a n i s ł a w B r o s s i ks. K a z i m i e r z K o w a l s k i , Słownik dogm atyczny — sub prelo Posnaniae in typographia S. Adalberti.
3ł) Ex. gr. R ad ziszew sk i, Szydelski, Vine. Kwiatkowski.
quaestionum solutiones praeparaverint. In dissertationibus me rito aestim atis praevalent observationes philologicae in textus sa c r o s36) aut eorum explicationes m onographicae37). Quantopere studia archaeologica Terrae Sanctae colantur, probant una ex parte opuscula P e tr i S t a c h 33) et E u g e n i i K r ó l 39) necnon dissertationes P. A t h a n a s i i F i e (de situ montis Sion) et V i- t o l d i G r o n k o w s k i (D e circuitu ambituque urbis Jerusalem )40), altera ex parte instauratio „musei biblici“ in facultate L eopo liensi et excursio ad Loca Sancta Palaestinensia, a Societate Theologorum Polonorum a. 1936 fa cta 41).
D e s t u d i o r u m h i s t o r i c o r u m progressu nobis ma xime gaudere licet, cum adsint permultae m onographiae optime scriptae, ad quas elaborandas discipulos suos incitaverunt prae mature mortui in Dom ino professores J o a n n e s F i j a ł e k (Cra coviae) et H e n r i c u s L i k o w s k i (Varsaviae). Desunt quidem magnae syntheses historicae, quod mirum non est, cum colli gendo et explicando facta historica via demum ad illa com po nenda praeparetur, desunt etiam qui perscrutentur res gestas Ecclesiae universalis42), sed quia vicissitudines, quas E cclesia in Polonia saeculis praeteritis passa est, non satis sunt investi gatae, eas cognoscere theologorum nostrorum imprimis interest. In multis dioecesibis E piscopi ad facilitandas investigationes archiva ecclesiastica restaurare et ordinare coeperunt de quo rum institutione optimum concinnavit libellum canonicus Pre- m islensis J o a n n e s K w o l e k 43). Eduntur igitur studia de ep
isco-36) Ex. gr. ea e, quae publicarunt Nowicki, Gronkow ski, Jelito, Klawek, Michalski Guil., D ąbrow ski.
37) Ex. gr. opuscula R. D. H ozakow ski, Stach, R osłaniec, D ąbrow ski, Król, Smororiski.
38) Podróż naukow a do Ziemi św ., Lw ów 1937, ubi etiam aliae d isser tationes auctoris citantur.
39) Ziemia św . Przew odnik dla pielgrzym ów i turystów, Kraków 1936. 40) F i c, Syjon, m iasto D aw idow e, Lw ów 1931 ; G r o n k o w s k i , Coli. T h eol. 1935.
41) Exceilm us Patriarcha H ierosolym itanus B arlassina laudare di gnatus est, quod P olonia prima iter H ierosolym itanum pro so lis sacerd o tibus instituisset, ut hi pleniorem rerum biblicarum notitiam assequerentur. 42) E xceptis duobus sacerdotibus d io ecesis K atovicensis, germ anice scribentibus, R. D. S i w i e c et W i 1 k, quorum primus edidit op u s c e le berrimum de historia monachorum orientalium , alter dissertationem acutam de vita S. Antonii.
pis et theologis, qui vivebant saeculis elapsis, de ordinibus reli g io sis eorumque s c h o lis 44), de sem inariis clericorum, de synodis dioecesanis, de ieiuniis in Polonia observatis et sim ilia 45). Multae iam dissertationes de vita et scriptis Card. Stanislai Hosii prelo mandatae sunt, quae aliquo m odo praeparant processum beati- ficationis Eminentissimi Principis E cclesia e46). Eius epistolarum collectionem , ante triginta annos usque ad an. 1558 editam, iussu Academiae Litterarum Cracoviensis recognoscere et continuare coepit R. D. G 1 e m m a.
I u s c a n o n i c u m , saepe adhuc m odo scholari tractatum, fusius et profundius in facultate iuris canonici Lublinensi d o cetur. Sed canonum studio historico provehendo praecipue in tendit „institutum iuris canonici“, erectum in facultate iuridica Universitatis L eopoliensis a cl. L a d i s l a o A b r a h a m . Qui pro fessor celeberrimus, hodie emeritus et honorarius, et scribendo opera ingeniosissim a et inducendo aem ulos ad investigationes op portu nas47) factus est methodi historicae in hacce disciplina promotor eximius. Pro quo labore per tot annos indefesse su stentato anno 1930 ab ordine theologorum Universitatis L eopo liensis honoris causa laurea Sacrae T heologiae insignitus est.
Aliae quoque disciplinae sacrae a th eologis Polonis non ne gleguntur. R e s l i t u r g i c a e historice investigabantur a R. D. K o- r z o n k i e w c z , H o z a k o w s k i , Ko r d e l , S z u r e k , O b e r t y ń s k i , h y m n o l o g i a s a c r a historice et practice m odo insigni trac
tatur a B r o n i s l a o G ł a d y s z , quaestiones p a e d a g o g i a e
C h r i s t i a n a e explicantur a R. D. M a z u r k i e w i c z , R o s k w i - t a l s k i , Kl e p a c z . De a s c e t i c a , in qua adhuc omnino depen debamus a libris extraneis in linguam polonam translatis, bene meritus est A l e x a n d e r Ż y c h l i ń s k i , qui principiis S. Thoinae fulsus theoretice et practice pietatem catholicam evolvit, in quo studio eum praecesserat H y a c i n t h u s W o r o n i e c k i O. P. T he
44) Cf. ex. gr. opuscula R. D. Umiński, W icher, C ichow ski, M azur kiew icz, Kłapkowski. D e historia ordinum rei. cf. imprimis opera R. D. Kantak, deinde opuscula R. D. Uth, Bednarski, N ow acki, Bogdalski, Likowski.
45) Tarnawski, Szurek, D łu g o sz, W orotyński, N ow acki, Kraśnicki, cl. D. Skoczek.
46) Cf. dissertationes Josephi Umiński et supra adn. 31.
47) Cf. prof. Ualban, Kałwa, W yszyński, Silnicki, Vetulani. — Bibliographia iuris canonici édita est a R. P. W. Z m a r z O. F. C.: Bibliografia Prawa K anonicznego 1 9 2 5 -1 9 3 3 , W łocław ek 1936.
oriam asceticae explanat etiam R. P. P u c h a l i k C. SS. R., qui
nupperrime opus edidit, cui titulus: „Zarys ascetyki“ 48). Laeta
mur etiam, quod oratores praeclarissimi inter nos exsistant — Revmus J o s. T e o d o r o w i c z , A n t o n i u s S z l a g o w s k i , J o s . K ł o s — quorum s e r m o n e s s a c r i propter explicationis theo logicae profunditatem ac styli elegantiam classicam posteris adhuc admirationi erunt.
Si numerum operum et periodicorum ante annum 1918 publi catorum cum bibliographia theologica novissim a compararemus, magnum scriptorum incrementum facile cognoscerem us. Hoc quo que mihi praedicandum esse videtur valorem scientificum disser tationum multo crevisse. Dum antea maior pars librorum lecto res informandi causa scripta erat et rarius quaestiones modo scientifico ulterius evolvebantur, nunc om nes fere libri in lucem prodeuntes ac dissertationum collectionibus inserti solida me thodo scientifica nituntur. Illud vero maximi est momenti, quod scientiarum sacrarum apud nos fautores et aemuli discrimine inter operum valorem scientificum et instructivum tantum cog nito optime intellexerint dissertationes paucarum paginarum, quae problematum explanationem novam praebeant vel praeparent, m agis scientiae evolutioni prodesse quam libros m agnos, qui argumenta aliorum solum m odo repetant49).
Adiciam porro th eologos P olon os cooperari cum viris doctis aliarum nationum, tum publicantes investigationes suas in scrip tis eorum 50) tum alibi cathedras obtinentes, ex. gr. Romae in Institutis P on tificiis51), tum congressus internationales adeuntes in iisque disputantes, ex. gr. in conventibus historicis, philosophicis, orientalibus, iuridicis.
Fatendum est nos proximis decenniis conditiones scientiis evolvendis favorabiliores non esse assecuturos, quia verisimiliter
<*) T om I. A scetyka ogólna, Zduńska W ola 1937.
49) H. С i с h о w s к i in art. saep iu s laudato parum distinguit valorem scientificum operum enum eratorum XIX s.
50) Ex. gr. T eo d o ro w icz, C. M ichalski, W oroniecki, Klawek, G ładysz, Paulus, Sem kow ski, K ow alski, Obertyriski, M eysztow icz, Siw ek, B ogda now icz.
51) In Universitate G regoriana: Lohn, Elter, Siw ek, in Instituto B iblico: S zczepański, Sem kow ski, in A ngelico: W oroniecki, B ocheński. — C oloniae prof. phil. Świtalski.
per multum adhuc tem poris laborabim us penuria docentium ac difficultatibus in libris imprimendis. D esunt enim in Polonia bibliopolae, qui opera scientifica suis sum ptibus imprimere ve lint, quod plane mirum non est, cum rarissime plus quam cen tum exemplaria eorum nostratibus insimul et exteris venumdari soleant.
Quibus obstaculis non perterriti theologi Poloni investiga tiones scientificas maiore adhuc studio aggredientur, ut Vicario Christi Duce una cum aliarum gentium doctoribus Veritati Christi inquirendae incumbant.
Gratiae maximae D eo sunt habendae, quod scientias sacras in Poloniae finibus tantopere provexerit. Quem theologiae pro gressum una ex parte tam influxu Sanctae Sedis A postolicae evolutionem theologiae apprime propugnantis quam exemplo Almae Urbis studia singulariter restaurantis esse productum, sed altera ex parte tam conditionibus in patria libera scientiae magis faventibus quam sincera theologorum Polonorum sollicitudine et aem ulatione praeparatum esse om nes persuasum habemus.
Lwów Alexias Klawek
