Przysz
ïoĂÊ zawodu dziennikarza
w Polsce – wariantowe modele
rozwi
Èzañ prawnych
Joanna Taczkowska-Olszewska
O
pracowanie rozwiązaĔ modelowych obej-mujących problematykĊ wykonywania zawodu dziennikarza powinno odbywaü siĊ nadwóch páaszczyznach – ogólnej, przez odnie-sienie do takich pojĊü jak zawód1; zawód
zaufa-nia publicznego2 i wolny zawód3 , a takĪe metod
1 PojĊcie zawodu nie posiada deÞ nicji legalnej. Zawód jako kategoria ekonomiczno-socjologiczna jest deÞ niowany
jako ukáad wyodrĊbnionych i powtarzalnych czynnoĞci okreĞlających pozycjĊ spoáeczną pracownika, który stanowi jego Ĩródáo utrzymania i wymaga specjalnego przygotowania zawodowego (zob. Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s. 99). W piĞmiennictwie podnosi siĊ, Īe pojĊcie zawodu jest terminem interdyscyplinarnym. Co powoduje, Īe kaĪda z dyscyplin káadzie nacisk na inny jego element deÞ nicyjny. Pojawiają siĊ zatem deÞ nicje psy-chologiczne, ekonomiczne, socjologiczne, Þ lozoÞ czne i pedagogiczne. Przeglądu tych deÞ nicji dokonuje T. Nowacki (zob. T. Nowacki, Zawodoznawstwo, Radom 1999, s. 80–81). Przeprowadzona przez U. JeruszkĊ analiza proponowa-nych w literaturze deÞ nicji zawodu prowadzi autorkĊ do wniosku, Īe „prawie wszystkie deÞ nicje zawodu podkreĞlają potrójny aspekt tego pojĊcia: 1. stosunkową staáoĞü wykonywanych zadaĔ i czynnoĞci; 2. koniecznoĞü opanowania odpowiedniego zbioru umiejĊtnoĞci do wykonywania tych czynnoĞci; 3. moĪliwoĞü zabezpieczenia ekonomicznego czáowieka pracującego i jego rodziny” (zob. U. Jeruszka, Czáowiek i zawód. Wybrane zagadnienia z pedagogiki pracy,
Warszawa 2010, s. 19). W doktrynie prawa administracyjnego pojĊcie zawodu jest deÞ niowane przez kompilacjĊ kilku
áącznie wystĊpujących elementów, takich jak: 1. istnienie wewnĊtrznie spójnego zbioru czynnoĞci (zadaĔ); 2. osobiste
wykonywanie czynnoĞci; 3. systematyczne (ciągáe) ich wykonywanie; 4. posiadanie odpowiednich kwaliÞ kacji
(wie-dzy lub umiejĊtnoĞci); 5. odpáatnoĞü wykonywanych czynnoĞci (zob. K. Wojtczak, Zawód i jego prawna reglamentacja. Studium z zakresu materialnego prawa administracyjnego, PoznaĔ 1999, s. 50).
2 PojĊcie zawodu zaufania publicznego zostaáo wprowadzone do polskiego systemu prawa przepisami Konstytucji
RP. W treĞci art. 17 ust. 1 Konstytucji. P. Sarnecki wyodrĊbnia piĊü cech, które uzasadniają przypisanie niektórym wolnym zawodom wáaĞciwoĞci zawodów zaufania publicznego. Po pierwsze, są to zawody wykonywane ze szczególnym natĊĪe-niem speániania funkcji publicznej, której realizacja jest poĪądana dla prawidáowego biegu Īycia spoáecznego. Wymaga to zarazem, by osoby wypeániające tĊ funkcjĊ byáy obdarzane zaufaniem podobnym do tego, które jest potrzebne organom
paĔstwa. Po drugie, zawód zaufania publicznego korzysta z istotnego zakresu informacji objĊtych ochroną ze wzglĊdu
na zagroĪenie naruszenia interesów lub dóbr osób, których informacja dotyczy. Obdarzenie osób wykonujących zawody
zaufania publicznego dostĊpem do tajemnic wymaga wysokiego poziomu etyki zawodowej. Konieczne jest zatem, by ten
zawód byá wyposaĪony we wáasny kodeks deontologii zawodowej. Trzecim wymogiem jest, korelujący z wysoko
posta-wionymi barierami dostĊpu do zawodu, wymóg niekaralnoĞci. Czwartym kryterium, wymienionym przez Sarneckiego,
jest istnienie potrzeby przekazania pieczy nad sposobem wykonywania zawodu samorządowi zawodowemu, który w ten
sposób uzyskuje udziaá w sprawowaniu wáadztwa publicznego. Piątym czynnikiem charakteryzującym zawody zaufania
publicznego jest swoiste traktowanie czynnoĞci zarobkowych (zob. P. Sarnecki, W sprawie znaczenia konstytucyjnego okreĞlenia „zawód zaufania publicznego” (art. 17 ust. 1 Konstytucji), „Ekspertyzy i Opinie Prawne” 2001, nr 5, s. 28).
3 DeÞ niowanie wolnych zawodów nastĊpuje w ustawodawstwie i doktrynie prawa na dwa sposoby.
w katalogu zamkniĊtym. Doktryna rezygnuje natomiast ze wskazywania konkretnych zawodów i ich kategoryzowania na rzecz poszukiwania wspólnych cech i warunków koniecznych, jakie muszą zostaü speánione przez kandydatów do zawodu, by moĪna byáo im powierzyü ich wykonywanie. Na potrzeby ustawy o zryczaátowanym podatku dochodowym
od niektórych przychodów osiąganych przez osoby Þ zyczne (Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r., Dz.U. 1998 r. Nr 144
poz. 930) zostaáa sformuáowana legalna deÞ nicja wolnego zawodu (art. 4 ust. 1 pkt 11). W art. 88 kodeksu spóáek han-dlowych (Ustawa z dnia 15 wrzeĞnia 2000 r., Dz.U. 2000 r. Nr 94 poz. 1037 ze zm. – dalej nazywam ksh) zostaá wskaza-ny katalog zamkniĊty zawodów, których wykowskaza-nywanie jest moĪliwe w ramach spóáki partnerskiej. Są to zarazem osoby, które uzyskaáy uprawnienia do wykonywania zawodów enumeratywnie wyliczonych w art. 88 ksh. Ten katalog zawiera 20 zawodów, z których kaĪdy zostaá uregulowany w odrĊbnych przepisach prawa.
4 Reglamentowanie wykonywania zawodu oznacza ograniczenie w zakresie swobody dostĊpu do zawodu
i sposobu jego wykonywania za pomocą powszechnie obowiązujących norm zawierających nakazy i zakazy, w ochronie szeroko pojĊtego interesu publicznego (zob. K. Wojtczak, Zawód i jego prawna reglamentacja…, dz. cyt., s. 126).
5 Dereglamentacja stanowi skrajny efekt dziaáaĔ prawodawcy i polega na wyáączeniu danego zawodu z katalogu
zawodów regulowanych. Dereglamentacja oznacza zatem caákowitą rezygnacjĊ ustawodawcy z regulowania danego
rynku. W uzasadnieniu do ustawy deregulacyjnej z dnia 13 czerwca 2013 r. (Ustawa o zmianie ustaw regulujących
wykonywanie niektórych zawodów, Dz.U. z dnia 23 lipca 2013 r. poz. 829 – dalej nazywam ustawą deregulacyjną)
legislator zauwaĪa, Īe zastosowanie strategii dereglamentacji jest szczególnie zasadne w sytuacji, gdy przepisy
re-gulujące dostĊp do danego zawodu są wynikiem przeszáej sytuacji na danym rynku (nastąpiáy zmiany na rynku, za
którymi prawodawca nie nadąĪa) lub teĪ powstaáy pod naciskiem grup zawodowych zainteresowanych uzyskaniem korzyĞci z ograniczenia konkurencji na rynku (zob. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów. Sejm RP VII kadencji, Druk Sejmowy, nr 806, s. 81).
6 Deregulacja oznacza redukcjĊ ograniczeĔ stawianych przez prawodawcĊ przed osobami chcącymi
wykony-waü dany zawód, przy zgodzie co do pozostawienia go w katalogu zawodów regulowanych. Deregulacja moĪe
obejmowaü róĪne obszary ograniczeĔ, np.: zmniejszenie kosztów Þ nansowych nabycia uprawnieĔ do wykonywania
zawodu, skrócenie ĞcieĪki nabywania uprawnieĔ, zwiĊkszenie prawdopodobieĔstwa nabycia uprawnieĔ na przykáad poprzez ujednolicenie stosownych egzaminów (zob. Uzasadnienie…, dz. cyt., s. 81).
7 W literaturze prawniczej sáusznie zwrócono uwagĊ, Īe czynnoĞci skáadające siĊ na dany zawód powinny byü
ĞciĞle okreĞlone w aktach prawnych. Wobec braku okreĞlenia czynnoĞci zawodowych w odpowiednich regulacjach prawnych trudno bowiem, w znaczeniu prawnym, mówiü o wyodrĊbnieniu jakiegokolwiek zawodu (zob. K. Wojt-czak, Zawód i jego prawna reglamentacja…, dz. cyt., s. 50–51).
wyodrĊbniania kaĪdej z tych kategorii, oraz na páaszczyĨnie szczegóáowej, na której bĊdzie moĪliwe oznaczenie cech wskazujących na spe-cyÞ kĊ zawodu dziennikarza, a w konsekwencji – wyodrĊbnienie wyznaczników zawodowoĞci w dziennikarstwie. Chodzi zatem o odnalezie-nie takich wáaĞciwoĞci, które – z jednej strony – pozwolą na obejmowanie dziennikarstwa pojĊ-ciem zawodu oraz kwaliÞ kowanie go do katego-rii zawodów regulowanych, zawodów zaufania publicznego lub wolnych zawodów, a z drugiej strony bĊdą stanowiü podstawĊ dla formuáowa-nia rozwiązaĔ legislacyjnych, dopuszczając ich wielowariantowoĞü, stopniowalnoĞü oraz róĪno-rodnoĞü osiąganych celów regulacyjnych.
Proces normowania (regulowania) za-wodu dziennikarza moĪe zmierzaü zarówno
w kierunku jego reglamentacji4, jak i
deregla-mentacji5, a takĪe oznaczaü, Īe dziaáania
prawo-dawcy mają na celu jego deregulacjĊ6.
Deregu-lacja moĪe dotyczyü wyáącznie takiego rodzaju aktywnoĞci zawodowej, która jest regulowana przez prawo. W szerokim znaczeniu, pojĊcie regulacji odnosi siĊ do kaĪdego zawodu. Dzia-áalnoĞü prawnie niezdeÞ niowana nie stanowi bowiem wykonywania zawodu7. KaĪdy zawód
posiada zatem ramy prawne, w odniesieniu do których nastĊpuje kwaliÞ kowanie danych czyn-noĞci jako mieszczących siĊ w zakresie pojĊcia zawodu, albo – w razie braku przesáanek pozy-tywnych – uznanie, Īe nie stanowią one zawodu, pozostając jedynie dziaáalnoĞcią innego rodzaju (wykonywaniem pracy). Te ustalenia prowadzą do wniosku, Īe kaĪdy zawód jest aktywnoĞcią
8 Ta interpretacja daje siĊ z powodzeniem utrzymaü na gruncie deÞ nicji legalnej pojĊcia „zawód regulowany”. Za
zawód regulowany, zgodnie z treĞcią art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o uznawaniu kwaliÞ kacji zawodowych (zob. Ustawa
z dnia 18 marca 2008 r., Dz.U. Nr 63 poz. 394 ze zm.) ustawodawca uznaje „zespóá czynnoĞci zawodowych,
któ-rych wykonywanie jest uzaleĪnione od speánienia wymagaĔ kwaliÞ kacyjnych i warunków okreĞlonych w odrĊbnych
polskich przepisach, zwanych dalej „przepisami regulacyjnymi”. PojĊcie „kwaliÞ kacji do wykonywania zawodu”,
zgodnie z treĞcią art. 2 ust. 1 pkt 8 oznacza „wymogi okreĞlone przepisami regulacyjnymi, od których speánienia jest
uzaleĪnione wykonywanie zawodu”.
9 Derogacja oznacza pozbawienie normy prawnej jej mocy obowiązującej, co moĪe nastąpiü przez uchylenie
przepisów prawa przez inną normĊ prawną, która czyni to albo w sposób wyraĨny, formuáowany w klauzuli
deroga-cyjnej, albo w sposób dorozumiany przez rozstrzygniĊcie kolizji miĊdzy normami (np. w wypadku kolizji miĊdzy
normami starymi i nowymi stosuje siĊ, w braku klauzuli derogacyjnej, normĊ nową). PojĊcie derogacji obejmuje
takĪe sytuacje, w których ustaje przestrzeganie lub stosowanie normy (desuetudo) (zob. hasáo „derogacja” [w:] Maáa
encyklopedia prawa, red. L. Kurowski, Warszawa 1959, s. 101).
10 Chodzi w szczególnoĞci o przepis art. 7 ust. 2 pkt 5 prawa prasowego (Ustawa z dnia 26 stycznia 1986 r., Dz.U.
Nr 5 poz. 24 ze zm. – dalej nazywam pp), zgodnie z którym „dziennikarzem jest osoba zajmująca siĊ redagowaniem, tworzeniem lub przygotowaniem materiaáów prasowych pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca siĊ taką dziaáalnoĞcią na rzecz i z upowaĪnienia redakcji”.
normowaną prawnie. W konsekwencji pozwa-la to na zamienne stosowanie pojĊü „zawód” i „zawód regulowany”8.
Deregulacja zawodu dziennikarza, przy obecnym braku wyraĨnych barier dostĊpu do tego zawodu, moĪe oznaczaü jego dereglamen-tacjĊ, a w konsekwencji – derogowanie9 z
syste-mu prawa nie tylko norm, które deÞ niują pojĊcie dziennikarza10, ale takĪe tych przepisów, które
wyposaĪają dziennikarzy w szczególne prawa i nakáadają na nich dodatkowe obowiązki. Na-leĪy bowiem pamiĊtaü, Īe warunkiem sine qua
non, który umoĪliwia nadanie praw i
obowiąz-ków grupie podmiotów, jest jej wyodrĊbnienie przez wskazanie cech wáaĞciwych tylko tej grupie podmiotów, na rzecz której zostaáy po-czynione okreĞlone prawem koncesje. NiezbĊd-ne jest zatem sformuáowanie deÞ nicji legalnej obejmującej swoim zakresem szczególne cechy tej grupy. W obrocie prawnym ta deÞ nicja moĪe sáuĪyü ustaleniu istnienia po stronie osób powo-áujących siĊ na przynaleĪnoĞü do tej grupy legi-tymacji prawnej do wykonywania przys áugują-cych im uprawnieĔ lub speániania ciąĪących na nich obowiązków.
Regulowanie zawodu stanowi proces wyod-rĊbniania i deÞ niowania wyznaczników dane-go zawodu. Przebiega on zarówno na gruncie
dziaáaĔ faktycznych, dla których fundamentem są wyniki badaĔ empirycznych nad aktywno-Ğcią oraz postawami Ğrodowisk zawodowych, jak równieĪ na gruncie prawnym, stanowiąc reakcjĊ na zmiany zachodzące na rynku pracy oraz na oczekiwania spoáeczne wobec osób wy-konujących okreĞlone typy zawodów. UjĊcie wyznaczników zawodu w ramy norm praw-nych przesądza o jego regulowanym charakte-rze. Zarazem kaĪdy z wyznaczników stanowi punkt odniesienia dla dokonywania oceny do-puszczalnoĞci udzielenia dostĊpu do zawodu osobom ubiegającym siĊ o prawo do jego wy-konywania. DostĊp do zawodów regulowanych jest zatem zawsze reglamentowany. Zakres re-glamentacji zawodów bywa zmienny, co ozna-cza, Īe nie wszystkie zawody są reglamento-wane w takim samym stopniu i tymi samymi metodami. Reglamentacja moĪe dotykaü nie tylko zasad dostĊpu do zawodu, ale takĪe spo-sobów jego wykonywania oraz dopuszczalnych form organizacyjno-prawnych, w ramach któ-rych moĪliwe jest jego wykonywanie. Zasady reglamentacji ustanawia prawodawca. MoĪe on jednak cedowaü na inne podmioty uprawnienia do okreĞlania niektórych przesáanek material-no-prawnych lub formalmaterial-no-prawnych dostĊpu do zawodu lub jego wykonywania. MoĪe takĪe
powierzaü innym podmiotom dokonywanie oce-ny speánienia ustalonych kryteriów.
Modele regulowania zawodów
– uj
Ċcie teoretyczne
W ujĊciu teoretyczno-prawnym istnieją trzy podejĞcia11 do problematyki regulowania
zawo-dów: model zakáadający peáną regulacjĊ praw-ną; model wspóáregulacji oraz model odrzuca-jący interwencjĊ paĔstwa.
Model peánej regulacji oznacza, Īe paĔstwo ustanawia normy prawne regulujące zasady i kryteria dostĊpu do zawodu oraz metody jego wykonywania. W treĞci aktów prawnych paĔ-stwo przesądza zarówno o przesáankach mate-rialnych, jak i formalnych dostĊpu do zawodu, a takĪe o trybie i zakresie ich uwzglĊdniania w procedurze rekrutacyjnej. PaĔstwo rozstrzy-ga takĪe w treĞci aktu prawnego o powoáaniu organów i wyposaĪa je w kompetencje wáadcze do kontrolowania przestrzegania ustanowio-nych norm. Ten model znajduje zastosowanie w odniesieniu do zawodów rzemieĞlniczych oraz wolnych zawodów.
Model wspóáregulacji przewiduje, Īe paĔ-stwo ustanawia ogólne ramy dostĊpu do zawodu oraz okreĞla zadania, których wykonywanie jest
konieczne ze wzglĊdu na potrzebĊ zaspokojenia interesu publicznego. PaĔstwo wskazuje formĊ organizacyjno-prawną, w ramach której zawód moĪe byü wykonywany, a takĪe kryteria for-malne (poziom wyksztaácenia, dokumenty po-twierdzające posiadaną wiedzĊ, potwierdzenie odbytego staĪu, czas staĪu, poziom posiadanego doĞwiadczenia) i materialne (potrzeba uzyska-nia pozytywnego wyniku z testu wiedzy i testu umiejĊtnoĞci). PaĔstwo powierza dokonywanie oceny speánienia tych kryteriów, a takĪe kontrolĊ ich utrzymania, organizacjom zawodowym, do których przynaleĪnoĞü jest obligatoryjna. Korzy-stają one z powierzonego im wáadztwa publicz-nego, uczestnicząc w realizacji zadaĔ paĔstwa. To organizacje zawodowe, a nie paĔstwo i jego organy, czuwają nad prawidáowoĞcią wykony-wania zawodów, a w szczególnoĞci tych z nich, których realizacja wiąĪe siĊ z zaspokojeniem istotnych potrzeb spoáecznych (interesu publicz-nego). Ten model znajduje zastosowanie w od-niesieniu do zawodów zaufania publicznego.
Trzeci model zakáada dereglamentacjĊ zawo-du, a zatem sprowadza siĊ do uchylenia przepisów dotyczących kryteriów dostĊpu do zawodu bądĨ teĪ legitymizuje stan, w którym brak jest regu-lacji prawnych dotyczących jego wykonywania.
11 Te modele posiadają szczególne znaczenie w ramach dokonywania analizy wolnych zawodów oraz zawodów
zaufania publicznego. Posiadają uĪytecznoĞü takĪe wówczas, gdy status zawodu jest sporny i brakuje jednolitego podejĞcia zarówno na páaszczyĨnie wykáadni przepisów prawa, jak i na páaszczyĨnie projektowanych rozwiązaĔ. Ta sytuacja dotyczy obecnie statusu zawodowego dziennikarzy. Jest on na gruncie aktualnych rozwiązaĔ prawnych nieczytelny, a nawet, jak sądzĊ, uregulowany w sposób wadliwy. Analiza krajowych rozwiązaĔ prawnych, a takĪe regulacji stosowanych w systemach medialnych innych paĔstw europejskich, pozwala na wyróĪnienie wskazanych
w referacie koncepcji regulowania zawodów, w tym – w szczególnoĞci – zawodu dziennikarza. Omawiane modele
znalazáy zastosowanie w systemach innych paĔstw europejskich. Konstruowanie zasad dostĊpu do zawodu
dzienni-karza, oparte czĊĞciowo na regulacjach zawartych w prawie stanowionym, a czĊĞciowo na kryteriach dobrowolnie
przyjĊtych przez stowarzyszenia i organizacje dziennikarskie, jest wáaĞciwe dla systemu francuskiego, belgijskiego
i wáoskiego. W niektórych paĔstwach to organizacjom dziennikarskim pozostawiono zadanie polegające na
zde-Þ niowaniu pojĊcia „dziaáalnoĞci dziennikarskiej”, jako jednej z tych, które wpisują siĊ w dezde-Þ nicjĊ „dziaáalnoĞci
zawodowej”. We Francji status dziennikarza normują postanowienia Kodeksu Pracy oraz Ukáadu Zbiorowego Pracy
Dziennikarzy. We Wáoszech dostĊp do zawodu regulują postanowienia ustawy o wykonywaniu zawodu dziennikarza uchwalonej 3 lutego 1963 r. W Belgii reguáy dostĊpu do zawodu okreĞla ustawa o ochronie i uznawaniu tytuáu dzien-nikarza zawodowego. W Niemczech i w Wielkiej Brytanii dziennikarstwo jest zawodem, który moĪe wykonywaü kaĪdy, niezaleĪnie od speánienia jakichkolwiek warunków, o ile rozpowszechnia informacje, opinie lub inne materia-áy za poĞrednictwem mediów (zob. J. Taczkowska, Zawód – dziennikarz. Regulacje wybranych paĔstw europejskich w dobie nowych technologii komunikacyjnych, PoznaĔ–Opole 2011, s. 55 i nast.).
Oznacza to, Īe wykonywana aktywnoĞü traci ce-chy zawodu. Tracąc rangĊ zawodu, staje siĊ dzia-áalnoĞcią nieregulowaną. PaĔstwo nie uczestni-czy w kreowaniu warunków, które wobec osób wykonujących okreĞlony typ dziaáalnoĞci mógá-by stawiaü pracodawca, albo których speánienia mogáoby oczekiwaü spoáeczeĔstwo. Nie jest to równoznaczne z brakiem warunków w ogóle. Te warunki mogą istnieü, ale nie stanowią wzor-ca o charakterze normatywnym. Wykonywanie dziaáalnoĞci to Ğwiadczenie usáug bez ograniczeĔ przedmiotowych i podmiotowych.
Ustawodawca nie okreĞla przesáanek, które przesądzają o zastosowaniu jednego z trzech modeli regulacyjnych do normowania zawo-dów. Zarówno prawodawca, jak i doktryna po-twierdzają jednak potrzebĊ wyodrĊbnienia gru-py zawodów, do których dostĊp powinien byü reglamentowany. WĞród kryteriów, jakie po-winny byü brane pod uwagĊ przy klasyÞ kacji grup zawodowych, w odniesieniu do których naleĪy stosowaü zbieĪne kryteria reglamenta-cyjne, ustawodawca wskazuje cztery zasadni-cze: 1. powiązanie danego zawodu z funkcją publiczną, jaką realizuje on w zastĊpstwie or-ganów administracji publicznej; 2. przynale Ī-noĞü do grupy zawodów zaufania publicznego, o których mowa w art. 17 ust. 1 Konstytucji; 3. rola danego zawodu w zapewnieniu bezpie-czeĔstwa i porządku publicznego, osobistego i bezpieczeĔstwa obrotu prawnego; 4. koniecz-noĞü zapewnienia minimum kompetencji dla
rozpoczĊcia Ğwiadczenia usáug okreĞlonego rodzaju12.
Model regulacji zawodu
dziennikarza – stanowisko
historycznego ustawodawcy
Niektóre z postanowieĔ zawartych w ustawie prawo prasowe pozwalają przypuszczaü, Īe w odniesieniu do zawodu dziennikarza, histo-ryczny ustawodawca uznaá model wspóáregulacji za najwáaĞciwszy. DeÞ niując pojĊcie dziennika-rza, legislator nie ustanawia bowiem przesáanek materialno-prawnych dostĊpu do zawodu, ale wymaga speánienia wymogu formalnego, jakim jest posiadanie upowaĪnienia do pracy na rzecz redakcji. Zarazem prawo prasowe nie normuje (nie ogranicza) zakresu przedmiotowego tego upowaĪnienia. To ustawodawca przekazuje pod-miotom prywatnym kompetencje do okreĞlania wzorca kwaliÞ kacji zawodowych wymaganych od kandydatów na dziennikarzy. Ustawodawca ceduje na organizacje medialne kompetencje do rozstrzygania o przyznaniu i cofaniu uprawnieĔ do wykonywania zawodu dziennikarza, dokonu-jąc w ten sposób ograniczenia kompetencji wáad-czych paĔstwa. Rozwiązanie to moĪe wskazy-waü, Īe model wspóáregulacji – w odniesieniu do dziaáalnoĞci prasy i dziennikarzy – zostaá przez ustawodawcĊ uznany za najwáaĞciwszy. To spo-strzeĪenie potwierdzają takĪe regulacje zawarte w art. 10; art. 25 ust. 6, a takĪe w art. 54 prawa prasowego13.
12 SpoĞród kryteriów wymienionych w Uzasadnieniu do projektu ustawy deregulacyjnej zwáaszcza ostatnie
moĪe budziü szczególnie wiele wątpliwoĞci. Posáugiwanie siĊ nim daje de facto sposobnoĞü do regulowania i re-glamentowania kaĪdego zawodu. Ustawodawca zakáada bowiem, Īe reglamentacji mogą byü poddane te wszystkie zawody, które wymagają minimum kompetencji, ale nie wskazuje, jaką metodą naleĪy siĊ posáuĪyü dla oddzielenia tych, które takiego minimum nie wymagają. Nie jest teĪ jasne, które z zawodów wymagają kompetencji na wyĪszym poziomie niĪ minimalny (zob. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustaw…, dz. cyt., s. 79).
13 Przywoáane przepisy wskazują, Īe ustawodawca ceduje na Ğrodowisko dziennikarzy uprawnienia w zakresie
powoáywania kolegium redakcyjnego i sądów dziennikarskich. Widzi zarazem potrzebĊ ustanowienia zasad
etycz-nych dla zawodu dziennikarza oraz granic swobody dziaáalnoĞci dziennikarskiej. Zadanie polegające na ich
wyty-czeniu pozostawia jednak innym podmiotom. Za celowe i racjonalne ustawodawca uznaje takĪe rozpoznanie spraw
prasowych przez sądy dziennikarskie nawet wówczas, gdy organy wymiaru sprawiedliwoĞci odmówiáy wszczĊcia
Ustawodawca nie przenosi jednak w peáni na podmioty prywatne kompetencji do ozna-czania zakresu obowiązków dziennikarskich. Niektóre z nich zostają opisane w ustawie. Or-ganizacje medialne dysponują zatem uprawnie-niem do rozstrzygania o statusie zawodowym dziennikarzy, ale nie mogą nakáadaü na dzien-nikarzy obowiązków, których treĞü albo zakres byáyby niezgodne z ustawą. W ten sposób sta-tus zawodowy dziennikarza zostaje okreĞlony na dwóch páaszczyznach: publiczno-prawnej – przez ustawodawcĊ, który wyposaĪa dzienni-karzy w prawa i obowiązki, deÞ niując w sposób fragmentaryczny ich status wewnątrz redakcji, oraz prywatno-prawnej – przez organizacjĊ me-dialną, która uzyskaáa kompetencjĊ do nadawa-nia i cofanadawa-nia tytuáu zawodowego dziennikarza w drodze udzielenia wybranym osobom upo-waĪnienia do dziaáania na rzecz redakcji.
Stanowisko ustawodawcy wskazuje, Īe na dziennikarzach spoczywa obowiązek realiza-cji trojakiego rodzaju ról: 1. roli zatrudnio-nego (pracownika albo przyjmującego zlece-nie); 2. osoby peániącej funkcjĊ publiczną14;
3. osoby wykonującej zawód. PomiĊdzy tymi rolami istnieje szczególna zaleĪnoĞü, bowiem zostaáy one w podstawowym zarysie zdeÞ -niowane w ustawie prawo prasowe. Zarówno obowiązki pracownicze (art. 10 ust. 1 i 2), jak równieĪ zawodowe (art. 12, art. 13, art. 14, art. 15) oraz związane z realizacją zadaĔ
publicznych (art. 1, art. 10 ust. 1) wypáywają z prawa prasowego.
Blankietowy sposób deÞ niowania pojĊcia „dziennikarz”, który ujawnia siĊ przede wszyst-kim w braku przesáanek materialnych i formal-nych dostĊpu do zawodu, a takĪe w braku ogra-niczeĔ przedmiotowych udzielanego dzienni-karzom przez redakcjĊ upowaĪnienia do dzia-áania na jej rzecz, pozwalają na formuáowanie na gruncie obowiązujących uregulowaĔ dwóch koncepcji uprawiania dziennikarstwa – jako zawodu, co nieuchronnie wiąĪe siĊ z potrzebą zmiany regulacji prawnej, a takĪe – dziennikar-stwa jako dziaáalnoĞci. Prowadzenie dziaáalno-Ğci, w przeciwieĔstwie do wykonywania zawo-du, pomimo toĪsamego z zawodem celu, jakim jest zarobkowanie, nie wymaga formalnego po-twierdzenia posiadanych kwaliÞ kacji; nie sta-nowi wewnĊtrznie spójnego zbioru czynnoĞci; nie musi byü wykonywane osobiĞcie, a niekie-dy nawet nie jest konieczne prowadzenie dzia-áalnoĞci w sposób systematyczny lub ciągáy. Zakres aktywnoĞci dziennikarza podejmowanej w ramach udzielonego mu przez redakcjĊ upo-waĪnienia powoduje niekiedy, Īe moĪe ona na-bieraü cech zawodu. Oznacza to, Īe dziaáalnoĞü dziennikarska w wymiarze faktycznym znacz ą-co róĪni siĊ od sposobu jej deÞ niowania w wymia-rze formalno-prawnym. NaleĪy zatem zauwaĪyü, Īe stan faktyczny zasadniczo odbiega od stanu po-stulowanego przez ustawodawcĊ15. W tym takĪe
14 DeÞ nicja legalna pojĊcia funkcji publicznej zostaáa wprowadzona do systemu prawnego ustawą z dnia
13 czerwca 2003 r. (Dz.U. Nr 111 poz. 1061) nowelizującą kodeks karny. Nie rozwiaáa ona jednak wątpliwoĞci w
za-kresie deÞ niowania tego pojĊcia. Zgodnie z art. 115 § 19 kk, „Osobą peániącą funkcjĊ publiczną jest funkcjonariusz
publiczny, czáonek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej Ğrodkami
publicznymi, chyba Īe wykonuje wyáącznie czynnoĞci usáugowe, a takĪe inna osoba, której uprawnienia i obowiązki
w zakresie dziaáalnoĞci publicznej są okreĞlone lub uznane przez ustawĊ lub wiąĪącą Rzeczpospolitą Polską
umo-wĊ miĊdzynarodową”. W doktrynie zwrócono uwagĊ, Īe „warunkiem traktowania poszczególnych stanowisk jako funkcji publicznych staje siĊ kryterium funkcjonalne, związane z realizacją kompetencji o charakterze publicznym, a wiĊc zarówno kompetencji o charakterze wáadczym, jak i tych o charakterze kontrolnym czy kreacyjnym” (zob. ha-sáo „funkcja publiczna” [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydáo, S. Grabowska, R. Grabowski, Warszawa 2009, s. 159).
15 Intencją historycznego ustawodawcy byáo, by uprawianie dziennikarstwa nastĊpowaáo w ramach
wykonywa-nia zawodu, o czym moĪe Ğwiadczyü szereg przepisów wskazujących na prawno-pracowniczy status dziennikarzy, a takĪe usytuowanie redaktora naczelnego oraz powoáywanie organów opiniodawczych i doradczych.
naleĪy upatrywaü przyczyny trudnoĞci, jakie pojawiają siĊ po stronie przedstawicieli nauki, a takĪe prawników i samych dziennikarzy, które wiąĪą siĊ z deÞ niowaniem statusu zawodowego dziennikarza.
Stan dyskusji nad statusem
zawodowym dziennikarzy
Analizując obecny stan dyskusji nad statusem zawodowym dziennikarzy, moĪna zauwaĪyü, Īe o ile istnieje jedna deÞ nicja prawna pojĊcia „dziennikarz”, o tyle w nauce o komunikowaniu pojawia siĊ wiele nowych jej propozycji, które nie uwzglĊdniają obowiązującego stanu prawa. Zaobserwowaü moĪna takĪe postĊpujący proces samodeÞ niowania przez Ğrodowisko swojego statusu (autodeÞ niowanie). Ten proces zmie-rza do nadawania w nauce i prawie kierunku
wykáadni deÞ nicji dziennikarza (autointerpre-tacja). Pojawiają siĊ przy tej okazji interpreta-cje o charakterze prawotwórczym. NaleĪą do nich w szczególnoĞci te wypowiedzi, których autorzy operują pojĊciem otwartego zawodu16,
áącząc je z wolnoĞcią prasy. Trzeba tymczasem podkreĞliü, Īe opinie wskazujące na zagroĪenia dla wolnoĞci prasy páynące z regulowania zawo-du dziennikarza nie znajzawo-dują uzasadnienia17. Za
niesáuszne naleĪy uznaü takĪe opinie gáoszące, Īe zawód dziennikarza jest zawodem wolnym, a nawet – zawodem zaufania publicznego18.
Podejmując próbĊ ustalenia Ĩródeá proble-mów związanych z deÞ niowaniem zawodu dziennikarza i okreĞleniem jego prawnego statu-su, naleĪy wskazaü co najmniej kilka przyczyn. Jedną z nich jest nadmiernie szeroka deÞ nicja pojĊcia „dziennikarz”. Inną przyczyną, nie mniej
16 PojĊcie zawodu otwartego nie jest terminem prawnym ani prawniczym. Jest okreĞleniem, które przylgnĊáo
do dziennikarstwa i staáo siĊ „gotową formą myĞlenia” zarówno o sposobie dostĊpu do zawodu, jak i sposobie jego wykonywania. Jest pojĊciem publicystycznym, które posáuĪyáo do stworzenia stereotypu zawodu dziennikarskiego w ĞwiadomoĞci spoáecznej. Zacząá on funkcjonowaü zarówno w Ğrodowisku dziennikarzy, jak i w Ğwiecie nauki. PojĊcie „otwartego zawodu” peáni w Ğrodowisku dziennikarzy funkcjĊ mobilizacyjną i obronną, a zarazem
pozwa-lającą na identyÞ kowanie i zwalczanie osób i grup wyraĪających inny pogląd na role spoáeczne dziennikarzy oraz
zasady dostĊpu do zawodu i warunki jego wykonywania. PojĊcie otwartego zawodu bywa zatem racjonalizowane przez odwoáanie do takich wartoĞci konstytucyjnych, jak wolnoĞü prasy i wolnoĞü wypowiedzi, by – w skrajnej po-staci – utoĪsamiü je i uznaü obecnoĞü otwartego zawodu dziennikarza za warunek konieczny demokracji. PojĊciem otwartego zawodu posáugują siĊ bardzo czĊsto dziennikarze, wystĊpując w ten sposób przeciwko jego regulowaniu. Stefan Bratkowski stwierdza: „Dziennikarstwo od początku swego istnienia byáo zawodem otwartym. KaĪdy mógá
i nadal kaĪdy moĪe zostaü dziennikarzem z dnia na dzieĔ, tylko nie kaĪdy potraÞ zostaü dziennikarzem dobrym
i szanowanym” (zob. S. Bratkowski, Prawo niepotrzebne, „Forum Dziennikarzy” 2008, nr 88/89/90, s. 99). Zdaniem Bratkowskiego, „Prawo prasowe potrzebne jest tylko politykom – dla ograniczenia wolnoĞci sáowa. Jako prawo jest puste. Prawo puste jest zbĊdne. Nie dla takiego prawa nadstawialiĞmy gáowĊ (…) Miaáa byü demokracja z wolnoĞcią sáowa – i ma byü. Jak stoi w Konstytucji” (tamĪe, s. 99).
17 Wzmocnieniu koncepcji otwartego zawodu posáuĪyáa báĊdna wykáadnia pojĊcia wolnoĞci prasy obejmująca
zaáoĪenie, Īe wolnoĞü prasy moĪe byü realizowana indywidualnie przez kaĪdego czáowieka z osobna, niezaleĪnie
od posiadanego statusu zawodowego. Prowadzi to do odwrócenia istniejących zaleĪnoĞci pomiĊdzy nabywaniem
kompetencji zawodowych a korzystaniem z fundamentalnych praw czáowieka takich, jak w szczególnoĞci wolnoĞü
sáowa gwarantowana w art. 54 Konstytucji. O ile zatem, zgodnie z zasadami racjonalnej wykáadni, uzyskanie
kom-petencji zawodowych jest procesem wtórnym w odniesieniu do korzystania z praw czáowieka, to koncepcja zawodu
otwartego tĊ logikĊ uchyla, zakáadając, Īe kaĪdy czáowiek z racji samego czáowieczeĔstwa moĪe powoáywaü siĊ na realizacjĊ nie tylko wolnoĞci sáowa, ale takĪe wolnoĞci prasy. To stanowisko prowadzi w konsekwencji do
absur-dalnego wniosku, Īe kaĪdej osobie udzielającej wypowiedzi prasie naleĪy przyznaü status dziennikarza, a kaĪda
przekazana wypowiedĨ stanowi przejaw wolnoĞci prasy. Nie do zaakceptowania jest tymczasem pogląd, Īe wolnoĞü prasy ma charakter pierwotny w stosunku do wolnoĞci sáowa. Nie jest bowiem warunkiem koniecznym dla wol-noĞci sáowa istnienie wolwol-noĞci prasy, ale nie byáoby moĪliwe istnienie wolwol-noĞci prasy bez wolwol-noĞci wypowiedzi (zob. J. Taczkowska, Zawód…, dz. cyt., s. 228).
istotną, jest sposób, w jaki ustawodawca uregu-lowaá pozycjĊ dziennikarza, dopuszczając, by áączyáy go z redakcją dwa rodzaje stosunków prawnych: pierwszy – oparty na pe ánomocnic-twie (upowaĪnieniu) udzielonym przez redak-cjĊ do dziaáania na jej rzecz, którego zakres jest prawnie nieograniczony – oraz drugi – stosunek podstawowy (umowa o pracĊ lub umowa cy-wilnoprawna), przyjmując jednoczeĞnie, Īe dla uzyskania tytuáu zawodowego wystarcza samo peánomocnictwo. PrzyjĊty przez ustawodaw-cĊ sposób regulacji oznaczaá sprywatyzowanie kompetencji do przyznawania tytuáu zawodo-wego (uprawnieĔ zawodowych). PaĔstwo nie przekazaáo ich jednak Ğrodowisku zawodowemu dziennikarzy (korporacjom zawodowym), ale scedowaáo je na wáaĞcicieli mediów, co stanowi rys charakterystyczny dla wspóáregulacji jako metody normowania zawodów. BáĊdnie uzna-no, Īe organizacja medialna stanowi monolit, w ramach którego interes wáaĞciciela jest zbieĪ-ny z interesem dziennikarzy, a nawet – z intere-sem publicznym. W efekcie, pomiĊdzy pozycją dziennikarza przyznaną mu przez ustawodawcĊ a pozycją, jaką dziennikarzowi w redakcji przy-znaá pracodawca, pojawiáa siĊ widoczna dyspro-porcja. Silna pozycja dziennikarza w stosunkach na zewnątrz redakcji, przyznana mu drogą regu-lacji ustawowych, kontrastuje z jego ograniczoną podmiotowoĞcią w stosunkach wewnĊtrznych ze wzglĊdu na warunki udzielonego mu peánomoc-nictwa oraz treĞü stosunku podstawowego.
Dziaáanie ustawodawcy odbiega od ogól-nych ram normowania sposobu dostĊpu do za-wodu, które znajdowaáy zastosowanie w odnie-sieniu do zawodów regulowanych, jak i innych dziaáalnoĞci speániających kryteria charaktery-styczne dla zawodu. W odróĪnieniu od innych regulacji, ustawodawca przekazaá bowiem
podmiotom prywatnym nie tylko kompetencje do dokonania oceny umiejĊtnoĞci praktycznych kandydatów do zawodu, ale takĪe powierzyá im upowaĪnienie do ustanawiania wzorca kwaliÞ -kacji zawodowych. Ustalanie kryteriów mate-rialno-prawnych i formalno-prawnych dostĊpu do zawodu dziennikarza i jego wykonywania znalazáo siĊ zatem w gestii podmiotów nieob-jĊtych wáadztwem administracyjnym i niepod-legających kontroli prawnej. Ustawodawca dopuĞciá w ten sposób, by kryteria dostĊpu do zawodu, jako kryteria pozaprawne, utraciáy jednorodnoĞü i staáoĞü. MoĪliwe staáo siĊ takĪe zaniechanie konstruowania wzorca kwaliÞ ka-cji i umiejĊtnoĞci oraz pomijanie go na etapie podejmowania decyzji o dopuszczaniu do wy-konywania zawodu osób wybranych przez re-dakcje. Decyzje o przyznaniu upowaĪnienia do dziaáania na rzecz redakcji, ze wzglĊdu na ich zakres i rodzaj podejmujących je podmiotów, mają charakter uznaniowy i arbitralny. Nie pod-legają przy tym kontroli ani pod kątem ich celo-woĞci, trybu podjĊcia, ani zakresu i terminu.
Propozycje rozwi
ązaĔ – wyznaczniki
zawodu i modele teoretyczne
Utrzymanie statusu zawodowego dziennikarza (nie: dziaáalnoĞci) w systemie spoáecznego po-dziaáu pracy oznacza przymus regulacji praw-nej. Otwarte pozostaje pytanie o zakres i me-tody regulacji, a zatem czy bĊdzie to metoda peánej regulacji, czy wspóáregulacji. SpoĞród elementów skáadających siĊ na pojĊcie zawo-du zaledwie jeden (osobisty charakter wyko-nywanych czynnoĞci) moĪe zostaü uznany za staáą wáaĞciwoĞü charakteryzującą dziaáalnoĞü dziennikarską. Pozostaáych kryteriów odno-szonych do pojĊcia zawodu, dziennikarstwo w obecnym ksztaácie nie speánia19. Nie sposób
19 Sposób, w jaki wspóáczeĞnie jest uprawiane dziennikarstwo, nie zawsze pozwala przyjmowaü, Īe stanowi ono
wykonywanie zawodu. O braku cech wáaĞciwych dla zawodu Ğwiadczy w szczególnoĞci dopuszczalnoĞü przypisania statusu dziennikarza takĪe osobom, które: 1. nie wykonują czynnoĞci o spójnym charakterze, bowiem ich zakres,
zarazem budowaü modelu zawodu dziennika-rza, opierając siĊ wyáącznie na jednej zmien-nej. DeÞ niowanie dziaáalnoĞci dziennikar-skiej, jeĞli miaáaby uzyskaü normatywne ramy zawodu, musi zostaü oparte o inne elementy niĪ ogólnie stosowane w odniesieniu do pozo-staáych zawodów.
Do staáych wáaĞciwoĞci charakteryzujących dziaáalnoĞü dziennikarską naleĪy zaliczyü: • osobiste wykonywanie wszystkich sk
áadają-cych siĊ na tĊ dziaáalnoĞü czynnoĞci;
• istnienie zadaĔ publicznych, których wyko-nanie zostaje zlecone bezpoĞrednio w usta-wie;
• wykonywanie dziaáalnoĞci w ramach struk-tury organizacyjno-prawnej, jaką stanowi redakcja.
Te czynniki odnoszą siĊ do wielu aspektów dziaáalnoĞci dziennikarskiej, budując w ten sposób jej postaü modelową. Zarysowaniu podlega zatem aspekt podmiotowy zawodu, poprzez przyjĊcie zasady osobistoĞci dziaáa-nia, co w dalszej kolejnoĞci moĪe determino-waü warunki ponoszenia odpowiedzialnoĞci, a takĪe – wpáywaü na wybór metod dziaáania oraz przesądzaü o trybie uzyskiwania tytuáu zawodowego. Te elementy w ujĊciu modelo-wym bĊdą podlegaü zmiennej interpretacji, która wywiera wpáyw na treĞü koncepcji teore-tycznych i normatywnych wykonywania dzia-áalnoĞci dziennikarskiej. UwzglĊdnienie wĞród czynników staáych istnienia ustawowych obo-wiązków ciąĪących na dziennikarzach stano-wi rdzeĔ dziaáalnoĞci dziennikarskiej, który odróĪnia ją od aktywnoĞci podejmowanej w sferze komunikowania przez inne osoby. O ile wystĊpowanie obowiązków jest staáym
elementem konstruującym pojĊcie zawodu dziennikarza, o tyle elementem zmiennym b Ċ-dzie zakres obowiązków, róĪnicowanych w za-leĪnoĞci od wykáadni pojĊcia interesu publicz-nego, którego treĞü podlega systematycznej aktualizacji dokonywanej przez ustawodawcĊ. ObligatoryjnoĞü wystĊpowania ustawowych zadaĔ, jako czynnika konstytuującego model zawodu dziennikarza, podkreĞla jego aspekt funkcjonalny. Stanowi zarazem uzasadnienie potrzeby wyodrĊbniania zawodu dziennikarza jako aktywnoĞci spoáecznie uĪytecznej i za-sáugującej na autonomicznoĞü. Czynnikiem staáym jest takĪe wystĊpowanie redakcji jako struktury, w obrĊbie której jest podejmowa-na aktywnoĞü zawodowa. WyróĪnienie tego czynnika jako elementu staáego wypáywa ze specyÞ ki dziaáalnoĞci dziennikarskiej, która zawsze jest ukierunkowana na rozpowszech-nianie materiaáów dziennikarskich w ramach dzieáa zbiorowego, jakim są dzienniki i cza-sopisma oraz programy radiowe i telewizyjne, a takĪe ich wersje elektroniczne. Natomiast do elementów zmiennych bĊdzie naleĪeü sta-tus formalno-prawny redakcji jako podmiotu autonomicznego, któremu przysáuguje – bądĨ nie – zdolnoĞü prawna. Zmienną istotnie mo-dyÞ kującą rozwiązania modelowe bĊdzie tak-Īe sposób usytuowania redakcji w strukturze organizacji medialnej albo wobec niej.
Zawód dziennikarza bĊdą konstruowaü takĪe, obok staáych wyznaczników, czynniki zmienne. Obejmują one nastĊpujące obszary: • warunki dostĊpu do zawodu;
• tryb przyznawania tytuáu zawodowego; • tryb i zakres realizowanych zadaĔ; • kontrola ich realizacji;
doniosáoĞü, a takĪe stopieĔ záoĪonoĞci sa dalece odmienne; 2. podejmują dziaáalnoĞü przypadkowo i wykonują ją w sposób niesystematyczny, czĊsto jako dziaáalnoĞü dodatkową prowadzoną równolegle z wykonywaniem innego
zawodu; 3. nie muszą wykazywaü siĊ posiadaniem kwaliÞ kacji; 4. uzyskują status dziennikarza juĪ w momencie
podjĊcia aktywnoĞci na rzecz redakcji, nawet jeĞli ich umiejĊtnoĞci jeszcze nie zostaáy zweryÞ kowane; 5. ich dziaáal-noĞü moĪe mieü zarówno zarobkowy jak i niezarobkowy charakter; 6. wykonują czynnoĞci osobiĞcie.
• status redakcji;
• charakter stosunków áączących dziennika-rzy i redakcjĊ z wydawcą i z podmiotami spoza redakcji20.
Sposób i zakres uwzglĊdniania zmiennych, tworzenie ich hierarchii oraz nadawanie inter-pretacji poszczególnym ich kategoriom uza-sadnia stworzenie dwojakiego rodzaju kon-strukcji projektujących sposoby wykonywania dziennikarstwa w przyszáoĞci. Zostaáy one ujĊte w ramy modelu podporządkowania i modelu autonomicznego.
Model autonomiczny w najprostszym kszta á-cie powstaje przez uwzglĊdnienie tych wáaĞci-woĞci, które przesądzają o przyznaniu wykony-wanej dziaáalnoĞci charakteru dziennikarskiego i uznaniu jej za zawód. Ocena wystĊpowania cechy, jaką jest osobiste wykonywanie czyn-noĞci, nie oznacza jednak – w przeciwieĔstwie do modelu podporządkowania – Īe dziennikarz wykonuje obowiązki w ramach jednej z umów cywilno-prawnych na podstawie udzielonego przez wydawcĊ (nadawcĊ) peánomocnictwa. Osobisty charakter wykonywanych czynnoĞci zawodowych oznacza bowiem nieprzenoszal-noĞü praw i obowiązków dziennikarskich na inne osoby oraz trwaáe, niezaleĪne od woli wy-dawcy (nawy-dawcy), uprawnienie do pos áugiwa-nia siĊ tytuáem zawodowym. Utrata uprawnieĔ do wykonywania zawodu, jeĞli nastĊpuje, nie wynika z arbitralnie podjĊtej przez wydawcĊ (nadawcĊ) decyzji w oparciu o subiektywnie
przyjĊte kryteria, lecz stanowi konsekwencjĊ orzeczenia wydanego przez uprawniony do tego organ kolegialny, stwierdzającego naduĪy-cie wykonywania zawodu. Osobisty charakter czynnoĞci wymaga takĪe co najmniej wspóáod-powiedzialnoĞci za naruszenia prawa spowodo-wane przez dziennikarzy.
Realizacja zadaĔ publicznych, jako wy-znacznik zawodu dziennikarskiego, odpowiada w modelu autonomicznym obowiązkowi reali-zacji zadaĔ okreĞlonych w ustawie, przy zaáoĪe-niu, Īe ustawodawca dokonuje aktualizacji zna-czenia interesu publicznego poprzez nakre Ğle-nie celów, którym dziaáalnoĞü dziennikarska ma sáuĪyü, i zabezpieczenie ich osiągania sankcją prawną. Uruchomienie mechanizmów kontroli realizacji zadaĔ publicznych winno pozostawaü w równej mierze w interesie dziennikarzy, jak i w interesie spoáeczeĔstwa i paĔstwa. CiĊĪar wykonywania kontroli nad ich realizacją moĪe zatem spoczywaü zarówno na organizacji zawo-dowej dziennikarzy, jako wyposaĪonej w odpo-wiednie kompetencje do dziaáania, jak równieĪ na organach paĔstwa, które w ramach realizacji zasady pomocniczoĞci przejmują obowiązek nadzoru nad przestrzeganiem prawa.
Czynnik zakáadający istnienie ograniczenia organizacyjno-prawnego poprzez wymóg wy-kazania wiĊzi áączącej dziennikarza z redakcją, inaczej niĪ w modelu podporządkowania, nie rzutuje na uprawnienia zawodowe dziennika-rza, lecz odnosi siĊ do warunków wykonywania
20 W porównaniu z aktualnie obowiązującą na gruncie prawa prasowego koncepcją zawodu dziennikarskiego,
osáabieniu ulegáy te kryteria, które odnosiáy siĊ bezpoĞrednio do przedmiotu dziaáalnoĞci dziennikarskiej. Wydaje
siĊ, Īe odstąpienie od deÞ niowania zawodu dziennikarza przez wskazanie, Īe jego przedmiotem jest „redagowanie,
tworzenie lub przygotowanie materiaáów prasowych” (art. 7 ust. 2 pkt 5 pp) jest zasadne z dwóch wzglĊdów. Po pierwsze dlatego, Īe dziaáalnoĞü dziennikarska jest zróĪnicowana i nie poddaje siĊ Ğcisáej charakterystyce. MoĪna zarazem domniemywaü, Īe rozwój nowych technologii komunikacyjnych tĊ róĪnorodnoĞü jeszcze poszerzy. Po-szukiwania zmierzające do Ğcisáego okreĞlenia przedmiotu dziaáalnoĞci dziennikarskiej są zatem z góry skazane na niepowodzenie. Po drugie, niecelowe wydaje siĊ konstruowanie modelu zawodu dziennikarza w oparciu o kryterium przedmiotowe, z uwagi na powszechnoĞü dziaáalnoĞci o charakterze paradziennikarskim, podejmowanej zarówno przez osoby aspirujące do uzyskania tytuáu zawodowego dziennikarza, jak i zajmujące siĊ taką dziaáalnoĞcią z innych pobudek. Kryterium przedmiotowe nie zostaáo jednak odrzucone caákowicie. Pojawia siĊ ono, w sposób uboczny, w postaci zaáoĪenia obligatoryjnoĞci wykonywania ustawowych zadaĔ powierzonych dziennikarzom.
zawodu. Tytuá zawodowy, jeĞli zostaá raz przy-znany, utrzymują zatem takĪe ci dziennikarze, którzy z róĪnych powodów zawiesili wspóápra-cĊ z redakcją.
Model autonomiczny zakáada, Īe dziaáal-noĞü dziennikarska ma charakter prawnie re-gulowany, co przesądza o jej zawodowym sta-tusie. AutonomicznoĞü oznacza ustanowienie prawnych gwarancji niezaleĪnoĞci dziennika-rzy w stosunkach wewnĊtrznych (w organizacji medialnej) i zewnĊtrznych (z osobami spoza organizacji). Ochrona niezaleĪnoĞci obejmuje bowiem dziennikarzy, a nie organizacje me-dialne. Warunkiem skutecznej ochrony autono-micznoĞci dziennikarzy jest wskazanie grupy podmiotów, którą mają obejmowaü gwarancje ochronne. Zobowiązuje to do sprecyzowania kryteriów dostĊpu do zawodu.
Tymczasem zasadniczą cechą modelu pod-porządkowania jest zaáoĪenie, Īe dziennikar-stwo stanowi taką samą dziaáalnoĞü, jak kaĪda inna, i nie musi byü regulowana przez prawo. Taka koncepcja przyjmuje, Īe dziaáalnoĞü dziennikarska i zawód dziennikarski niczym siĊ od siebie nie róĪnią. Model podporządko-wania, podobnie jak model autonomiczny, jest konstruowany przez przyjĊcie trzech podstawo-wych wyznaczników: o osobistym charakterze czynnoĞci dziennikarskich; realizacji zadaĔ publicznych w ramach prowadzonej dzia áal-noĞci dziennikarskiej oraz o potrzebie istnienia formalnego związku z redakcją, na której rzecz ta dziaáalnoĞü jest Ğwiadczona. Te wyznaczniki są jednak interpretowane inaczej niĪ to dziaáo siĊ na tle modelu autonomicznego. Osobiste Ğwiadczenie czynnoĞci oznacza w modelu pod-porządkowania wykonywanie usáug w ramach samodzielnie prowadzonej dziaáalnoĞci lub w ramach upowaĪnienia udzielonego przez wydawcĊ. Osobisty charakter czynnoĞci dzien-nikarskich jest zatem identyÞ kowany z faktycz-nie podjĊtą realizacją wczeĞniej uzgodnionych, co do kierunku i celu, czynnoĞci. Inaczej niĪ w modelu autonomicznym, nie wiąĪe siĊ z sa-modzielnoĞcią decyzji, osobiĞcie dokonywanym
wyborem, niezaleĪnoĞcią oceny, które prowadzą do autodeterminacji w dziaáaniu. Model podpo-rządkowania realizuje koncepcjĊ osobistoĞci, ograniczając wagĊ takich cech, jak niezaleĪnoĞü i intelektualna swoboda, które powinny byü gwarantowane na kaĪdym etapie pracy dzienni-karza – na etapie wyboru tematu, gromadzenia informacji, opracowania i publikacji.
Zasadniczo model podporządkowania nie odrzuca takĪe zaáoĪenia, Īe dziaáalnoĞü dzienni-karska powinna sáuĪyü interesowi publicznemu. Dokonuje jednak reinterpretacji tego zaáoĪenia przez przyjĊcie, Īe ten obowiązek ma charakter wzglĊdny, a uprawnionym do ustalenia treĞci interesu publicznego jest organizacja medialna lub dziennikarz. Inny niĪ w modelu autonomicz-nym jest takĪe status redakcji. W modelu pod-porządkowania redakcja jest jedną z komórek organizacyjnych, podporządkowanych organo-wi zarządzającemu przedsiĊbiorstwa, podczas gdy model autonomiczny zakáada jej prawno-organizacyjną samodzielnoĞü, pozwalającą na kreowanie sytuacji prawnej w sposób niezale Ī-ny od przedsiĊbiorstwa medialnego, w zakresie realizacji zleconych jej zadaĔ ustawowych.
Zako
Ĕczenie
ZagroĪenie dla niezaleĪnoĞci dziennikarskiej moĪe stanowiü, co bywa bardzo czĊsto pod-noszone, nadmierna, kazuistyczna regulacja prawna, ale jeszcze wiĊkszym zagroĪeniem jest dla niej – co rzadko siĊ dostrzega – brak jakiejkolwiek regulacji. JeĞli miaáyby siĊ zi-Ğciü przewidywania o koĔcu dziennikarstwa, to nastąpi to tylko wówczas, gdy ustawodawca zaniecha regulowania statusu dziennikarzy. De-reglamentacja zawodu dziennikarza, okreĞlana jako koniec dziennikarstwa, nie oznacza kresu aktywnoĞci polegającej na przygotowaniu (re-dagowaniu, tworzeniu) materiaáów prasowych, ale oznacza koniec okresu, w którym istniaáy zobiektywizowane standardy wykonywania ta-kiej dziaáalnoĞci ustanawiane przez wzgląd na potrzeby zaspokojenia interesu publicznego. Ta sytuacja rodzi niebezpieczeĔstwo zastąpienia
zobiektywizowanego wzorca wymagaĔ sta-wianych dziennikarzom oceną subiektywnie dokonywaną przez wáaĞcicieli mediów, przy zastosowaniu kryterium stopnia realizacji indy-widualnych interesów gospodarczych organiza-cji medialnych. Trzeba zarazem podkreĞliü, Īe stanowisko, zgodnie z którym nie jest waĪne, KTO przygotowuje materiaáy dziennikarskie, ale waĪne, JAK to robi (rzetelnie), co miaáoby oznaczaü, Īe formalizowanie warunków dostĊ-pu do zawodu szkodzi dziennikarzom i dzienni-karstwu, a w konsekwencji szkodzi interesowi spoáecznemu – zawiera istotny báąd logiczny. Polega on na przyjĊciu z gruntu faászywego zaáoĪenia, Īe moĪna domagaü siĊ rzetelnego dziennikarstwa, pomimo braku ustalenia statu-su prawnego samych dziennikarzy. OkreĞlanie wymogów bez wskazania krĊgu osób zobowią-zanych do ich przestrzegania jest dziaáalnoĞcią nieracjonalną. Domaganie siĊ dochowania rze-telnoĞci jest zatem moĪliwe dopiero wówczas,
gdy w normach prawnych zostanie wskazany krąg osób zobowiązanych do speánienia tego wymogu.
Podsumowując, naleĪy podkreĞliü, Īe status zawodu bĊdzie zaleĪeü od dwóch czynników: wyboru modelu regulacji prawnej (peána regu-lacja, wspóáregulacja, dereglamentacja) oraz sposobu nadawania interpretacji staáym wy-znacznikom zawodu, a takĪe wyboru czynników zmiennych i ich hierarchizacji. MoĪna zarazem przypuszczaü, Īe decydujące znaczenie dla roz-woju dziennikarstwa i regulowania zawodu b Ċ-dzie posiadaü wykáadnia staáych wyznaczników zawodowoĞci, bowiem powoáanie podobnych, a nawet jednakowo brzmiących przesáanek moĪe prowadziü, w zaleĪnoĞci od ich wykáadni, do za-sadniczo róĪnych koncepcji dziennikarstwa. To nie dobór czynników zmiennych, lecz sposób, w jaki bĊdzie nastĊpowaü interpretacja elemen-tów fundamentalnych dla zawodu dziennikarza, przesądzi o kierunku zmian.
