[2007/Nr 4] Ocena jakościowa sposobu żywienia ludzi starszych zrzeszonych w wybranych warszawskich stowarzyszeniach społecznych. Cz. I.

Andrzej Tokarz, Agnieszka Stawarska, Magdalena Kolczewska

OCENA JAKOS

´

CIOWA SPOSOBU Z

˙

YWIENIA LUDZI STARSZYCH

ZRZESZONYCH W WYBRANYCH WARSZAWSKICH

STOWARZYSZENIACH SPOŁECZNYCH

CZ. I.

Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej w Warszawie Kierownik: prof. A.M. dr hab. A. Tokarz

W pracy przeprowadzono ocene˛ jakos´ciowa˛ sposobu z˙ywienia ludzi starszych (60 – 96 lat). Zastosowano metode˛ wywiadu o spoz˙yciu z ostatnich 24 godz. poprzedzaja˛cych badanie. Badaniami obje˛to grupe˛ 104 losowo wybranych oso´b – 58 kobiet i 46 me˛z˙czyzn. Ankiety sporza˛dzano w okresie od lutego 2006 r. do maja 2006 r. Uzyskane wyniki wskazały, z˙e z˙ywienie oso´b starszych odbiegało od zasad racjonalnego z˙ywienia. Stwierdzono ro´z˙nice w sposobie z˙ywienia kobiet i me˛z˙czyzn oraz oso´b z ro´z˙nymi chorobami metabolicznymi.

Hasła kluczowe: sposo´b z˙ywienia, ocena jakos´ciowa, ludzie starsi.

Key words: nutrition mode, qualitative assessment, elderly people.

Cecha˛ znamienna˛ naszych czaso´w jest cia˛gle zwie˛kszaja˛cy sie˛ odsetek ludzi

starszych w społeczen´stwie. Zwia˛zane jest to gło´wnie z poste˛pem medycyny oraz

przemysłu farmaceutycznego. Zaowocowało to wydłuz˙eniem przecie˛tnego czasu

trwania z˙ycia, co wia˛z˙e sie˛ z koniecznos´cia˛ pogłe˛biania wiedzy o poste˛powaniu

w stanach patologicznych, charakterystycznych dla wieku starszego, szukania

skutecznych s´rodko´w profilaktycznych, do kto´rych nalez˙y m. in. upowszechnianie

zdrowego stylu z˙ycia, czyli odpowiednio dobranej diety poła˛czonej z aktywnos´cia˛

fizyczna˛ i psychiczna˛.

To włas´nie odz˙ywianie jest jednym z podstawowych czynniko´w maja˛cych

wpływ na stan zdrowia. Utrzymuja˛ce sie˛ przez dłuz˙szy okres czasu

nieprawidłowo-s´ci w sposobie z˙ywienia moga˛ powodowac´ wyste˛powanie choro´b dietozalez˙nych,

ba˛dz´ nasilac´ juz˙ istnieja˛ce (1 – 7).

Dobre poznanie problemo´w z˙ywieniowych ludzi starszych stwarza moz˙liwos´c´

poprawy jakos´ci z˙ywienia oraz jakos´ci z˙ycia.

MATERIAŁ I METODY

W pracy dokonano oceny jakos´ciowej sposobu z˙ywienia oso´b starszych, skupionych w naste˛puja˛cych warszawskich stowarzyszeniach:

• Centrum Usług Socjalnych i Szkolenia Kadr Pomocy Społecznej – „Os´rodek Nowolipie” • Fundacja „Emeryt”

• Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Haliny Szwarc.

Badaniami obje˛to grupe˛ 104 oso´b (58 kobiet i 46 me˛z˙czyzn), w wieku od 60 do 96 lat. Do oceny sposobu z˙ywienia badanej grupy ludzi zastosowano metode˛ wywiadu o spoz˙yciu z ostatnich 24 godz. przed badaniem. Wywiado´w dokonywano zgodnie z zaleceniami Instytutu Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywienia w Warszawie. Przy zbieraniu danych odnos´nie z˙ywienia respondento´w korzystano z albumu fotografii produkto´w i potraw o zro´z˙nicowanej wielkos´ci porcji, opracowanego przez Instytut Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywie-nia w Warszawie (8). Badaywie-nia przeprowadzano od poniedziałku do soboty wła˛cznie, jednorazowo z losowo wybranymi osobami starszymi, w okresie od lutego 2006 r. do maja 2006 r.

WYNIKI I ICH OMO

´

WIENIE

Stosuja˛c kryteria podziału na klasy z˙ywienia wg Szczygłowej i wspo´łpr. (9) dokonano oceny jakos´ci całodziennej racji pokarmowej (CRP) respondento´w. Uzyskane wyniki przedstawiono w tab. I.

T a b e l a I

Charakterystyka całodziennego z˙ywienia wg Szczygłowej (8) T a b l e I

Characteristics of the daily nutrition (after Szczyglowa) (8) Klasy

z˙ywienia

Kobiety n = 58 Me˛z˙czyz´ni n = 46 Ła˛cznie n = 104

liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział %

I 0 0 0 0 0 0

II 3 5,2 7 15,2 10 9,6

III 21 36,2 20 43,5 41 39,4

IV 34 58,6 19 41,3 53 51,0

Z

˙

adna z przebadanych oso´b nie odz˙ywiała sie˛ w sposo´b prawidłowy, a z˙ywienie zadowalaja˛ce stwierdzono zaledwie u ok. 10% respondento´w (5,2% kobiet i 15,2% me˛z˙czyzn). W sposo´b niezadowa-laja˛cy odz˙ywiało sie˛ blisko 40% ankietowanych, a dotyczyło to 36% kobiet i 43% me˛z˙czyzn. Najwie˛ksza˛ grupe˛, bo licza˛ca˛ az˙ 51% stanowiły osoby odz˙ywiaja˛ce sie˛ w sposo´b nieprawidłowy. Do klasy tej zakwalifikowano blisko 59% kobiet i 41% me˛z˙czyzn. Podsumowuja˛c nalez˙y stwierdzic´, z˙e ła˛cznie do klas III i IV przypisano az˙ 90,4% oso´b, w tym niespełna 95% stanowiły kobiety i 85% me˛z˙czyz´ni. Pomimo tego jadłospis kobiet był bardziej urozmaicony w poro´wnaniu z dieta˛ me˛z˙czyzn, co jest zgodne z wynikami otrzymanymi przez Dude˛ (10).

Najcze˛s´ciej wyste˛puja˛cymi błe˛dami z˙ywieniowymi ws´ro´d badanych ludzi starszych było spoz˙ywanie mało urozmaiconych posiłko´w, a w szczego´lnos´ci brak ła˛czenia w nich białka zwierze˛cego z warzywami lub owocami, a takz˙e mała ilos´c´ posiłko´w zawieraja˛cych mleko i jego przetwory. Podobne wyniki otrzymali ro´wniez˙ inni autorzy (10 – 14).

T a b e l a II

Liczba posiłko´w spoz˙ywanych przez osoby starsze w cia˛gu dnia T a b l e II

Daily number meals consumed by elderly people Liczba

posiłko´w

Kobiety n = 58 Me˛z˙czyz´ni n = 46 Ła˛cznie n = 104

liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział %

1 0 0 0 0 0 0

2 0 0 1 2,2 1 1,0

3 26 44,8 22 47,8 48 46,2

4 25 43,1 19 41,3 44 42,3

Przeprowadzona analiza liczby spoz˙ywanych posiłko´w przez ludzi starszych wykazała, z˙e w zbliz˙o-nych do siebie proporcjach jedli 3 i 4 posiłki dziennie. Stanowiło to odpowiednio 46,2% i 42,3% (tab. II). Tylko 1% oso´b starszych zadeklarowało spoz˙ywanie dwo´ch posiłko´w w cia˛gu dnia, a 10,5% pie˛ciu i wie˛cej.

Wykazano, z˙e zaro´wno kobiety jak i me˛z˙czyz´ni jedza˛ codziennie trzy gło´wne posiłki, a w tym na pierwszym miejscu I s´niadanie (100%) i obiad (100%). Na drugim miejscu pod wzgle˛dem regularnos´ci spoz˙ycia znalazła sie˛ kolacja (97,1%), co dotyczyło 98,3% kobiet i 95,7% me˛z˙czyzn (tab. III). Ludzie starsi nieche˛tnie jedli II s´niadanie (35,6%) i podwieczorek (29,8%), przy czym kobiety preferowały spoz˙ywanie podwieczorku (ok. 38%), natomiast me˛z˙czyz´ni II s´niadania (41,3%). Podobne wyniki otrzymali inni autorzy (10 – 13).

T a b e l a III

Charakterystyka rodzajo´w posiłko´w spoz˙ywanych przez badane osoby T a b l e III

Characteristics of the types of meals consumed by elderly people Rodzaj

posiłku

Kobiety n = 58 Me˛z˙czyz´ni n = 46 Ła˛cznie n = 104

liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział %

I s´niadanie 58 100,0 46 100,0 104 100,0 II s´niadanie 18 31,0 19 41,3 37 35,6 Obiad 58 100,0 46 100,0 104 100,0 Podwieczorek 22 37,9 9 19,6 31 29,8 Kolacja 57 98,3 44 95,7 101 97,1 Pojadanie 39 67,3 27 58,7 66 63,5

W całodziennej strukturze diety istotne jest zaro´wno to ile posiłko´w spoz˙yto, jak i to jakie grupy produkto´w wchodziły w ich skład. Dlatego tez˙ poszczego´lne posiłki pogrupowano pod wzgle˛dem zawartos´ci produkto´w be˛da˛cych z´ro´dłem białka zwierze˛cego, w tym pochodza˛cego z mleka i jego przetworo´w oraz owoco´w i warzyw. Ocene˛ jakos´ci poszczego´lnych posiłko´w wykonano wg testu Bielin´skiej (15).

W składzie I s´niadania, zaro´wno u kobiet jak i me˛z˙czyzn spoz˙ywaja˛cych ten posiłek dominowały produkty zawieraja˛ce białko zwierze˛ce, mleko i jego przetwory oraz wzajemne ich kombinacje. Na drugie s´niadanie osoby starsze preferowały jedzenie owoco´w i warzyw, co stanowiło blisko 25% całos´ci (kobiety 16,7%, a me˛z˙czyz´ni 31,5%). Na obiad, zaro´wno kobiety (65,5%), jak i me˛z˙czyz´ni (76,2%) preferowali spoz˙ywanie posiłko´w we˛glowodanowo-tłuszczowych z dodatkiem białka zwierze˛cego, owoco´w i warzyw.

Na uwage˛ zasługuje fakt, iz˙ kolacja charakteryzowała sie˛ duz˙a˛ ro´z˙norodnos´cia˛ spoz˙ywanych potraw, z zaznaczona˛ przewaga˛ posiłko´w we˛glowodanowo-tłuszczowych poła˛czonych z mlekiem i jego przetworami (28,7%), ale takz˙e posiłko´w zbliz˙onych jakos´ciowo do spoz˙ywanych podczas obiadu (19,8%) (tab. IV).

Me˛z˙czyz´ni w poro´wnaniu z kobietami che˛tniej spoz˙ywali mleko i jego przetwory w poła˛czeniu z produktami zawieraja˛cymi białko zwierze˛ce. Jednak spoz˙ycie mleka i jego przetworo´w okazało sie˛ niewystarczaja˛ce w celu pokrycia dziennego zapotrzebowania na wapn´. Niskie spoz˙ycie produkto´w mlecznych przez osoby starsze wykazała w swojej pracy Słowin´ska i wspo´łpr. (12). Jest to zjawisko niepokoja˛ce, gdyz˙ niedobory wapnia moga˛ miec´ duz˙y wpływ na powstawanie lub nasilanie zmian osteoporotycznych.

Dalsza ocena diet respondento´w wykazała, z˙e badane osoby spoz˙ywały owoce i warzywa podczas II s´niadania lub podwieczorku, natomiast zabrakło wła˛czania ich do jadłospisu I s´niadania i kolacji. Stanowiło to cze˛sto element dyskwalifikuja˛cy te osoby, aby mogły byc´ przypisane do I czy II klasy z˙ywienia, nawet gdy spełniały wymogi odnos´nie liczby spoz˙ywanych posiłko´w i obecnos´ci białka zwierze˛cego. Do podobnych wniosko´w dochodzono w innych opublikowanych pracach (10 – 14, 16, 17).

T a b e l a IV

Jakos´c´ poszczego´lnych posiłko´w wg Bielin´ skiej (15)

T a b l e IV

Quality of meals (after Bielinska) (15)

Jakos´c´ posiłku

I s´niadanie II s´niadanie Obiad Podwieczorek Kolacja

liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % 0 9 8,7 3 8,1 3 2,9 7 22,6 7 6,9 1 21 20,2 5 13,5 4 3,9 3 9,6 18 17,8 2 23 22,1 4 10,8 3 2,9 5 16,1 29 28,7 3 18 17,3 1 2,7 0 0 0 0 1 1,0 4 11 10,5 5 13,5 73 70,2 2 6,5 20 19,8 5 6 5,8 5 13,5 3 2,9 2 6,5 6 6,0 6 14 13,5 1 2,7 0 0 0 0 3 3,0 7 2 1,9 4 10,8 18 17,2 7 22,6 8 7,9 8 0 0 9 24,4 0 0 5 16,1 9 8,9

Po dokonaniu oceny jakos´ci z˙ywienia w obre˛bie szes´ciu przedziało´w wiekowych okazało sie˛, z˙e w grupie oso´b pomie˛dzy 60. a 65. r. z˙. w sposo´b nieprawidłowy odz˙ywiało sie˛ blisko 84% oso´b. Ponadto udało sie˛ zauwaz˙yc´ pozytywna˛ tendencje˛ ws´ro´d respondento´w, iz˙ wraz z poste˛pem wieku ulegał zmniejszeniu udział procentowy oso´b odz˙ywiaja˛cych sie˛ nieprawidłowo. W grupie oso´b najstarszych (85 – 100 lat) klasa III stanowiła 66,7%, a klasa IV 33,3%. Najlepsze wyniki uzyskano dla oso´b w przedziale wieku 80 – 85 lat, gdzie w sposo´b zadowalaja˛cy odz˙ywiało sie˛ ponad 18% badanych (tab. V).

T a b e l a V

Charakterystyka całodziennego z˙ywienia wg Szczygłowej – podział ze wzgle˛du na wiek T a b l e V

Characteristics of the daily nutrition (after Szczyglowa) – classification by age

Klasa z˙ywienia 60 – 65 lat n = 12 65 – 70 lat n = 19 70 – 75 lat n = 26 75 – 80 lat n = 30 80 – 85 lat n = 11 85 – 100 lat n = 6 liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % I 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 II 1 8,3 1 5,3 1 3,8 5 16,7 2 18,2 0 0 III 1 8,3 8 42,1 11 42,3 11 36,7 6 54,5 4 66,7 IV 10 83,4 10 52,6 14 53,9 14 46,6 3 27,3 2 33,3

Analizuja˛c rozkład ilos´ci spoz˙ywanych posiłko´w przez osoby starsze w obre˛bie przedziało´w wieku udało sie˛ ustalic´, z˙e wraz ze wzrostem wieku zmniejsza sie˛ udział procentowy oso´b jedza˛cych trzy posiłki dziennie, przy jednoczesnym wzros´cie udziału procentowego oso´b jedza˛cych cztery posiłki.

Na uwage˛ zasługuje fakt, z˙e wraz z poste˛pem wieku zaobserwowano tendencje˛ ws´ro´d respondento´w do cze˛stszego spoz˙ywania posiłko´w w mniejszych ilos´ciach, co stanowi pozytywne zjawisko.

Dokonano takz˙e analizy sposobu z˙ywienia oso´b starszych w konteks´cie wyste˛puja˛cych choro´b dietozalez˙nych. Najmniej korzystne wyniki uzyskano w grupie oso´b otyłych. Okazało sie˛, z˙e w w/w grupie, blisko 64% odz˙ywiało sie˛ w sposo´b nieprawidłowy. Natomiast dla pozostałych grup uzyskano poro´wnywalne wyniki. Przecie˛tnie po 45% oso´b z kaz˙dej grupy z˙ywiło sie˛ w sposo´b odpowiadaja˛cy IV i III klasie, a s´rednio ponad 10% oso´b w sposo´b zadowalaja˛cy (tab. VI).

T a b e l a VI

Charakterystyka całodziennego z˙ywienia wg Szczygłowej – podział ze wzgle˛du na wyste˛puja˛ce choroby T a b l e VI

Characteristics of the daily nutrition (after Szczyglowa) – classification by suffered

Klasa z˙ywienia Choroby sercowo--naczyniowe n = 86 Cukrzyca typu 2 n = 19 Osteoporoza n = 16 Prostata n = 23 Otyłos´c´ n = 22 liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % I 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 II 9 10,5 3 15,8 0 0 3 13,0 2 9,1 III 35 40,7 8 42,1 7 43,8 12 52,2 6 27,3 IV 42 48,8 8 42,1 9 56,2 8 34,8 14 63,6

Analizuja˛c rozkład ilos´ci spoz˙ywanych posiłko´w w konteks´cie wyste˛puja˛cych choro´b dietozalez˙nych takich jak: choroby sercowo-naczyniowe, cukrzyca typu 2, osteoporoza, prostata, otyłos´c´, najmniej korzystne wyniki otrzymano dla oso´b chorych na cukrzyce˛ typu 2 i otyłos´c´. W obu przypadkach udział procentowy oso´b spoz˙ywaja˛cych pie˛c´ posiłko´w dziennie wynio´sł odpowiednio dla chorych na cukrzyce˛ 21,1%, a dla ludzi otyłych 4,6%. Jest to sprzeczne z załoz˙eniami diety zalecanej przy w/w schorzeniach, kto´ra przewiduje spoz˙ywanie pie˛ciu posiłko´w dziennie (13, 18) (tab. VII).

T a b e l a VII

Liczba posiłko´w spoz˙ywanych przez osoby starsze w cia˛gu dnia – podział ze wzgle˛du na wyste˛puja˛ce choroby T a b l e VII

Daily number of meals consumend by elderly people – classification by suffered diseases

Liczba posiłko´w Choroby sercowo--naczyniowe n = 86 Cukrzyca typu 2 n = 19 Osteoporoza n = 16 Prostata n = 23 Otyłos´c´ n = 22 liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % liczba oso´b udział % 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 1 6,2 0 0 0 0 3 40 46,5 8 42,1 7 43,8 10 43,5 14 63,6 4 37 43,0 7 36,8 6 37,5 10 43,5 7 31,8 5 i wie˛cej 9 10,5 4 21,1 2 12,5 3 13 1 4,6

Niepokoja˛cym i dos´c´ powszechnym zjawiskiem ws´ro´d oso´b starszych okazało sie˛ pojadanie mie˛dzy gło´wnymi posiłkami (pojadało ok. 67,3% kobiet i 58,7% me˛z˙czyzn). Jest to niebezpieczny nawyk, gdyz˙ sprzyja rozwojowi nadwagi i otyłos´ci. Potwierdziły to dalsze wyniki, kto´re pokazuja˛, z˙e prawie połowa respondento´w ma nadwage˛ (46,2%), a 21,1% cierpi na otyłos´c´.

Ro´wniez˙ najwie˛cej oso´b z nadwaga˛ i otyłos´cia˛ znalazło sie˛ w II klasie z˙ywienia. Moz˙na tłumaczyc´ to tym, z˙e dieta tych oso´b jest wysokokaloryczna i bogata w białko.

WNIOSKI

1. Z

˙

ywienie oso´b w wieku od 60 do 96 lat nie było zgodne z zaleceniami

racjonalnego z˙ywienia.

2. Najwie˛cej błe˛do´w w z˙ywieniu zaobserwowano w grupie oso´b chorych na

cukrzyce˛ typu 2 i otyłos´c´.

3. Z

˙

adna z przebadanych oso´b starszych nie spełniała wymogo´w prawidłowego

z˙ywienia (I klasa).

A. T o k a r z, A. S t a w a r s k a, M. K o l c z e w s k a

QUALITATIVE ASSESSMENT OF FOOD INTAKE OF ELDERLY PEOPLE FROM SELECTED WARSAW SOCIAL ASSOCIATIONS. PART I.

S u m m a r y

The aim of the study was the qualitative estimation of nutrition mode of elderly people (60-96 years old). The dietary assessment has been based on 24-hour recall method. The interviewed group comprised 104 random-selected people (58 women and 46 men). Data were collected from each respondent once only from February 2006 to May 2006. The results show that the elderly people dietary intakes differ from recommended optimum diet. The qualitative estimation showed differences in dietary intakes between the male and female and elderly people suffering from various metabolic diseases.

PIS

´

MIENNICTWO

1. Stawarska A., Tokarz A.: Z

˙

ywienie a choroby wieku podeszłego. Farm. Pol., 2006; 62: 517-525. – 2. Szostak W.B.: Profilaktyka pierwotna i wczesna wto´rna cukrzycy 2 typu. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2005; 32: 28-37. – 3. Sieradzki J.: Prewencja cukrzycy – zapobieganie chorobom układu kra˛z˙enia, Terapia, 2004; 5: 10-11. – 4. Czech A.: Czynniki s´rodowiskowe sprzyjaja˛ce otyłos´ci. Terapia, 2005; 5: 17-19. – 5. Ostrowska L., Stefan´ska E., Czapska D., Karczewski J.: Czynniki ryzyka choro´b układu sercowo-naczyniowego u oso´b z nadwaga˛ i otyłos´cia˛, a spoz˙ycie gło´wnych składniko´w odz˙ywczych i witamin antyoksydacyjnych. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2003; 30: 782-789. – 6. Kłosiewicz-Latoszek L., Respondek W.: Znaczenie diety w leczeniu nadcis´nienia te˛tniczego. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2001; 28: 342-350. – 7. Duda G., Maruszewska M., Wieczorowska-Tobis K., Jo´z´wiak A., Chmielewski Z.: Choroby somatyczne a sposo´b z˙ywienia i wybrane wskaz´niki stanu odz˙ywienia kobiet w wieku podeszłym. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2003; 30:810-815. – 8. Szczygłowa H., Szczepan´ska A., Ners A., Nowicka L.: Album porcji produkto´w i potraw. IZ

˙

Z

˙

, Warszawa, 1991. – 9. Rafalski H., Kluszczyn´ska Z., S

´

witoniak T.: Ocena wyz˙ywienia kobiet pracuja˛cych w przemys´le wło´kienniczym w Łodzi w latach 1986 – 89. Roczn. PZH, 1991; (42)4: 375-383. – 10. Duda G.: Zwyczaje z˙ywieniowe a stan zdrowia i odz˙ywienia oso´b w wieku podeszłym, Bromat. Chem. Toksykol., 2003; supl.: 243-248.

11. Kołłajtis-Dołowy A., Tyska M.: S

´

wiadomos´c´ z˙ywieniowa ludzi starszych w relacji do ich postaw i zachowan´ z˙ywieniowych. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2004; 31: 3-17. – 12. Słowin´ska M.A., Wa˛dołowska L.: S

´

rodowiskowe zro´z˙nicowanie spoz˙ycia wapnia i produkto´w mlecznych przez osoby w wieku pode-szłym. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2004; 31: 18-32. – 13. Wa˛dołowska L., Cichon´ R., Słowin´ska M.A., Walus´ A.: Realizacja zalecen´ piramidy prawidłowego z˙ywienia oraz spoz˙ycie produkto´w mlecznych przez osoby starsze. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2002; 29(1/2): 43-55. – 14. Myszkowska-Ryciak J., Bujko J., Malesza M.: Ocena sposobu z˙ywienia kobiet w podeszłym wieku zrzeszonych w Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Warszawie. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2003; 30(1/2): 357-361. – 15. Rogalska-Niedz´wiedz´ M., Charzewska J., Danielczuk J., Chabros E.: Stan odz˙ywienia i sposo´b z˙ywienia dzieci w latach 1971 – 82. Z

˙

yw. Człow. Metab., 1984; 11(3): 187-196. – 16. Wajszczyk B., Chwojnowska Z., Rogalska-Niedz´wiedz´ M., Charzewska J., Chabros E., Kokosa J.: Sposo´b z˙ywienia kobiet w wieku okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2003; 30(1/2): 373-376. – 17. Chabros E., Rogalska-Niedz´wiedz´ M., Wajszczyk B., Chwojnowska Z., Charzewska J., Kost J.: Stan odz˙ywienia kobiet w wieku okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2003; 30(1/2): 464-468. – 18. Szostak W.B.: Z

˙

ywienie w profilaktyce metabolicznych choro´b cywilizacyjnych. Przem. Spoz˙., 2003; 57(11): 17-19.