JERZY BIELEC1
TURYSTYKA WIEJSKA – SPO£ECZNY WYMIAR
W EKONOMICZNYM KONTEKŒCIE
W dniach 13–15 wrzeœnia 2011 roku w Mielnie-Unieœciu odby³o siê XIV Ogólnopolskie Sympozjum Agroturystyczne „Turystyka wiejska – spo³eczny wymiar w ekonomicznym kontekœcie” zorganizowane pod patronatem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministra Sportu i Turystyki oraz Marsza³ka Woje-wództwa Zachodniopomorskiego. Organizatorami byli: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddzia³ w Krakowie, Zachodniopomorski Oœrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Wy¿sza Szko³a Organizacji Turystyki i Hotelar-stwa w Warszawie, Œrodkowopomorska Grupa Dzia³ania w Koszalinie i Gmin-na Organizacja TurystyczGmin-na w Sianowie.
Ze wzglêdu na szeroki zakres poruszanej tematyki i du¿¹ liczbê goœci repre-zentuj¹cych ca³y przekrój instytucji, organizacji i podmiotów prywatnych zain-teresowanych tematyk¹ sympozjum musia³o zostaæ i zosta³o zorganizowane per-fekcyjnie, ³¹cz¹c wiedzê naukow¹ z praktyk¹ przekazywan¹ w formie warszta-tów i wyjazdów studyjnych.
Ramowy program obejmowa³ – w pierwszym dniu: wyst¹pienia organizato-rów, wyst¹pienia resortowe i referaty programowe, a nastêpnie sesje warszta-towe podzielone ze wzglêdu na liczbê uczestników na trzy równolegle prowa-dzone grupy. Po kolacji organizatorzy zaproponowali dodatkowe warsztaty kreatywne.
Dzieñ drugi rozpocz¹³ siê o godzinie 7 rano, a zakoñczy³ o godzinie 22 wie-czorem – ca³oœæ czasu wype³ni³ wyjazd studyjny, w którego ramach, w trzech grupach autokarowych, uczestnicy odwiedzali podkoszaliñskie miejscowoœci, w których zrealizowano projekty przy wsparciu funduszy unijnych. Dzieñ wieñ-czy³a kolacja regionalna w „Oborze”.
1Autor jest pracownikiem naukowym Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie (e-mail: jerzy.bielec@zut.edu.pl).
WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (153) 2011
Trzeci dzieñ by³ ostatnim dniem sympozjum i poœwiêcono go podsumowaniu wyjazdów studyjnych oraz, co nie by³o w pierwotnym planie, ale co okaza³o siê niezbêdne w wyniku poczynionych spostrze¿eñ, dyskusji na temat turystyki wiejskiej w nowej perspektywie programowej na lata 2014–2020.
Prezentacja pogl¹dów uczestników, treœci wyg³oszonych wyst¹pieñ, niekiedy gor¹cych polemik nie jest prostym zadaniem, choæby z tego wzglêdu, ¿e autor, jako uczestnik, nie by³ w stanie wzi¹æ udzia³u w ka¿dej z zaproponowanych przez organizatorów sesji, które odbywa³y siê równolegle. Wnioski z dyskusji prowadzonych w trakcie XIV Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego wydaj¹ siê jednak na tyle wa¿kie, ¿e warte zaprezentowania i stanowi¹ istotne uzupe³nienie wydanej przez ZUT w Szczecinie i CDR w Brwinowie publikacji naukowej2.
POWITANIE I WYST¥PIENIA RESORTOWE
Uczestników przywitali m.in.: dyrektor Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie O/Kraków Pan Jaros³aw Bomba, w imieniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Pani z-ca dyrektora El¿bieta Karnafel-Wyka, w imieniu Ministra Sportu i Turystyki zastêpca dyrektora Pani El¿bieta Wyrwicz, dyrektor Zachod-niopomorskiego Oœrodka Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach Pani dr in¿. Irena Agata £ucka, Prezes Zarz¹du Œrodkowopomorskiej Grupy Dzia³ania w Koszalinie Pani Barbara Bawiec-Kusz oraz Wójt Gminy Mielno Pani Olga Roszak-Peza³a. Przywitali siê z uczestnikami równie¿ goœcie z Niemiec, repre-zentuj¹cy m.in. zwi¹zek rolników, kobiet wiejskich, organizacje turystyczne i administracjê z powiatu Havelland i Prignitz (Brandenburgia).
W ramach krótkich wyst¹pieñ przedstawiciele resortów podkreœlali wagê, ja-k¹ w ministerstwach przywi¹zuje siê do kwestii rozwoju agroturystyki oraz przekazali informacje o dot¹d wykorzystanych lub planowanych jeszcze do wy-korzystania œrodkach unijnych w ró¿nych programach. Wójt Gminy Mielno dziêkowa³a za odwiedziny i przekaza³a informacje o 17 podmiotach dzia³aj¹-cych w zakresie agroturystyki na terenie jej gminy. Prezes Œrodkowopomorskiej Grupy Dzia³ania pochwali³a siê faktem zrzeszania 28 podmiotów, w tym 12 gmin, oraz zarz¹dzaniem funduszami rzêdu 12 mln na realizacjê programów unijnych. Pani Prezes zachêca³a do wziêcia udzia³u w aktualnie organizowanym konkursie. Goœcie z Niemiec zwrócili uwagê, ¿e w ich regionie agroturystyka jest znacz¹c¹ bran¿¹ gospodarki, ale z du¿ym zainteresowaniem œledz¹ wszelkie nowoœci, jakie pojawiaj¹ siê w tej dziedzinie w Polsce.
REFERATY PROGRAMOWE
Dr Wac³aw Idziak (Koszaliñskie Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne) w re-feracie wprowadzaj¹cym Turystyka spo³eczna – inspiracje dla turystyki
wiej-2Turystyka wiejska – spo³eczny wymiar w ekonomicznym kontekœcie, 2011. „Folia Universitatis Technologiae Stetinensis 288. Oeconomica 64”.
skiej zaprezentowa³ takie podstawowe pojêcia, jak: turystyka spo³eczna, tury-styka socjalna, turytury-styka spo³ecznie odpowiedzialna i turytury-styka uspo³eczniaj¹-ca (socjalizuj¹uspo³eczniaj¹-ca), umieszczaj¹c je w kontekœcie turystyki wiejskiej i teorii wymiany. Podawane przez referenta przyk³ady przedstawia³y bogactwo mo¿-liwych rozwi¹zañ w tym zakresie i wzmacnia³y wnioski z referatu, wskazuj¹-ce, ¿e wieœ, nawet jeœli le¿y na uboczu i ma s³ab¹ infrastrukturê, jest w stanie znaleŸæ tak¹ niszê i zaoferowaæ taki produkt, w szczególnoœci oparty na emo-cjach, nowych wra¿eniach i prze¿yciach, umo¿liwiaj¹cy samorozwój, na któ-ry znajd¹ siê klienci.
Dr Andrzej Stasiak (WSTiH w £odzi) przedstawi³ referat Wieœ jako obszar
tu-rystyki spo³ecznej, który rozpocz¹³ od wskazania niekorzystnych procesów de-mograficznych, spo³ecznych i gospodarczych w Unii Europejskiej, le¿¹cych u podstaw rozwoju ekonomii spo³ecznej. Wymieniaj¹c grupy beneficjentów, podkreœla³, ¿e pomimo powszechnego przekonania o prawie do wypoczynku wiele z nich jest dyskryminowanych, a bariery w dostêpie do wypoczynku maj¹ najró¿niejszy charakter. Proponowane rozwi¹zania, jak turystyka spo³ecznie za-anga¿owana (np. realizowana „po kosztach”) czy turystyka quazi-spo³eczna (np. wyjazdy szkoleniowe pracowników firm, wczasy „pod grusz¹”), stanowiæ maj¹ uzupe³nienie komercyjnej oferty i mog¹ byæ realizowane przez przedsiê-biorstwa spo³eczne. Korzyœci¹ takiego rozwi¹zania, poza poszerzaniem wiedzy i odpoczynkiem, by³oby, w przypadku turystyki traktowanej jako pomoc socjal-na, wzbogacenie doœwiadczeñ, a tak¿e rozwój bran¿y, zamiast prostego przeka-zywania œwiadczeñ pieniê¿nych (vide: wyjazdy wakacyjne dzieci z terenów ob-jêtych powodzi¹).
Dr hab. Magdalena Kachniewska, prof. SGH, w referacie Funkcja
turystycz-na jako determiturystycz-nanta jakoœci ¿ycia turystycz-na wsiprzedstawi³a wyniki badañ nad jako-œci¹ ¿ycia we wsiach, w których agroturystyka rozwija siê minimum od 15 lat. Tylko po³owa respondentów by³a zwi¹zana bezpoœrednio z bran¿¹, dziêki temu uzyskano zró¿nicowany obraz oceny zmian zachodz¹cych na wsi w wyniku po-jawienia siê turystów.
Dr hab. Zbigniew Galor, prof. WSNHiD, referat Po co turystyce polityka
spo-³eczna rozpocz¹³ od wskazania, ¿e turystyka czy wypoczynek jako taki nie s¹ traktowane jako polityka szczegó³owa polityki spo³ecznej, a wspó³czeœnie trud-no mówiæ o pojêciu dobrobytu z pominiêciem mo¿liwoœci wypoczynku. Zwró-ci³ równie¿ uwagê na rozwarstwienie spo³eczne w konsumpcji oferty wypoczyn-kowej, gdzie z jednej strony pojawia siê turystyka zagraniczna w postaci luksu-sowych wycieczek lotniczych, a z drugiej – uwarunkowania finansowe, kulturo-we, zawodowe powoduj¹, ¿e istniej¹ znaczne, szczególnie na wsi, grupy wyklu-czone z dostêpu do odpoczynku wakacyjnego.
Dr Janusz Majewski polemizowa³ z wyst¹pieniami dwóch wczeœniejszych prelegentów w referacie Spo³eczne aspekty wiejskiego produktu turystycznego, podkreœlaj¹c, ¿e produkty turystyczne (w tym us³ugi) tworzone s¹ przede wszystkim w celu konkurencji. W jego przekonaniu mieszanie polityki spo³ecz-nej czy jej elementów socjalnych do produktów rynkowych mo¿e powodowaæ zak³ócenia na wolnym rynku.
SESJE WARSZTATOWE
W ramach sesji warsztatowej zatytu³owanej Spo³eczny wymiar turystyki
wiejskiejzaproponowano uczestnikom pracê w trzech grupach. Pierwsz¹ pro-wadzi³ dr Wac³aw Idziak, a jej tematem by³o Projektowanie przedsiêwziêæ
tu-rystyki wiejskiej, drug¹ natomiast – Maria Idziak z tematem Spo³eczne
zarz¹-dzanie wiejskim produktem turystycznym. W grupach tych poruszono dwa za-gadnienia, które poddano analizie w ramach æwiczeñ warsztatowych: sposoby zaanga¿owania i budowy relacji z lokaln¹ w³adz¹ samorz¹dow¹ oraz wspó³-praca szkó³, w tym wy¿szych, ze spo³ecznoœci¹ lokaln¹ nastawiona na przed-siêbiorcze podejœcie do zasobów. Dyskutowano tak¿e, jak tworzyæ ofertê pro-duktow¹ oraz nad rol¹ stowarzyszeñ w reprezentowaniu produktu na zewn¹trz, w tym tak¿e o wiêkszych mo¿liwoœciach pozyskiwania œrodków przez stowa-rzyszenia. Podkreœlono problem niedoskona³oœci prawa, z jakim borykaj¹ siê oferuj¹cy kwatery.
Trzeci¹ grupê prowadzi³ zespó³ CDR O/Kraków, a jej tematem by³a Wieœ
ja-ko przestrzeñ edukacyjna. Osoby, które zapisa³y siê do tej grupy, podzielono na 4 zespo³y, z których ka¿dy zajmowa³ siê osobnym zagadnieniem podporz¹dko-wanym celowi zidentyfikowania zasobów wsi, które mog¹ zostaæ wykorzystane w edukacji dzieci i m³odzie¿y. Zasobami, od których wychodzono, by³y typowe dla wsi budynki, jak na przyk³ad obora, podwórko czy ogród. Analizie poddano równie¿ zasoby przyrodnicze oraz produkty powstaj¹ce na wsi. Niekonwencjo-nalne wykorzystanie potencja³u wsi mia³o wskazaæ nowe œrodki dydaktyczne, a w dalszej kolejnoœci wesprzeæ program gospodarstw edukacyjnych prowadzo-ny przez MRiRW.
WYJAZDY STUDYJNE
Tematyczne wyjazdy studyjne pod wspólnym tytu³em Spo³eczny wymiar
tu-rystyki wiejskiej – dobre polskie przyk³adyobejmowa³y 3 trasy, na których ka¿-da z grup zapoznawa³a siê z agroturystycznym gospoka¿-darstwem edukacyjnym, warsztatami animacji spo³ecznej w wiosce tematycznej i skansenem. Poszcze-gólne miejsca zwiedzania by³y oddalone od siebie o kilka kilometrów, wiêc gru-py mija³y siê, odwiedzaj¹c je. Gospodarstwo edukacyjne reprezentowa³ prywat-ny ogród botaniczprywat-ny o powierzchni 3 ha, zawieraj¹cy ponad 80 gatunków roœlin chronionych3. W³aœcicielka podjê³a goœci obiadem, opowiedzia³a o niekonwen-cjonalnych sposobach, jakie wykorzystuje, ¿eby przekazaæ dzieciom i m³odzie-¿y wiedzê z zakresu botaniki, oraz pokaza³a czêœæ swojego ogrodu.
Wioski tematyczne reprezentowa³y wsie: Paproty (Wioska Labiryntów i róde³), Sierakowo (Wioska Hobbitów) oraz Podgórki (Kraina Bajek i Rowe-rów)4, które obejmowa³y przekrój ró¿norodnych typów wsi podkoszaliñskich, po³¹czonych wspólnym mianownikiem – zanim sta³y siê wsiami
tematyczny-3 Zyber Gra¿yna. Ogród botaniczny. Koszalin-Œwieszyno-W³oki (http: //www.zyber.pl/in-dex.php/info, 16.09.2011).
mi, nie by³o w nich nic lub prawie nic, a ¿yj¹cy w nich ludzie nie mieli per-spektyw.
W ramach programu odwiedzaj¹ca Wioskê Hobbitów grupa zosta³a przywita-na przez postaæ w stroju czarodzieja. Nastêpnie zwiedza³a teren samej wioski zbudowanej na piêknej ³¹ce naprzeciw zamkniêtej szko³y wiejskiej. Czêœæ uczestników przegl¹da³a stragan i dokonywa³a zakupów, wiêkszoœæ bra³a udzia³ w prowadzonych przez mieszkañców, przebranych w stroje z trylogii Tolkiena, grach i zabawach. Podzieleni na podgrupy uczestnicy wyruszyli nastêpnie w po-dró¿, na której szlaku musieli borykaæ siê z zagadkami i wykonywaæ ró¿ne za-dania nawi¹zuj¹ce do wêdrówki, jak¹ odby³a dru¿yna hobbitów. Wêdrówkê koñ-czy³o wykucie pierœcienia w kuŸni, która w tym celu zosta³a na nowo urucho-miona we wsi. Po poczêstunku rozpoczê³y siê warsztaty animacji spo³ecznej, m.in. z dekupa¿u, które odbywa³y siê w siedzibie Stowarzyszenia, w budynku by³ej szko³y.
Niektóre z grup odwiedza³y gospodarstwo agroturystyczne lub wieœ Paproty, w której zwiedzaj¹cy musieli m.in. odnaleŸæ drogê w labiryncie utworzonym z posadzonej wierzby.
Odwiedziny w skansenie chleba5, zbudowanym obok nowoczesnej piekarni, lecz otoczonej sympatycznym ogrodem, da³y mo¿liwoœæ zapoznania siê z tra-dycj¹ piekarsk¹. Skansen, prócz ciekawej gawêdy na temat chleba, oferuje mo¿liwoœæ wziêcia udzia³u w ca³ym procesie wypieku, pocz¹wszy od miele-nia ¿arnem, poprzez zagmiele-niatanie w³asnych bu³ek, a¿ po wypiek w piecu chle-bowym. Gotowy produkt mo¿na popiæ zakwasem. Naturalnie skansen oferuje te¿ w³asne produkty w bie¿¹cej sprzeda¿y. Usytuowany obok nowoczesnej piekarni stanowi rodzaj dobra komplementarnego, zarówno w zakresie us³ugi, jak i asortymentu.
Wyjazd studyjny koñczy³y odwiedziny wsi Podgórki, która na terenie by-³ego PGR-u, na bazie maj¹tku przekazanego Starostwu S³awieñskiemu i w czêœci oddanemu w dzier¿awê, zorganizowa³a lokalne centrum spo³ecz-no-kulturalne. Stowarzyszenie Rozwoju Specjalnego Oœrodka Szkolno--Wychowawczego w Podgórkach i Wsi Podgórki „Razem w przysz³oœæ”, wy-korzystuj¹c dotacje unijne, doprowadzi³o do wyremontowania i uruchomie-nia pracowni ceramiki, pola do disc golfa, placu zabaw pod opiek¹ Rumcaj-sa i Hanki, pracowni rowerowej, a przede wszystkim do przekszta³cenia obo-ry w wielofunkcyjn¹ salê, w której odbywaj¹ siê wesela, zabawy taneczne, pokazy i zawody, a tak¿e w której mog¹ æwiczyæ dzieci i zespo³y muzyczne. Kolacja regionalna w „Oborze” w Podgórkach wzbogacona zosta³a wystêpa-mi zespo³u ludowego z s¹siedniej, zaprzyjaŸnionej wsi. Podkreœliæ nale¿y emocjonalny wydŸwiêk i ogrom wra¿eñ oraz doœwiadczeñ zebranych przez uczestników w ramach wyjazdu. Mimo napiêtego programu pojawia³y siê opinie, ¿e atmosfera i nietypowoœæ oferty potrafi³a wspaniale odprê¿yæ i za-anga¿owaæ na tyle, by chcia³o siê wróciæ do tych miejsc.
4Wioski tematyczne(http: //www.wioskitematyczne.org.pl, 16.09.2011). 5Skansen chleba(http: //www.skansenchleba.dl.pl, 16.09.2011).
WNIOSKI Z DYSKUSJI PODSUMOWUJ¥CEJ
Dyskusja podsumowuj¹ca, moderowana przez Rektora WSOTiH dr. Juliana Bystrzanowskiego, podzielona zosta³a na dwie ³¹cz¹ce siê czêœci – najpierw omówiono kwestie, jakie wynik³y w trakcie wyjazdów studyjnych, a nastêpnie wyci¹gniêto wnioski dla turystyki wiejskiej w nowej perspektywie programowej 2014–2020.
W czêœci pierwszej podjêto temat finansowania i rozliczania dochodów z dzia³alnoœci wsi tematycznych realizowanych na bazie stowarzyszeñ. Zwraca-no uwagê na trudZwraca-noœci, a czêsto wrêcz na konieczZwraca-noœæ „outsourcingu” us³ug ksiêgowych ze wzglêdu na brak wiedzy cz³onków stowarzyszeñ, ale tak¿e na fakt, ¿e dot¹d przeprowadzone kontrole nie kwestionowa³y poprawnoœci zarob-kowania. Dr Idziak zwróci³ uwagê, ¿e status rolnika nie pomaga w uzyskiwaniu dochodu z takiej dzia³alnoœci, poniewa¿ rolnicy obawiaj¹ siê utraciæ korzyœci z podlegania ubezpieczeniu w KRUS-ie. Dotychczasowi uczestnicy otrzymuj¹ œrodki w ramach zatrudnienia na umowê zlecenie lub jako odp³atnoœæ za dzia³a-nia w ramach celów statutowych Stowarzyszedzia³a-nia. Mo¿liwe jest tak¿e zarabianie na sprzeda¿y pami¹tek, ceramiki, wyrobów wikliniarskich itp.
Inn¹ dyskutowan¹ kwesti¹ by³a tymczasowoœæ zarówno programów pomoco-wych, jak i dzier¿awy obiektów PGR-owskich. Osoby anga¿uj¹ce siê w projekt dzia³aj¹ na maj¹tku, który czêsto nale¿y do powiatu lub gminy i z tego powodu nie wi¹¿¹ swojej przysz³oœci z projektem, nie prowadz¹c powa¿niejszych inwe-stycji. Pad³ wniosek o koniecznoœæ rozpowszechnienia permanentnego doradz-twa, na przyk³ad w formie zatrudnienia sta³ych animatorów œrodowisk w po-szczególnych regionach, a tak¿e takiego skonstruowania kolejnych konkursów unijnych, by zapewniæ odnosz¹cym sukcesy, ale wci¹¿ niesamodzielnym inicja-tywom dalsze finansowanie.
Dr Jerzy Bielec zwróci³ uwagê na etap rozwoju, na jakim poszczególne pro-jekty obecnie siê znalaz³y. Wysz³y ju¿ one bowiem z fazy, w której celem by³a wy³¹cznie aktywizacja mieszkañców i uœwiadomienie im, ¿e mog¹ zacz¹æ przy-ci¹gaæ turystów, a s¹ na etapie, na którym pojawia siê koniecznoœæ pewnej pro-fesjonalizacji dzia³añ i oferty. Kolejnym krokiem powinna byæ ocena efektu ska-li, tj. zadbanie o to, aby projekt lub raczej grupê realizowanych projektów zacz¹æ sprzedawaæ jako jeden produkt turystyczny. Pozwoli³oby to wykorzystaæ poten-cja³ mieszkañców wsi zaanga¿owanych w projekt i zatrzymaæ turystê d³u¿ej, goszcz¹c go wszechstronniej, przez co zwiêkszy³yby siê zyski.
W czêœci drugiej, dotycz¹cej turystyki wiejskiej w perspektywie programo-wej na lata 2014–2020, dr Wac³aw Idziak podkreœli³ koniecznoœæ wzmocnienia ju¿ zapocz¹tkowanych projektów, wypracowania gotowych do u¿ycia wzorców i ich implementacji w innych regionach. Znalaz³o to powszechne zrozumienie, a dr hab. Zbigniew Galor wskaza³, ¿e istniej¹ ju¿ dobre, miejskie wzorce ekono-mii spo³ecznej realizowanej w miejskich Centrach Integracji Spo³ecznej, które w formie gotowych praktyk mog³yby trafiæ na tereny wiejskie. Zwróci³ uwagê, ¿e ¿ycie na wsi uleg³o daleko id¹cej marginalizacji i promocja urlopów „na wsi” przez miejskie firmy mog³aby, choæ w czêœci, zmniejszyæ przepaœæ, jaka
obec-nie istobec-nieje, tak¿e poprzez nap³yw œrodków finansowych z takich w³aœobec-nie pro-jektów.
W dyskusji zwrócono uwagê na fakt, ¿e nale¿y skupiæ siê na uproszczeniu procedur, które dot¹d czêsto zniechêca³y, ale te¿ w wiêkszym stopniu braæ pod uwagê dotychczasowe kompetencje i osi¹gniêcia, by rozwijaæ te projekty, które ju¿ funkcjonuj¹ i daj¹ szanse na progres, a nie rozpraszaæ nadmiernie dystrybu-cjê ograniczonych œrodków finansowych.
Na koniec nale¿y stwierdziæ, ¿e niew¹tpliwym sukcesem organizatorów sym-pozjum by³o po³¹czenie wiedzy i doœwiadczeñ wielu œrodowisk z prze¿yciami emocjonalnymi zwi¹zanymi z odwiedzanymi miejscami, spotykanymi ludŸmi i zorganizowanymi warsztatami. Sympozjum – w przeciwieñstwie do wielu po-dobnych spotkañ – nastawione by³o na spotkanie z ludŸmi w warunkach, które zazwyczaj opisywane s¹ doœæ lakonicznie i sucho w publikacjach naukowych. Mo¿liwoœæ poznania i doœwiadczenia faktycznych miejsc i stoj¹cych za nimi lu-dzi by³a wartoœci¹ sam¹ w sobie. I z pewnoœci¹ nie prêdko zniknie z pamiêci uczestników spotkania.
