[2007/Nr 3] Ocena sposobu żywienia wybranych grup populacji dolnośląskiej - 50-latkowie

Rafał Ilow, Boz˙ena Regulska-Ilow, Jadwiga Biernat, Alicja Kowalisko

1)

OCENA SPOSOBU Z

˙

YWIENIA WYBRANYCH GRUP POPULACJI

DOLNOS

´

LA˛SKIEJ – 50-LATKOWIE

Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. J. Biernat

1) _{Kierownik merytoryczny Programu Profilaktyki Choro´b Sercowo-Naczyniowych,}

z upowaz˙nienia Wydziału Zdrowia Urze˛du Miejskiego Wrocławia

Oceniono sposo´b z˙ywienia 50-letnich mieszkan´co´w Wrocławia. Ogo´łem przebadano 850 oso´b, w tym 502 kobiety i 348 me˛z˙czyzn. S

´

rednie całodzienne racje pokarmowe zaro´wno kobiet jak i me˛z˙czyzn charakteryzowały sie˛ zbyt wysoka˛ wartos´cia˛ wspo´łczyn-nika aterogennos´ci Keysa. Stwierdzono niewystarczaja˛ca˛ podaz˙ błonwspo´łczyn-nika, jedno- i wielo-nienasyconych kwaso´w tłuszczowych oraz nadmierne spoz˙ycie nasyconych kwaso´w tłuszczowych i zbyt duz˙y udział energii z tłuszczo´w w dietach obu badanych płci.

Hasła kluczowe: ocena sposobu z˙ywienia, choroby układu kra˛z˙enia, wywiad

z˙ywieniowy, 50-latkowie.

Key words: assessment of dietary intake, cardiovascular diseases, dietary recall,

50-years-old people.

Choroby układu kra˛z˙enia (ChUK) sa˛ najcze˛stsza˛ przyczyna˛ przedwczesnych

zgono´w w wie˛kszos´ci populacji europejskich. Pomimo maleja˛cych trendo´w

umie-ralnos´ci z powodu ChUK, kto´re sa˛ obserwowane w Polsce od pocza˛tku lat 90. XX

wieku, standaryzowane na wiek wskaz´niki umieralnos´ci na ChUK w Polsce w 2002

r. były prawie dwukrotnie wyz˙sze niz˙ w innych krajach Unii Europejskiej (1).

Zdrowa dieta wpływa na zmniejszenie ryzyka wyste˛powania ChUK poprzez:

redukcje˛ masy ciała, obniz˙enie cis´nienia te˛tniczego, wpływ na ste˛z˙enie lipido´w

i kontrole˛ glikemii oraz zmniejszenie skłonnos´ci do powikłan´ zakrzepowych (2).

Celem pracy była ocena sposobu z˙ywienia 50-letnich mieszkan´co´w Wrocławia

w aspekcie profilaktyki przeciwmiaz˙dz˙ycowej.

MATERIAŁ I METODY

Od 1999 r. Wydział Zdrowia Urze˛du Miejskiego Wrocławia realizuje Program Profilaktyki Choro´b Sercowo-Naczyniowych skierowany do 50-letnich mieszkan´co´w Wrocławia. Celem programu jest obniz˙enie umieralnos´ci na ChUK ws´ro´d mieszkan´co´w Wrocławia. Co roku do programu zapraszana jest wybrana losowo z systemu PESEL reprezentatywna grupa latko´w. Grupe˛ badana˛ stanowili 50-latkowie uczestnicza˛cy w w/w programie, kto´rzy wyrazili zgode˛ na rozszerzone badanie oceniaja˛ce sposo´b z˙ywienia. Badanie prowadzono w latach 2002 – 2003. Ogo´łem zbadano 850 oso´b, w tym 502 kobiety i 348 me˛z˙czyzn. Charakterystyke˛ badanych oso´b przedstawiono w tab. I. Sposo´b z˙ywienia badanych oso´b oceniano metoda˛ wywiadu z˙ywieniowego z ostatnich 24 godz. poprzedzaja˛cych badanie.

T a b e l a I

Charakterystyka antropometryczna badanych 50-latko´w T a b l e I

The antropometric characteristic of the 50-year-old women and men Kobiety

n = 502

Me˛z˙czyz´ni n = 348

s´rednia SD mediana P10 P90 s´rednia SD mediana P10 P90

Wzrost (cm) 161,0 5,6 160,0 154,0 168,0 174,9 6,3 175,0 167,0 182,3 Masa ciała (kg) 69,1 12,5 67,0 55,0 86,0 83,5 13,5 82,0 68,7 99,0 BMI (kg/m2_{) 26,6 4,6 25,9 21,5 32,9 27,3 4,0 26,9 22,9 31,4} Talia (cm) 84,3 11,8 82,0 70,0 101,0 96,6 9,6 96,0 86,0 108,3 Biodra (cm) 104,3 9,2 103,0 94,0 116,0 103,1 6,7 103,0 95,0 111,0 WHR 0,8 0,1 0,8 0,7 0,9 0,9 0,1 0,9 0,9 1,0

SD – odchylenie standardowe; P10, P90 – percentyle; BMI – body mass index – wskaz´nik masy ciała; WHR – waist/ hip ratio – stosunek obwodu talii do obwodu bioder.

Wywiady z˙ywieniowe były zbierane przez przeszkolone do tego celu piele˛gniarki, kto´re korzystały z „Albumu fotografii produkto´w i potraw”, opracowanego w Instytucie Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywienia (IZ

˙

Z

˙

) w Warszawie (3). Zebrane wywiady z˙ywieniowe poddano analizie przy pomocy programu komputero-wego Nutritionist IV amerykan´skiej firmy First DataBank, z polska˛ baza˛ danych, opracowana˛ na podstawie aktualnych publikacji, monografii i tablic z˙ywieniowych (4, 5). Obliczono wartos´c´ ener-getyczna˛ s´redniej całodziennej racji pokarmowej (CaRP) oraz zawartos´c´ takich składniko´w odz˙ywczych jak: białko ogo´łem, we˛glowodany ogo´łem, błonnik, tłuszcze ogo´łem, nasycone kwasy tłuszczowe (NKT), jednonienasycone kwasy tłuszczowe (JNKT), wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT), cholesterol oraz zawartos´c´ wybranych składniko´w mineralnych i witamin. Obliczono procentowy udział energii z: białka, tłuszczo´w, we˛glowodano´w i alkoholu. Wyniki poro´wnano ze s´rednimi normami na bezpiecznym poziomie spoz˙ycia (6), obliczonymi jako s´rednia waz˙ona. W obliczeniach uwzgle˛dniono: wiek, płec´, mase˛ ciała i aktywnos´c´ fizyczna˛ badanych oso´b. Odste˛pstwa od zalecen´ ± 10% nie były kwestionowane. W pracy przyje˛to, z˙e zawartos´c´ błonnika w diecie powinna wynosic´ 30 g/dzien´, a NKT; JNKT i WNKT powinny dostarczac´ odpowiednio 8%; 15%; 7% dziennego zapotrzebowania energetycz-nego. Do oceny aterogennos´ci diety zastosowano wspo´łczynnik P/S, czyli stosunek WNKT/NKT oraz wspo´łczynnik Keysa (7), kto´rego wartos´c´ obliczano z naste˛puja˛cego wzoru:

Wspo´łczynnik Keysa = 1,35× (2 × %NKT – %WNKT) + 1,5 ×

√

(Chol/1000 kcal) %NKT – procent energii z NKT, %WNKT – procent energii z WNKT, Chol – cholesterol pokarmowy (mg).

Do statystycznej analizy wyniko´w uz˙yto programu „Statistica 6.0 PL” firmy StatSoft. Inc., USA. Poziom istotnos´ci statystycznej ustalono przy p< 0,05.

WYNIKI I ICH OMO

´

WIENIE

W tab. II i III przedstawiono s´rednia˛ zawartos´c´ energii i składniko´w odz˙ywczych w CaRP badanych kobiet i me˛z˙czyzn w poro´wnaniu z normami. S

´

rednia CaRP kobiet miała zbyt niska˛ wartos´c´ energetyczna˛. Wyste˛pował niedobo´r takich składniko´w pokarmowych jak: we˛glowodany ogo´łem, błonnik pokarmowy, jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, tiamina, niacyna, pirydoksyna, a takz˙e była niedostateczna podaz˙ takich składniko´w mineralnych jak: K, Ca, Fe, Zn i Cu. S

´

rednia CaRP me˛z˙czyzn nie wypełniała zapotrzebowania na energie˛ oraz na naste˛puja˛ce składniki odz˙ywcze: we˛glowodany ogo´łem, błonnik pokarmowy, jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, Ca, Mg, Zn, Cu oraz tiamine˛ i ryboflawine˛. S

´

rednia CaRP zaro´wno kobiet jak i me˛z˙czyzn miała nieprawidłowa˛ strukture˛ energetyczna˛, poniewaz˙ procentowy udział energii z tłuszczo´w był zbyt wysoki (odpowiednio 35,4% i 37,3%). S

´

rednia wartos´c´ P/S wynosiła zaro´wno w grupie kobiet jak i me˛z˙czyzn 0,6 i była niz˙sza od zalecanej. Poro´wnuja˛c zawartos´c´ energii i składniko´w odz˙ywczych w s´redniej CaRP me˛z˙czyzn

i kobiet, stwierdzono, z˙e wie˛kszos´c´ składniko´w wyste˛powała statystycznie istotnie (p< 0,05) w wie˛kszej ilos´ci w dietach me˛z˙czyzn niz˙ kobiet za wyja˛tkiem procentu energii z we˛glowodano´w. Nie stwierdzono ro´z˙nicy statystycznie istotnej w zawartos´ci witaminy A, odsetku energii z białka oraz wartos´ci wspo´łczynniko´w: P/S i Keysa.

S

´

rednia zawartos´c´ energii i składniko´w odz˙ywczych w CaRP badanych kobiet była zbliz˙ona do wyniko´w uzyskanych w grupie kobiet w wieku 45 – 54 lat w badaniu Pol-MONICA BIS Warszawa (8)

T a b e l a II

S´rednia wartos´c´ energetyczna oraz zawartos´c´ składniko´w odz˙ywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych kobiet (n = 502)

T a b l e II

The average energy value and content of selected nutrients in daily food rations of studied women (n = 502)

L.p. Energia i składniki odz˙ywcze Jedn. S´rednia±SD Mediana Norma % Normy

1 Masa g 2205,2±657,3 2100,0 2 Energia kcal 1677,2±594,1 1536,5 2139,7 78,4 2a Energia MJ 7,0±2,5 6,4 9,0 78,4 3 Białko ogo´łem g 60,2±22,6 56,7 54,0 111,5 4 We˛glowodany ogo´łem g 223,9±81,7 209,9 320,1 70,0 5 Błonnik pokarmowy g 18,5±7,5 17,5 30,0 62,7 6 Tłuszcze ogo´łem g 67,2±32,3 59,8 71,5 94,0

7 Nasycone kwasy tłuszczowe g 23,6±12,4 21,0 19,0 124,2

8 Jednonienasycone kwasy tłuszczowe g 26,3±14,1 23,1 35,7 73,7

9 Wielonienasycone kwasy tłuszczowe g 11,8±8,0 9,7 16,6 71,1

10 P/S 0,6±0,5 0,5 11 Wspo´łczynnik Keysa 43,3±14,8 42,3 12 Cholesterol mg 270,7±206,6 194,5 <300,0 90,2 13 Potas mg 3051,6±1090,3 2958,5 3500,0 87,2 14 Fosfor mg 981,5±392,7 903,2 650,0 151,0 15 Wapn´ mg 603,5±364,9 530,0 800,0 75,4 16 Magnez mg 250,9±97,5 233,3 280,0 89,6 17 Z˙elazo mg 10,9±5,2 9,7 14,0 77,9 18 Cynk mg 8,5±3,3 7,9 10,0 85,0 19 Miedz´ mg 1,1±0,5 5551,0 2,0 – 2,5 55,0 – 44,0 20 Witamina A μg 1006,6±870,6 751,5 600,0 167,8 21 Witamina E mg 10,0±5,9 8,3 8,0 125,0 22 Witamina B1– tiamina mg 1,0±0,4 0,9 1,6 62,5 23 Witamina B2– ryboflawina mg 1,4±0,8 1,2 1,5 93,3 24 Niacyna mg 14,7±7,3 12,9 17,8 82,6 25 Witamina B6– pirydoksyna mg 1,5±0,6 1,4 1,7 88,2 26 Witamina C mg 102,8±82,6 74,1 60,0 171,3 27 % energii z białka % 14,6±3,6 14,3 28 % energii z tłuszczo´w % 35,4±8,7 34,9 29 % energii z we˛glowodano´w % 49,4±9,3 50,0 30 % energii z alkoholu % 0,5±2,1 0,0

T a b e l a III

S´rednia wartos´c´ energetyczna oraz zawartos´c´ składniko´w odz˙ywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych me˛z˙czyzn (n = 348)

T a b l e III

The average energy value and content of selected nutrients in daily food rations of studied men (n = 348)

L.p. Energia i składniki odz˙ywcze Jedn. S´rednia±SD Mediana Norma % Normy

1 Masa g 2631,0±759,7 2509,5 2 Energia kcal 2341,3±851,7 2158,0 2754,5 85,0 2a Energia MJ 9,8±3,6 9,0 11,5 85,0 3 Białko ogo´łem g 83,9±32,7 78,9 63,5 132,1 4 We˛glowodany ogo´łem g 288,9±99,2 271,2 419,3 68,9 5 Błonnik pokarmowy g 22,6±9,4 21,0 30,0 75,3 6 Tłuszcze ogo´łem g 100,4±53,2 87,8 91,5 109,7

7 Nasycone kwasy tłuszczowe g 35,2±21,4 29,9 24,5 143,7

8 Jednonienasycone kwasy tłuszczowe g 40,4±23,0 34,7 45,9 88,0

9 Wielonienasycone kwasy tłuszczowe g 17,1±10,3 14,5 21,4 79,9

10 P/S 0,6±0,4 0,5 11 Wspo´łczynnik Keysa 44,5±14,4 43,7 12 Cholesterol mg 374,8±273,3 289,4 <300,0 124,9 13 Potas mg 3745,7±1336,3 3640,5 3500,0 107,0 14 Fosfor mg 1284,1±496,8 1212,5 650,0 197,6 15 Wapn´ mg 701,4±423,2 562,7 800,0 87,7 16 Magnez mg 308,9±113,1 287,7 350,0 88,3 17 Z˙elazo mg 14,0±6,4 12,7 11,0 127,3 18 Cynk mg 12,0±4,9 11,0 14,0 85,7 19 Miedz´ mg 1,3±0,5 5551,2 2,0 – 2,5 65,0 – 52,0 20 Witamina A μg 1022,1±901,8 827,7 700,0 146,0 21 Witamina E mg 12,5±7,1 10,8 8,0 156,3 22 Witamina B1– tiamina mg 1,5±0,7 1,3 1,7 88,2 23 Witamina B2– ryboflawina mg 1,7±1,0 1,5 2,3 73,9 24 Niacyna mg 20,8±9,7 19,9 19,9 104,5 25 Witamina B6– pirydoksyna mg 2,0±0,8 1,9 2,1 95,2 26 Witamina C mg 101,1±88,9 66,6 60,0 168,5 27 % energii z białka % 14,6±3,8 14,1 28 % energii z tłuszczo´w % 37,3±8,9 37,2 29 % energii z we˛glowodano´w % 46,6±9,3 46,8 30 % energii z alkoholu % 1,5±4,0 0,0

SD – odchylenie standardowe; P/S – stosunek kwaso´w tłuszczowych wielonienasyconych do nasyconych.

i badaniu WOBASZ (1), szczego´lnie duz˙a˛ zbiez˙nos´c´ odnotowano w zawartos´ci składniko´w energetycz-nych. Stwierdzono duz˙a˛ ro´z˙nice˛ mie˛dzy badaniem własnym a badaniem Pol-MONICA BIS Warszawa (8) i WOBASZ (1) w zawartos´ci wapnia (603,5 g vs 456,0 g vs 437,3 g). S

´

rednia zawartos´c´ z˙elaza w CaRP wrocławianek była wyz˙sza o ok. 18% od zawartos´ci tego pierwiastka w dietach kobiet w badaniu Pol-MONICA Warszawa (8) i WOBASZ (1). Poro´wnuja˛c s´rednia˛ zawartos´c´ składniko´w pokarmowych w CaRP badanych me˛z˙czyzn z wynikami badania POL-MONICA BIS Warszawa (8)

(me˛z˙czyz´ni w wieku 45 – 54 lata) stwierdzono zbiez˙nos´c´ w zawartos´ci: energii, białka, we˛glowodano´w, błonnika, tłuszczo´w, cholesterolu, Fe, Mg, tiaminy, ryboflawiny. CaRP warszawian (8) dostarczały s´rednio 59% wie˛cej witaminy A niz˙ CaRP wrocławian, natomiast wapnia ok. 31% mniej. S

´

rednia CaRP me˛z˙czyzn w wieku 45 – 54 lata uczestnicza˛cych w ogo´lnopolskim badaniu WOBASZ (1) dostarczała 1629 kcal, natomiast s´rednia CaRP wrocławian 2341,3 kcal, spowodowało to, z˙e zawartos´c´ wielu składniko´w pokarmowych była wyz˙sza w badaniu wrocławskim niz˙ ogo´lnopolskim. Poro´wnuja˛c strukture˛ energetyczna˛ s´redniej CaRP badanych mieszkan´co´w Wrocławia z wynikami badania Pol-MONICA BIS Warszawa (8) i WOBASZ (1) stwierdzono, z˙e s´redni odsetek energii z tłuszczo´w w/w badaniach był prawie identyczny. Zalecenia z˙ywieniowe polskie jak i europejskie mo´wia˛, z˙e spoz˙ycie tłuszczo´w powinno pokrywac´ nie wie˛cej niz˙ 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Zalece-nia z˙ywieniowe dla Amerykano´w z 2005 r. (9) mo´wia˛, z˙e tłuszcze powinny dostarczac´ od 20 do 35% energii. Waz˙ne jest, aby spoz˙ywane tłuszcze zawierały gło´wnie jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Konsensus dotycza˛cy diety s´ro´dziemnomorskiej (10) stwierdza, z˙e w diecie tej spoz˙ywa sie˛ nieduz˙e ilos´ci tłuszczo´w nasyconych (< 7 – 8% zapotrzebowania energetycznego), przy nieokres´lonej całkowitej podaz˙y tłuszczo´w (zalez˙nie od regionu od < 25% do > 35% zapotrzebowania energetycz-nego).

S

´

rednia wartos´c´ wspo´łczynnika aterogennos´ci diety Keysa wynosiła w grupie kobiet 43,3, a w grupie me˛z˙czyzn 44,5. Poro´wnuja˛c uzyskane wyniki do wartos´ci poz˙a˛danych wspo´łczynnika (odpowiednio: 30 i 28), stwierdzono, z˙e tylko ok. 17% CaRP kobiet i ok. 12% CaRP me˛z˙czyzn moz˙na uznac´ za prawidłowe. Gdyby zmienic´ załoz˙enia i do wzoru Keysa wprowadzic´ 10% energii z NKT zamiast 8% to odsetek prawidłowych CaRP kobiet wzro´słby do 30,2%, a me˛z˙czyzn do 23,6%. W badaniu WOBASZ (1) stwierdzono, z˙e s´rednia wartos´c´ wspo´łczynnika Keysa w grupie kobiet i me˛z˙czyzn wieku 45 – 54 lat wynosiła odpowiednio 45,3 i 46,6. W badaniu oceniaja˛cym sposo´b z˙ywienia 40-letnich mieszkan´co´w Wrocławia (11) s´rednia wartos´c´ wspo´łczynnika aterogennos´ci diety wynosiła w grupie kobiet 40,0, a w grupie me˛z˙czyzn 42,2.

WNIOSKI

Sposo´b z˙ywienia 50-letnich mieszkan´co´w Wrocławia w aspekcie profilaktyki

przeciwmiaz˙dz˙ycowej jest nieprawidłowy ze wzgle˛du na wysoka˛ aterogennos´c´

diety oceniona˛ wspo´łczynnikiem Keysa i wspo´łistnieja˛cy deficyt błonnika

pokar-mowego. Niewystarczaja˛ca podaz˙ jedno- i wielonienasyconych kwaso´w

tłusz-czowych oraz nadmierne spoz˙ycie nasyconych kwaso´w tłusztłusz-czowych i zbyt duz˙y

udział energii z tłuszczo´w w dietach obu badanych płci, moga˛ wpłyna˛c´ na rozwo´j

choro´b układu kra˛z˙enia w ocenianej populacji.

R. I l o w, B. R e g u l s k a-I l o w, J. B i e r n a t, A. K o w a l i s k o THE ASSESSMENT OF DIETARY INTAKE OFTHE SELECTED GROUPS

FROM LOWER SILESIA POPULATION 50-YEAR-OLD S u m m a r y

The dietary intake of 50-year-old inhabitants of Wroclaw were assessed. The study was conducted in 2002-2003. Dietary intake was assessed in the group of 850 people (502 women and 348 men) by using 24-hour recall method. An average daily food ration (DFR) for women had an inadequate energy value as well as insufficient total content of carbohydrates, dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids, K, Ca, Fe, Zn, Cu, vitamins B1, B6and niacin. The average DFR for men had an inadequate

amounts of: energy, total carbohydrates, dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids, Ca, Mg, Zn, Cu and vitamins: B1, B2. Average DFRs, both for women and men, were characterised by excessive

atherogenic key scores. The inadequate contents of dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids as well as excessive intake of saturated fatty acids and too high energy value provided by fats in DFRs of both investigated groups can result in elevated incidence of cardiovascular diseases among the studied population.

PIS

´

MIENNICTWO

1. Praca zespołowa: Wieloos´rodkowe Ogo´lnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludnos´ci Program WOBASZ. Stan zdrowia populacji polskiej w wieku 20 – 74 lata w okresie 2003 – 2005. Instytut Kardiologii, Warszawa 2005. – 2. De Backer G. i wspo´łpr.: European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: third joint task force of European and other societies on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur. J. Cardiovasc. Prevention Rehab., 2003; 10 (Suppl 1): S1-S10. – 3. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produkto´w i potraw. Instytut Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywienia, Warszawa 2001. – 4. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartos´ci odz˙ywczej produkto´w spoz˙ywczych. Prace IZ

˙

Z

˙

85, Instytut Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywienia, Warszawa 1998. – 5. Nadolna I., Kunachowicz K., Iwanow K.: Potrawy, skład i wartos´c´ odz˙ywcza. Prace IZ

˙

Z

˙

65, Instytut Z

˙

ywnos´ci i Z

˙

ywienia, Warszawa 1994. – 6. Ziemlan´ski S

´

.: Normy z˙ywienia człowieka. Podstawy fizjologiczne. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001. – 7. Was´kiewicz A., Sygnowska E., Jasin´ski B., Kozakiewicz K., Biela U., Kwas´niewska M., Głuszek J., Zdrojewski T.: Wartos´c´ energetyczna i odz˙ywcza diety dorosłych mieszkan´co´w Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol., 2005; 63 (supl. 4): S1-S7. – 8. Praca zespołowa: Program Pol-MONICA Bis Warszawa. Stan zdrowia ludnos´ci Warszawy w roku 2001. Cz. II. Podstawowe wyniki sposobu z˙ywienia. Biblioteka Kardiologiczna No 80, Instytut Kardiologii, Warszawa, 2002. – 9. Department of Health and Human Services and the Department of Agriculture, Dietary Guidelines for Americans, strona internetowa: http://www.he-alth.gov/dietaryguidelines/dga2005/. – 10. Barringer T.A.: Diety s´ro´dziemnomorskie a choroby układu sercowo-naczyniowego. Medycyna po Dyplomie, 2002; 1: 94-103.

11. Ilow R., Regulska-Ilow B., Biernat J., Kowalsko A.: Ocena sposobu z˙ywienia wybranych grup populacji dolnos´la˛skiej – 40-latkowie. Z

˙

yw. Człow. Metab., 2007; 34: 647-652.