Rynek i handel wiejski jako czynnik rozwoju rolnictwa. Zeszyty Naukowe. Seria 2, Prace Habilitacyjne i Doktorskie nr 52

W Y Z S Z A S Z K O Ł A E K O N O M I C Z N A W P O Z N A N I U

Z E S Z Y T Y

N A U K O W E

-

S E R I A

I I

Prace habi l itacyjne i doktorskie

Zeszyt nr 52

H A L I N A S Z U L C E

RYNEK I HANDEL WIEJSKI

JAKO CZYNNIK ROZWOJU ROLNICTWA

i n l

fi?

R e d a k c j a n a u k o w a : Z b i g n i e w Z a k r z e w s k i R e c e n z e n t : A n d r z e j H o d o l y

W y d a n o z a z g o d ą H e k t o r a

W y ż s z e j S z k o ł y E k o n o m i c z n e j w P o z n a n i u p i s m o z d n . a 2. X. 7 3 z n a k : W - V I - 2 1 6 / 7 3

WYDAWNICTWO 1'CZEI.NIANŁ WYŻSZE) SZKiM.y EKuNOM I('ZNF.J W K K N A NTU

Vl h n i e 1 N a k l v J , g l A r k u s z y w y d 1 4 , 0 A r k u s z y d r u k u 10 7 1 l a p i e r o f l s e l k l . I I I 7 0 g f o r m a t J ‘1. ( >d d a n o d , d r u k I H . | | . . 7 4 r I W u k o n c z o n o w l u t y m 1!»7-» r Z a m ó m r m t n r S / 8 2 ; ) / 7 . ) . D C e n a z l V I W v k o n a n o » Z k l u d n i - C r a f i c z n y m P o l i t e c h n i k i P o z n a ń s k i e j <>1 K 2 | P o z n j n . u l . O g r o d o w a 1 1 , t e l e f o n H A 2 S

i l o a

r

SPIS TREŚCI

S tr. Wstęp ...

R ozdział I

RYKEK WIEJ3 KI W POLSCE I JEGC ZNACZENIE

W AKTYWIZACJI PRODUKCJI ROLNEC 10

1. P o je cie i odrębność rynka w iejsk ie go ... 10 2. Rynek rolny & poziom gospodarczy r o l n i c t w a ... ... 16 3. Ro la ryiiku konsumpcyjnego w a k ty w iza c ji gospodarczej

r o l n i c t w a ... 21

R o zd zia ł I I

ZBYT PRODUKTÓW ROLNYCH 2b

1. Tendencje ZDytu produktów rolnych na ryiJcu w i e j s k i m ... 25 2. R e la c je cen produktów sprzedawanych i zakupywanych przez ludność

c n ł o p s k ą ... 33 3. O r g a n iza c ja odbioru płodów rulnyuh a perspektywy obsługi

LiUidloweJ wsi w zak resie S K u p u ... 4J

Rozdział I I I

ZAOPATRZENIE WSI W ŚRODKI DC PRuDUKuJI liOLNEJ 60 1. Cechy rynku artykułów ao prodiuccji rolnej ... 60 2* Problemy substytuc ji i komplementarności środków do produkcji

ro lnej i usług proauKcyjnych d la r o l n i c t w a ... 68 3 . Rola kredytu w a k ty w iza c ji zakupu artykułów do produkcji rolnej J1 4 . Funkcjonowanie aparatu zaop atrzenia produkcyjnego rolnictw a . . . . 93

Rozdział IV

ZAOPATRZENIE WSI W ARTYKUŁY KONSUMPCYJNE 102 1. PoŁiou i struktura konsumpcji w gospodarstwach cn łopstcich ... 1u2 2 . Rozmiary i formy zaop atrzenia konsumpcyjnego ludności w ie js k ie j

w u ję c iu przestrzennym i Dranżowym ...

119

3. P rze sła nk i i rozjniary u r b a n iz a c ji zakupów ludności w ie js k ie j . . 131

4. Kredyt konsumpcyjny jako CL.ynni.lr a k ty w iza c ji popytu ludności w ie js k ie j ... 5 . Perspektywy handlowej obsługi wsi w zakresie artykułów kon­

sumpcyjnych ... Zajcończenie ... B i b l i o g r a f i a ... Spis tabel ... Sp Ls wykresów ... 4 143 149 156 159 169 171 Str.

WSTĘP

Wzrost p ro d uk cji towarowej rolnictw a je s t możliwy Jedynie w s y t u a c ji współwyBtępowania całego szeregu zjaw isk proces ten warunkujących i przy ­ sp ie sza ją cy c h . Jeanym z nich je s t sprawnie funkcjonujący rynek i handel w i e js k i. S zczególn ie wirtocznt są sirutki niedorozwoju rynku w iejs k ie g o dla produkcji rolnej w dłuższym o k re sie . Dlttego też pruwidłowy rozwój r o l­ nictwa wymaga co najm niej podobnego, jak w p ro d u k c ji, wzrostu nakłauów na rynek w i e js k i.

Niedoi-nwestowanie rynjcu w ie js k ie g o powoduje n ie s p e in ia n ie przez niego całego szeregu istotnych funtccji i zm niejsza w ostatecznym efekcLe m o żli­ wość in t e n s y f i k a c ji gospodarczej r o ln ictw a . P rzejaw ia s ię to Bzcz6gó lnie tu^astycznie w niedostatk u na rynku usłu g , zarówno pod względem i l o ś c i,J a k i Ja ko ści oraz asortymentu, ltyincza&em obecnie n ie można ograniczyć się tylko do biernej dy stry bucji środków produkcji i konsumpcji nraz odoiera- n ia płodów rolnych bo to Już nie Wystarcza. Znacznie wzrasta bowiem r o la lynku w zakresie oddziaływan_a na rozmiary i strukturę p rod uk cji rolnej oraz dochodzi ao r o z s z e r z e n ia d zia ła ln o ś c i związkowej z och.‘oni Interesów mieszkańców w si, Jałto producentów i konsumentów. Wytuagb to między innymi p r z e j ę c ia przez instytucje d z ia ł a ją c e na rynku wiejskim czę ści produkcji r o l n e j , szeregu czynności w zak resie a k ty w iza cji popytu, stw orzenia od­ pow iednich m ożliwuści finannowych, przejm owania czę ści procesów produk­ cyjnych w gospodarstwie p rzez wyopecjalizowane instytuc je it p . Funkcjom tync muszą towarzyszyćj jednoczesny wzrost bazy m aterialno- technicznej, po­ stęp organizacyjny a w r es zcie roztudowa fu n k c ji informacyjnej i metod aktywnej sprzedazy.

Innymi s a'owy, rozbudowie wspomnianych fu n k c ji rynku muszą towarzyszyć zarówno wzrost Jego kosztów, Jak i konieczność ścisłeg o dostosowania do szeroko pojętych warunków p rod uk cji poszczególnych regionów.

J a k ie powinny być Jednai. funkcje spełniane przez r y n e k w i e js k i w po­ szczególnych jego ogniwach? Ja kie wyDrać alternatywy organizacyjne i in ­ w estycyjne przy ograniczonych środkach kapitałowych? Przy ja k ie j w reszcie o r g a n iz a c ji rynku w iejs k ie g o można wywrzeć n ajk orzy stn iejszy wpływ na in ­ te n sy fik a c ję p rod uk cji rolnej oraz poziom życiowy mieszkańców w si? Na te i inne J es zcze p y ta n ia próbowano odpow Ledzieć w n in i e js z e j pracy.

Ra tle is t n ie ją c e j li t e r a t u r y , opisującej z reguły w sposób dość fr ag ­ mentaryczny i w u ję ciu bran2owym poszczególne elementy i ogniwa rynku o- raz nandlu w ie js k ie g o , cel pracy i Jednocześnie Jej nowy wkład w rozwój nauk ekonomiczno-rolniczych, upatruje się przede wszystkimi

6

- w próbie całościowego p rzedsta w ie nia rynka i handlu w le jB k ie g o , Które to ponadbranżowe u ję c ie pozwala wyodrębnić czy n n ik i o oddziaływ aniu po- wszeclinym, k szta łtu ją ce rynek 1 handel w ie js k ij oraz

- w ukazaniu kierunków i sposobów dostosowania obsługi handlowej w si w zak resie za o p a trze nia konsumpcyjnego i produkcyjnego oraz zbytu produk­ tów rolnych do zm ieniających się potrzeb polskiego r o lnictw a w ce lu J e ­ go gospodarczej a k ty w iza c ji.

Tak zakreślony cel pracy, w którym zagadnieniem wiodącyir Jest wsKaza- n ie na m ożllwoicl wzrostu gospodarczego rolnictw u, zmusza do zwrócenia szczególnej uwagi na Jeden z zasadniczych elementów rynku, jakim je s t po­ p yt. Pozwala Jednocześnie na zn acznie mniej szczegółowe u ję c ie p ozo sta­ łych elementów rynku. Dla rozważali w pracy są one Jedynie intere su ją ce z punktu w id ze n ia sto p n ia , w Jakim determinują popyt lud no Jci w i e js k ie j.Z a - obse.wow.ane tendencje oraz r yju ją c e się na ryniscu w iejskim perspektywy próbowano w pracy Konfrontować z możliwo Je iami oDaługi handlowej wsi, wska­ zywać na kierun ki i konieczność zmian w tym z a k r e s ie . Handel w l e j8ki r o z­ patrywany jes t głównie od strony stanu i właściwej l o k a l i z a c j i bazy mate­ rialno- technicznej oraz systemu zao p a trze n ia . A więc zagadnień n a ji s t o t ­ n ie js z y c h d la konsumentów w ie js k ic h , świadomie n ie zagłębiano się w ta­ k ie problemy, Jaki za t ru d n ie n ie , p r z e b ie g i towarowe, i t d .

Pod pojęciem wzrostu gospodarczego ro lnictw a , rozum.ano w pracy przy ­ rost jego p roduKcji towarowej oraz u r a c jo n aln ien ie je j Kierunków i spe­ c j a l i z a c j ę . W p o ję c iu tyir m ieści s ię Jednocześnie wzrost poziomu spożycia ludności r o l n i c z e j , mający swoje iródło w rosnących dochodach z produkcji rolnej a r e a lizu ją c y s ię w poataci zw ięk8zonego apożycla rynkowego.

Przy jęcie omawianej koncepcji opracowania zmuazało Jednocześnie do za­ stosowania różnorodnych metod badawczych. Tak w ięc, mimo że starano s ię w w ielu wypadkach udowodnić przedstawione tezy .przy tac za ją c ogólnodostępne dane s ta ty sty czn e, cały szereg zagadnień i tw ierdzeń można Dyło uzasadnić jed y n ie w oparciu o 8p e c ja ln ie podejmowane pracochłonne badania empirycz­ ne. Badania t e , różniące elę niezwykle częato zakresem przea trzennyir.cza- aowym oraz lic ze b n o ś c ią p rzyję tej r e p r e ze n t a c ji, są wynikiem dłu go letn ich prac, które autorka przeprowadzała samu, bądź też w s p ó ln ie ,u c ze s t n ic zą c w pracach większego zespołu.

W traxcie rozważań sączono charakterystykę metod z omawianiem po8zcze- gólnych zagadnień merytorycznych.

Zakrea p rze8trzem.o-czaaowy przytaczanych wyników emp Lrycznych badań n ie Jest zatem je d n o lit y . B adania empiryczne są z reguły badaniami s ta ­ tycznymi. Na wyciąganie wniosków perspektywicznych pozwala Jedynie kon­ trastowo doorany poziom rozwoju gospodarczego badanych regionów, zastępu­ jący w dużej mierze analogię w c z a s ie . Pewne z przytoczonych wyników po­ dane są jed yn ie przykładowo d la p odkreślenia złozoności omawianych pro­ blemów i w skazania na i s t n ie n ie w ielo ra k ic h czynników, które wpływają na zagadnienie będące przedmiotem opracowania, tfszyjtko to spraw iało, że próbowano raczej wskazywać na splot czynników kształtujących zachodzące zmiany, n iż na atopniowe, łączące się z określonym horyzontem czaaowy-i ich n atę że n ie.

Jak wlfec wydaje s i ę , n ie je u n c lit o ść metod tadawczycn oraz zakresu cza­ sowego p ra c y , n ie obniża je j w artości poznawczycft. Tym b a r d z ie j, że praca Jest próbą pewnej dyntezy i uogólnienie wpływu rynku oraz handlu w i e j s ­ kiego na wzrost gospodarczy r o lnictw a.

Problematyka Dadań nad rynkiem i nandlem w iejskim obejmuje zbyt pro­ duktów r o ln y c n , zaopatrzenie w si w środici pro dukcji i w artykuły konaump- c y jne, proDlemłtykę usług zjrówno produkcyjnych Jak i konsumpcyjnych,wre- s zcle szeroko pojęte m aterialne warunki bytu lu d n o ś ci. Uczestnikami rynku są z jed n e j s t r o n / producenci r o ln i występujący w podwójnej r o l i nabywców środków produkcji i iconsunpcJi oraz sprzedawców płodów rolny ch , z drugiej Btrony uczestnikam i rynku są in s t y t u c je hancilowe, obsługujące ludność rol­ n ic z ą .

PrÓDa p rzed s ta w ie n ia f u n k c ji , jaką w inien spełniać rynek wobec ludnoś­ c i r o l n i c z e j , wywaga ich roŁpatryv.ania z w ie lu punktóv w id ze n ia . Istotny je s t in teru s producenta rojziego, wymagający jednak sp e łn ien ie przez rynek różnych f u n k c ji , w za le żn o śc i od n atę że n ia czynników p ro d u k c ji, występu­ jących w gospodarstwie i odgrywających w n ich ietotną r o lę , w za le żn o ści od sto p n ia ich s p e c j a l i z a c j i , p r o f i l u społecznego recionu it D . Niemniej istotne w przeprowadzonych rozważaniach są m ożliwości kapitałowe i orga­ n iz a c y jn e in s t y t u c ji obsługujących rolnictw o .

W rozwazaniacn na temat ryuxu i hanalu w iejsk ie go n ie wyttarczy zatem p rzedsta w ie nie f u n k c j i , Ja kie teoretycznie w inien on s p e łn ia ć , lec z ilu sI następować cią g ła konfrontacja m ożliwości finansowych producentów rolnych i kapitałowych p rzedsiębiorstw obsługujących ro ln ictw o , z tendencjami zmian zachodzących w proaukoji rolnej i we wzorcach koiisumDCji związanej z m ą ludności r o l n i c z e j . St^d też trudno było uniknąć w pracy p o ru szen ia w ie lu proDlenów, łączących się ś c iś l e z zagadnieniam i p o lity k i a gra rn ej.

Pod pojęciem rynku w iejs k ie g o rozumiano w pracy całoKształt aktów kup­ na- sprzedaży i warunków w J a k ic h ich dokonywano d la zaop atrzenia ludno ści w i e j s k i e j , a także obejmujących zbyt produktów rolny oh1 \ Pod określeniem handel w i e js k i rozumiano naton iast odpowiednio zorganizowaiią dzia ła ln o ś ć gospodarczą w celu za o p a trze n ia mieszkańców w si w środki produkcji i ar­ tykuły konsumpcyjne oraz odbioru produktów rolny ch . Szczególną cechą han­ d lu w iejsK ieg o *■ w porównar i.u z mieJsKim - je s t znacznie szer3zy wachlarz zadań, J a k ie musi on s p e łn ia ć . Tak więc handel w ie js k i,p o p r z e z prawidłowe zaopatrzenie i określoną p o lity k ę odbioru produktów rolnycnt wpływa na po­ ziom i strukturę p rod uk cji towarowej r o ln ic t w a . Zasadn Lczym celem jego d z ia ł a r n a Jest r e a lizo w a n ie określonej p o lit y k i państwa na wfai.' D] ate^o też w ro lnictw ie ezeregu krajów są bardzo powszechne s p ó łd zie lc ze formy tianalu w ie js k ie g o , którycn cnaraktery3tyczną cechą je s t r o zw ija n ie d z i a ­ ł alno ści pospodarczej i s p o łe c zn e j, pooudzanle aktywności w tych dzieazi- nach.

Tę efektywność d z ia ł a n i a handlu w iejs k ie g o próbowano oceniać w n i n i e j ­ szej p r a c y ,n ie tylko na podbtawie . zaspokoj e m a przezeń wspjomn^ anjch

a

trzeb rolników , lecz także pod kątem etopr.ia i m ożliwości jego oddzitły- wan^a na produkcję rolną .

Z uwagi na ogrom zagadnień łączących się z problematyką rynla i handlu w ie js k ie g o , postanowiono skoncentrować się w pracy na rozpatrywani u Jego iu n k c ji w n ajw a żnie jszych d z ie d zin a c h d z ia ł a l n o ś c i , którą prowadzi wśród mieszkańców w s i, a więc w zakresie zoytu prodUKtóv: rodnych, za o p a trze nia w artykuły produkcyjne oraz konsumpcyjne. Przem .any, zachodzące na rynku wiejakiji we wspomni anycn d z ie d z in a c h , decydują Dowiem w istotny sposob o procesach dostosowawczych, Jakie powinny zachodzić w tym h andlu. Posz­ czególne czynniki rynku w ie js k ie g o , to je s t podaż, popyt i cena będq od­ grywały Jeana* bardzo różną rolę we wspomnianych Już Jego składn ik ach, bardzo ś c iś l e ze sobą powiązanych. Dlatego też trudno zachować w k o l e j ­ nych r o zd zia ła c h pracy Jedn olitą koncepcję.

ZDyt produktów rolnych, stanowiący o s il e nabywczej lud ności r o ln ic ze j i o popycie zarówno konsumpcyjnym Jak i produkcyjnym rozpatrywany Jest w prccy przede wszystkim z punktu w id ze n ia ten den cji do zmian w zbycie i dostosowania do nich szeroko rozumianej o r g a n iza c ji odbioru produktów rol- nycn; a więc nastawiony jes t na problemy kierunków in w e s t y c ji. Ze względu na wspomni aną koncepcję n ie przytoczono w pracy w ielK ości dochoc.ów otrzy ­ mywanych ze skupu (które można łatwe odezjtać w dostępnych danych s taty s­ t yc zny ch ), U c z interesowano się relacjam i cen produktów sprzedawanych i zakupywanych przez ludność r o ln ic z ą . Problemy te stanowić mogą podstawę rozważań nad możliwościami a k ty w iza cji popytu zarówno konsum pcyjnego,Jak i produkcyjnego. Jest to problem k a p it a ln y , szcze gó ln ie w s y t u a c ji,w któ­ rej o sią gn ię ta zo stan ie równowaga na poszczególnych rynnach branżowych.

'Podobnie w akty w iza cji popytu produkcyjne go i konsumpcyjnego coraz większy rolę s p e ł n ia k r e iy t . Stąd t e2 omawiając zaopatrzenie wsi w środki do pro dukcji rolnej próbowano b liż e j o k re ślić to zjaw isko.Oczyw l 3cie zda­ wano sobie Bprawę z jednokierunkowego p o d e jśc ia do wspomnianego zagad­ n ie n ia i n a ś w ie t le n ia kredytu Jedynie od strony jego r o l i w akty w iza cji zajcupów mieszKar.ców w s i, pom ijając w s ze lk ie kwestie często finansowe i bankowe, wiążące s ię z pojęciem Kredytu.

Poza kredytami d la rolnictw a interesowano się przede wszystkim zmiana- mi zachodzącymi w popycie na środki prod uk cji, związanymi z tym zmianami w funkcjonowaniu aparatu obrotu, a w r es zcie problemami s u b s ty tu c ji i kom- p lem en ta m o śc i między środkami p ro a u kc ji a Usługami.

W p o d c D n y m _a«resj e uwzględniono te za g a a n ie n ia w rozw ażaniach nad ty n ­

kiem artykułów Konsumpcyjnych, ale poza problemami zw ią z a n y m z występu­ jącymi tendencjami do zmian w spoży ciu, skłonnością do Konsumpcji i rolą jeredytu konsumpcyjnego, poświęcono w ięcej m iejsc a kierunkom inw esty cji na tym rynku. Po szerzenie tej czę ś ci opracowania było k on ie czn a , chociażby z uwagi na znacznie s zerszy krąg odbiorców środków konsum pcji, do których należy taKże za lic zy ć pracowników r olniczy ch gospodarstw uspołecznionych. Ifymczasem w poprzednich r o zd zia ła c h celowo wyłączono z s fery rczważań a- parat zaopatrujący gospodarstwa uspołecznione w środki p rod uk cji oraz a- p a rit zbytu dla produktów tych gospodarstw, które to elementy w

niewiel-r

3 kim Jedynie zak resie można włączyć do mechanizmu d z ia ł a n ia rynku rolnego.

Lardzo ścisłe pow iązanie w szystkich elementów rynku w ie js k ie g o , mimo szeregu spełnianych przezeń odrębnych f u n k c ji , n arzu ciły Koncepcje pracy. Tak więc po omówieniu w r o zd zia le I cecn szczególnych i fu n k c ji rynku w iejs k L e g o , zajęto się w c zę ś c i zbytem produktów rolnych, Jako podstawą popytu w dwóch pozostałych składnikach tegoi rynku. Rozdział I I I poświę­ cony Jbst zaop atrzeniu ro ln ictw a w środki p ro d u k cji, czwarty - zaopatrze­ n iu w artykuły konsumpcyjne. 0 ta kie j k o lejn o śc i zadecydowało pierw szeń­ stwo w gospodarstwach rolnych wydatków produkcyjnych przed konsumpcyjny­ m i, oraz chyba n ajb a rd z ie j zm ienna, w zależności od warunków.wielkość do- cr.odów lud ności r o ln ic ze j przegnaćzonycn na konsunpcję.

Problematyka rynku i handlu w iejs k ie g o w przedstawionym u ję c iu Jest stosunkowo "jało znana,zarówno w lit e r a t u r z e p o l s k i e j , Jak i obcej. Brak za intereso w an ia tymi zagadnieniam i lit e r a t u r y o bcej, szcze gó ln ie anglo­ s a s k i e j, można wytłumaczyć innymi warunkami produkcji r o l n e j, odmiennyn mechanizmem rynkowyrn i t p . Stwarza to zupełnie inną sferę zainteresowań w zakresie d z ia ł a n i a rynku w iejs k ie g o a ś c iśle j - rolnego, który stanowi w tej l it e r a t u r z e zasadniczy przedmiot rozważań.

W lit e r a t u rze p o lsk iej z k o lei rynek w ie js k i traktowany Jest w n ie w ie­ lu Jedy n ie przypwikach Jako niero zerw alna całość, wywierająca istotny wpływ na rozwój ro ln ictw a i wzrost Jego produkcji towarowej. Celowo zatem zdecydowano się na u ję c ie całej problem atyki, wiążącej się z rynkiem i handlem w iejsk im , co pozwala zgodnie z zam ierzeniami autoru-określić k i e ­ r unki p o lit y k i inwestycyjnej oraz zachodzące przemiany organizacyjne.

Rozdział I

RYNEK WIEJSKI W POLSCE I JEGO ZNACZENIE

W AKTYWIZACJI PRODUKCJI ROLNEJ

1. POJECIE I ODRĘBNOŚĆ RYNKU WIEJ3KIEGC

Pojęcie rynku doczekało s ię bardzo w ie lu d e f i n i c j i ^ . Uogólniając J e d ­ nak można p rzy ją ć , że Jest to ogół stosunków wymiennych pomiędzy osobairi i instytucjam i sprzedającymi towary a osobami i instytucjom i.któr' Je naby­ wają. liynek można traktować zaxem, jako układ Jego elementów ( a więc pod­ miotów i przedmiotów rynkowych,któryiri są uprzedający i kupujący oraz to­ wary, usługi i ujawnione p o t r z e b y ) , powiązanych za sobą za pomocą odpowied­ n ie j s ie c i s p r z ę ż e ń stosunków rynkowych) . Rynek,który - Jak powszocnnie wiadomo - ma pewne cechy sam oregulujące, s zczególn ie w krótkim o k r e s ie ,n ie zapewnia r e a l i z a c j i epołecznycn celów gospodarowania w d łu ższej peiąjekty- w ie 2 \ l b t n i e j e zatem potrzeba zewnętrznego oddziaływ aniL na ukłaa stosun­ ków rynkowych,która p rzeja w ia & ie szcze gó ln ie wyruinie w warunkach pcOdd-CL na tzw.rynjcu w ie jik im . Pod pojęciem rynkj w ie js k ie g o , wyodrębnionego z o- gólnego, rozum Leno całokształt aktów kupna-sprzodaży i warunków ich doko­ nywania, mających na celu zaopatrzenie ludności w-i-p^sklej i produiccji rolnej a lakże obejmujących zbyt artykułów rolnych-* . Sieó B o r z ę ż e ń na rynku wiejskim Jest szcze gó ln ie skomplikowana. Poszczególne podmioty wys­ tępują tu n a g Ł in n ie ,r a z Jako kupujący, w drugir przypadku Jako s przedają­ cy towary w ramach układu rynkowego ortz w r o l i wytwórców i konsumentów a więc czynników oto cze n ia , które oddziaływuje,, bądź też J e B t pod wpły­ wem, układu rynkowego.

Na rynek w ie js k i niew ątpliw ie s i l n i e wpływa także b ezp ojrtdn ie powią­ zanie pro dukcji z konsumpcją, któr< dokonuje się w p o staci

samozaopa-JLH odoly: Wstęp do badań rynku, PWG, Wars =* a 1 9 6 1 , « s . 5-10, a xaKże E.Garbacikt 2ktnomika obrotu towarowego, WSE, Kralów 1967, s s . 243-249} utor umj.ka L an dlu , praca zbiorowa pod r e d . Z. Saki z-,*skiego, PWN, War­ szawa 1965* s. 3 6 .

2 ^S.!fynars>ci: Cyuernetyczne aspekty a n a lizy rynku, PWN, Warszawa 1 9 7 3 , s s . 11-36,

o jęciem rynkj w ie js k ie g o posługuje się v»±elu auto] ów. E .G ai'bacik : Me­ tody plan >wania zaopatrzenia l a d n u ś "i , PWG, Warszawa 1955 i K .B o c ^a r , E. Kr i .idzie j i rtynek miejski a d zia ła lno ść . gminnych p o ł d z ie ln i w d^ie- dz Lnie zaopotrrenia ludności w towary. Tryouna ip ó ł d zic lc Ł a 1 9 5 8 ,m- 6, 7 , s s . 4 3-67i A. Grabskli A n a liz a zaop atrzenia wti ne tle ekonomik-1, re- gi-„Mi, PWG, Warszawa 1 9 5 9 , e-8j T.Kiam erj Rynek w i e js k i a proces indu­

t r z e n ia poza układem rynkowym. Wspomnianj produkcyjny i konsumpcyjny cha- rakl ei* rynku w ie js k ie g o powoduje konieczność sprzężeń zw rotnych,nie tylko między produkcją środków konsumpcji a konsumpcją, lecz przede wszystkim między zuzyciem śroaków produkcji a ich produkcją, i w reszcie między glo- Lalną produkcją rolną a zapotrzebowaniem na nią gospodarki narodowaj. riy- nek w i e j s k i musi tu pełn ić rolę regulatora sprzężeń zwrotnych, przy czym dominują w nim spruwy związane z rolnictwem . Sprawność t-jgo systemu z a le ­ ży ud p ro p o r cji i s ił y ekspansywnej d z ia ł a n ia okładów składających się na zespół zmiennych o k reślają cy ch , które zostaną przedstawione w dalszych c zę ś c ia c n pracy.. Istotne znaczenie ma przede wszystkim s i ł a wpływu warun- nów zDytu produktów rcli.ych (w tym c e n ), od której w dużej mierze zależy o ddziaływanie rynku na pozoEtałe wspomniane układj , tzn . między proaukcją a konsumpcją oraz miedzy produkcją a zużyciem środków p ro d u k cji. Tak więc

ryiieic w i e js k i można bardzo wyraźnie p o d z ie lić na rynŁk r o ln y , oDtjmujący

tylko transakcje wyiulenne, dotyczące skupu produktów rolnych i zaopatrze­ n i a ro ln ictw a w śrouki p ro d u k c ji. Rynek rolny Jest pojęciem wężuzyn od rynku w ie js k ie g o , n ie obejmuje bowiem swoim aaeięgiem zakupywanych przez ludność w iejsKą przedmiot5w Konsumpcji. Hależy przy tym dodać, że o ile rynek w i e j s k i J e s t kategorią o granicach

UTOwnycn,

to

rynek

rolny można określić,priyJm U ją'! z jednej stronj produkcję towarową gospodarstw - pro­ duktów i usług - z drugiej środki p rod uk cji d la ro lnictw a , zarówno o cha­ rakterze inwestycyjnym, Ja k i służące do bieżącej produkcji rolnej .W skłed rynjtu rolnego należałoby z a lic z y ć usług i produkcyjno-rolne, których rola w zr a sta bardzo w y ra źnie, wraz z rosnącym postępem technicznym w tej d z ie ­ d z in ie gospodarki . Innymi słowy można w ramacn rynku rolnego wyodręb­ n ić : "ynek produktów rolnych, rynek artyjcuiów do produkcji rolnej i rynek usłu£ produkcy_1no-rolnyoh.

Oprócz rynku rolnego w skład rynku w iejs k ie g o wchodzi rynek Konsumpcyj­ ny. W Jego ramach można znów wyodrębnić fynek konsumpcyjnych dóbr żywnoś- clojfycn, rynek konsumpcyjnych dóbr nieżywnoSolowych oraz rynek upług kon- sumpcyjijych. W p rzeciw ibństw ie do rynku rolnego o wyraźnie dwoistyn, cha­ rak te rze a wiec rynku za o p a trze nia i rynku zbytu, rynek konsumpcyjny dla wsi Jes t tylko rynk Lem za o p atrzenia.

0 p otrzebie w yodrębnienia rynka w iejsk ie go z ogólnego decyduje cały szereg w yróżniających go cech. Decyzje rynkowe korsumentów w ie js k ic h za­ leżą od w ie lu czynników.zarówno o charakterze ekonomicznym, Jak też geo­ graficznym i klimatycznym. I s t n i e j e ś c is ł a współzależność d e c y zji o cha­ rakterze produkcyjnym i konsumpcyjnym. Skłonność ludności w ie js k ie j do konsumpcji Jest z reguły daleko m niejsza a n i ż e l i u mieszka-iców m i a s t .I s t ­ n ie ją jednak o k o lic zn o ś c i, związane przede wszystkim z niekorzystnym dla r o l n ic t w i okładem r e la c ji rynkowych, w kt5rych skłonność do konsumpcji Jest zn aczn ie wyższa n iż skłonność do inw e sty cji, co doprowadza w dras­ tycznych przypadkach do „p r z e ja d a n ia " mająticu trw ałejo.

uDrągi Rynek w ie js k i w systemie rynku wewnętrznego, R o cznik i IH W ,19b9, nr 3 , s .2 S .

Zauwałyć można siln y związek mięusj decyzjami rymcowymi rolników a re­ la c ją cen skupu i pen deta liczn y ch artykułów konsumrcyjnych i produkcyj­ nych nabywanych p rzez ludność r o l n ic z ą . Wpływc ora n ie tylk o na wysokość uzyskiwanych docuodów, ale i na wspomnianą skłonność do konsumpcji i in­ w estyc ji a także determinuje wielkość spożycia natura_negc i jego stosu­ nek do spożycia rynkowego.

Bardzo charakterystyczną cechą rynki; w iejs k ie g o je s t znaczna uezouo- wcśt obrotów rynkowych, związana z sezonowością p ro d uk cji i okresowym za­ potrzebowaniem na cały szereg artykułów. Zjaw isko tc powiązane jest tak­ że z ser.onowyF przeważnie doi ływem dochodów lu ln o ś c i r o l n i c z e j , stanowią­ cej zasadniczą część nabywców v*śród kontrahentćw w ie js k ic h *

W szystkie wspomniane już rynki cząstkowa, wchodzące w zakres p o ję c ia r jnku w ie js k ie g o , a w .ęc zarówno ryn*.i obsługujące produkcyjne potrzeby 30sp0darstWd, jak i zaspokajające potrzeby konsumpcyjne lud no ści w i e j s ­ k i e j , rządzą się nieco innymi prawam. , co dodatkowo kom plikuje rozważaria nad możliwością usprawnień ryLku i handlu w .e js k ie g o pod kątem w idzenia

jego wpływu na poziom towarowej p ro d uk cji r o l n e j.

Tak więc rynek prcduktów rolnych, obejmujący s zereg rynków branżowych, chareuctaryzuje się wielostronnymi powiąiani anu z pozostałym i rynJcami c zą st k o *}m i, szczególn ie z rynkiem artykułów do produkcji ro ln e j ora s z i-ynkiem dóbr żywnościowych. Podaż na rynku produktów rolnych uwarunkowana jest między inryni stopniem zaopatrzenia roinictw a w artykuły dc produk­ c j i r o l n e j. liównocześnie poziom i struktura dostaw artykułów żywnościo­ wych ila ludności r o l n i c z e j , zapbwnienie cią g ło ś ci dostaw towarow o odpo­ w ied n iej Jakości i utrzymanie określonych r e l a c j i ce n , n ie zn iechęcają­ cych do spożycia rynkowego żyw ności, zw iększają możliwość d e n a t u r a ]iz a c ji ap o ż y c ia , co zwiększa w ostatecznym efek cie produkcję towarową i podaż artykułów rolnych.

lo p r z e z korzystne warunki zbytu produktow rolny ch , zarówno z punktu w adzenia organizacyjnego, jak i dla zapewnienia ck resion ej o p ł a c a ln o ś c i, zapewnia się jednocześnie odpowiedni wzrost dochodow ludności r o l n i c z e j, stanowiących podstawę stałego zw iększania popytu zarówno na artj kuły pro­ dukcyjne jak i konsumpcyjne. Należy przy tym dodać, że cechą szczególną tynku produktów rolnych, uniem ożliwiającą szybkie zmiany u p . w zakresie dochodów ludności jest mała elastyczność podaży w stosunku do czynników ekonomicznych, k tórej przyczyną jes t stosunkowo długi cykl produkcji r o l­ n e j . Stąd też popyt j e3t zn acznie aktywniejszym &lementem rynku n iz po­ d aż. Dodając do wszystkich wspomnianych już cech konieczność różnicowania przestrzennego warunków skupu w za le żn o ści od poziomu p rod uk cji tcwfarowej, liczby zatrudnionych w rolnictw ie i innycn charakterystycznych CocU re­ gionalnych, otrzymujemy niezwykle złożony ooraz omawianego rynku.

Niemniej istotnymi odrębnościami cechuje się rynek artykułc* do pro­ du kc ji r o ln e j , dzielący się podobnie jak rynek produktów rolnycto na s ze ­ reg branżowych. Popyt na tym rynku zdeterminowany jbst n io tylko przez siłę nabywczą lu d n o ści. Z asadniczą rolę odgrywa tu szacunek opłacalności p ro d u k c ji, który aakazuje na brak m ożliwości efektywnego wykorzystania

1 2

13 maszyn i n arzę dzi w małym gospodarstwie indywidualrym. Pewn«t rolę o łgrj- wają tajcze występujące braki w podaży. konsekwencją ograniczonej podaży artykułów do p ro d uk cji r o in ej je s t u z a ie z n ie n ie zaopatrzenia w p oszcze­ gólnych regionach od ogólnych z a ł o2en p o lit y k i r o l n e j. Sprowadzają się o n e1 jak dotychczas, do uzależnian l& wiellcośca zaop atrzenia w artykuły do pro dukcji ro ln e j od w ie lk o ś c i skupu. K i e r u j e się zatem większą ilość środ­ ków p ro d uk cji do regionów mogących zapewnić najw iększą efektywność ich w ykorzystania w postaci wzrcstu podaży produktów rclnych.

N ie tylk o Jednak reglam entacja jest cechą kompij cującą mechanizm d z ia ­ ł a n ia tego rynku. Problemem n iezw y kłej wagi jest także zapewnienie w re­ gionach o w ysokiej efektywności wykorzyBtania środków p rod uk cji,od pow ied­ niego poziomu s ił y natywczej poprzez u d zie la n ie dogodnego, niskoprocanto- wego kredytu rolnego. W zak resie niektó ry ch środków p r o i u k c ji , szcze g ó l­ n ie prze znaczoryoh na produkcję b ie ż ą c ą , których podaż jeat dostateczna, zacho dzi konieczność a k ty w izacji popytu w całym k r a ju . Zasadniczym n arzę ­ dziem t e j a k ty w iza c ji Jest kredyt r o ln y , a także odpowiednia o rganizacja usług produkcyjnych.

Etynek usiug produkcyjno-roinycn jes t ś c i ś l e powiązany z obu omawianymi rynkami cząstkowymi, ś c i s ł y związek z ryn iL»n artykułów do produkcji r o l­ n ej wj doc*;ny jest zarówno w m ożliwościach wdrażania w ielu faro ików do b i e ­ żącej p rod uk cji r o ln e j Jodynie w powiązaniu z korzystaniem z usług, Jak i m ożliw ości wyraźnej su b sty tu c ji środków ( nieefektywi ych w małych, p o je­ dynczych gospodarstwach) przez usługi p rodukcyjne. Jest rzeczą zrozumia­ ł ą , 2e usługi te muszą Dyć jakościowo dobre, n ie zD y t drogie i łatwo dos­ tępne ztrowne rod względem przestrzennym , J&k i czasowym. 0 ile zapotrze­ bowanie na usługi komplementarne r o ja w ia się już w początkowym okresie w zrostu nakładów pieniężnych na ro ln ictw o , o t y le usługi typu substytu­ cyjnego wymagają z reguły pewr.ych zmian w proporcjach elementów rynku,sy­ t u a c j i rynkowej i w ielk o ści czynników produkcji w r o ln ic t w ie . Zapotrzebo­ wanie na n ie zaczyna gwałtownie rosnąc wraz ze zmniejszaniem, się zatrud­ n ie n ia w r o l n ic t w ie . In t e n s y fik a c ja produkcji towarowejj wynikająca ze w zrostu podaży produktów rolnych, prowadzi * konsekwencji do procesów in ­

tegracyjnych na rynku rolnym. Procesy te powodują z k olei wzrost nakładów p ien ię żn y c h pochodzących z zewnątrz rolnictwa a zwiększających poziom in ­ t e n s y f i k a c j i gospodarstw.

Problematyka usług prodikcyjno-rolnych Jest niezw ykle bogata i złożo­ n a . A laptowanie gotowych wzorcow w tym zakresie z krajów wy2ej rozw inię­ tych je s t niumożliwe zarówno z uwa^i na is t n ie ją c ą u nas strukturę agrar­ n y , stosunkowo znaczną lic zb ę ludności zatrudnionej w r o ln ic t w ie , a p rze­ de wszystkim na cią g le niedostateczne nakłady inwestycyjne na tę d z ie d zi­ nę gospodarki. Wszystko to s pra w iło, że w pracy potraktowane usługi prze­ de wszystkim Jako czynnik wpływający na rynek artykułów do produkcji ro l­ n e j , n ie próbując nyczerpac w p e łn i tej bogatej i zł>2onej problem atyki. Ta­ kie u ję c ie łączy s ię także z celem p racy , któ ra, uwzględniając zmienność elementów r /n k u w ie js k ie g o , ma wskazać między innjsn. na możliwość Jak n a j­ lepszego dostosowania handlu rfiejskisgo do zm ieniających się warunków o- raz na Je*o konsekwencJe dla p rod uk cji r o ln e j.

14

Cząstkowym rynx.i.em, wchodzącym v> skład ryn*.u w ie js k ie g o , a zaspoKaja­ dącym konsumpcyjne potrzeby ludności w i e j s k i e j , je s t rynek artykuło», żyw­ nościowych. Cechą szczególną tego rymcu jes t wspomniane już ś c is ł e powią­ zanie spożycia rynkowego artykułów żywnościowych przez ludność wiejską ze spożyciem naturalnym , a więc z pominięciem 17'nku. Spo ży cie naturalne zm niejsza w r e zu lta c ie wielkofić p rod uk cji towarowej ro ln ictw a .P rzy wszel- K iej jedna* ocenie efektywności tych dwóch form s p o ż y c ia, należy wziąć pod uwagę cechy porzczególnycfa produktów żywnościowych. G en era lnie wszystkie bezpośre inio spożywane w gospodarstwie artyicuły żywnościowe można po dzie­ lić na dwie grupy. Do jednej z n ic h z a l i c z a się artyicuły nadające się bez- pośre inio do konsumpcji - takie Jajc mleKO, j a j a , warzywa, owoce. Do dru­ g i e j arty k uły , które wyjiat;ad^ p rzed spożyciem pracochłonnych zabiegów a produkowane w większych ilo ś c ia c h pociągają za sobą konieczność przecho­ wywania w szczególnych warunkach. Z aliczy ć do nich można masło, s er y .m ię ­ so i jego przetwory i t d .

O i l e spożycie naturalne artyKułów zaliczan ych do grupy drugiej można ocenić negatywnie zarówno ze względu na nieuzasadnione- straty czasu pro­ dukcyjnego rolników, jak 1 często straty ilościowe proluktów , o tyle sdo- życie naturalne artykułów za liczan ych do grupy p ier w sze j Jest w w iększoś­ c i w pełn i uzasadnione, a w w ielu przypadkach przyczynia s ię wręcz do zm niejszania strat w tej d z i e d z i n i e . Obecnie je Inak spożycie naturalne wsi jes t wysokie w obu wspomnianych grupach artykułów żywnościowych.

Przy ciągle ja s zcze n ie n ajw y ższej cenie czasu produkcyjnego rolnika - w ła ś c ic ie la gospodarstwa, spożycie naturalne bardzo żywo reaguje na wszel­ k ie zmiany r e l a c ji między cei-ami detaliczną i zbytu produktów rolnych a także na braj.i w podaży czy też niezadowalającą jakość tych towarów. Stąd też d e n a tu ra liza cja spożycia zależy n ie tylico od ukształtowanych r e la c ji ce n , lec z w dużej mierze od w ielk o ści 1 jako ści podaży oi-az dogodności zaKupow artykułów żywnościowych na w si.

Omawianj segment rynku artykułów konsumpcyjnych nasuwa w konseicwencji jednak mniej k ontro w ersji, n iz rynek konsumpcyjnych dóbr nieżywnościoyych. 0 ile n ie bu dzi wątpliwości konieczność p r z y b l i z e m a artykułów żywnościo­ wych do m iejsc za ties zK a n ia Konsumentow w ie js k ic h , o tyle sprawa n ie przedstaw ia s ię taK prosto w zsutresie pozostałych dóbr konsumpcyjnych. Przy zbytilim p r z y b liż e n iu towarów do konsumentów w i e js k ic h , reprezentują­ cych ograi uczony potencjał nabywczy, jednostki handlowe mogą być nieren- tow ne,a co za tym i d z ie n ie zapewni s ię odpowiednich warumcow wyboru, po­ żądanej jakości towarów i t p . W konseicwenc j i zamiast skracać czas tracony na dokonanie zakupu można go jes zcze w ylłużać, zmuszając ludność do szu­ kania sklepów j? jiększym prom ieniu. Z drugiej strony za koniecznością

(przynajm niej w obecnej c h w ili) oferowania tych towarow także na wsi pi ie- mawiają takie o k o lic zn o śc i, jak konieczność u atrak cy jn ienia życia w tych środowiskach t.’w. „efe k t pogazowy" a w reszcie zagadnienie straty czasu pro lukcyjnego"1^ .

'K .B o c za r« Zaopatrzenie wsi w towary konsumpcyjne jako-zadanie spółdzupl- czO lc i samopomocowej. WS CIfiS „Samopomoc Chłopska" w służbie wsi p o ls ­ k ie j 1 - ) 4 8 - 1 9 6 6 . Warszawa 1 ^ 6 8 , ZW CES s s . 1^3- 1^6; oraz Z . Juchniewlaet Ogólne tendencje rozwojowe s i e c i gospodarczej.

15 Mając te względy na uwedze w pracy próoowano zając się tym zagadnie­ niem , w skazując na rolę poszczególnycn czynników przemawiających za i przeciwko rozbuaowie sie ci 6klepow konflumycyjuych artjkułów nieżywnościo- ■»ych na w n i, wskakując nt zachodzące zmiany w tym zak resie i rysując p rzy szłą perspektywę. Aczkolwiek aktuelne spożycie oraz svan p osiadania dóbr trwałego użytku jest u mieszkańców wsi znacznie m niejszy n iż wśród ludności m ia st. Postępująca na w si eg a lit a r y za c J a spożycia powoduje coraz m niej celowe wyodrębnianie w iejs k ie g o rynku Konsumpcyjnego. Zacieraniu różnic między spozycien ludności miast i w si będzie sprzyjać podobny w o- bu przypadkach asortyment oferowanych towarów, a także zbliżone warunkr zakupu.

Z rynkien- w iejskim Wxąże się bardzo ś c iś le kategoria handiu w ie js k ie ­ go. Jego is t n ie n i e uzasadn iają wspomniane już odrębności rynku w ie js k ie ­ go. Dotyczy to przede wszystkim har dlu r o ln ic ze g o , k e teg o rii ś c is łe po­ w iązan ej z rynkiem rolnym. W mniejszym zakresie można to odnieść do hand­ lu artykułami konsumpcyjnymi, choć do t e j pory handel na w s j Ł i a ł n ie ty±ko spełniać rolę dystrybucyjną, lec z realizow ać także określoną

poli-• 'l )

tykę społeczną wsi ' . Zachodzące dość szybko zmiany w strukturze spożycia ludności w ie js K ie j ukazują n ieco w innym św ietle rolę i zadania handlu, obsługującego Jej potrzeby konsumpcyjne.

Handel r o lniczy jes t natomiast charakterystyczny jedynie dla warunków w i e js k ic h . Cecną środow iska, w którym d z ia ł a , jes t jego dekoncentracja i ś c _s ł e u zale żnien ie od s-truntow naturalny e n . Należy przy tym dodać, że przedmioty oorotu na rynku produktów rulnych cechują się stosunkowo dużą biochem iczną n ie tr w a ło śc ią . Wszystko to o db ija s ię na o r g a n iza c ji handlu i podwyższa jego k o s z ty . N p. sezonowość w sprzedaży proauktów ro_nych jest czynnikiem utrudniającym pracę aparatu sicupu i podwyższającym jego Kosz­ t y . W podobny oposob na organizację handlu wpływa sezonowość zakupów 6rodKow do produKcji r o ln e j, podwyższająca koszty magazynowania i utrud­ n ia ją c a sprawną obsługę rolników w okresach wzmożonego porytu.

Przeprowadzony rachunek kosztów a l t e r n a t y w a c h każe szukać różnych dróg rozładowania tych. niekorzystnych s p ię tr ze ń , nieefektywnego wykorzys­ tywaniu transportu zarówno rolników jak i przedsiębiorstw i t p . Temu celo­ wi służy cały system b o n ifik a t przy sprzedaży pozasezouowej pewnych śród- kow do pro dukcji r o l n e j. W tym sam^m kierunku dzia ła bezpośredni odbiór produjetów z zagród rolnikow oraz dostarczenia - bezpośrednio do gospo­ darstw aroikow do produkcji r o ln e j.

MożLiwości kreowania popytu na śro d ki do p rod ukcji rolnej jak i bar­ d z ie j równomiernego skupu produktów rolnych *ą znaczne, chociażby z uwagi na wiodącą rolę rynku uspołecznionego nt którym producent r e a l iz u je domi­ nującą częsc swojej produKCj*

'T .K r a m e r : iiynek w ie js k i . . . wyd. c y t ., s . 1 1 . 2 '

'M arginesową rolę ryn^u n ie u sp o łe czn io n eg o , s zczególn ie rynku lokalnego .. r e a l i z a c j i prcd.ukcji rolnej przedstawia mię dzj innymi H.ChoJnackai Mechanizm w spó łdziałania centralnego rynku uspołecznionego z rynkiem lokalnym . Z a ^ d n i e r n a Ejcononiki Koluej 1 9 6 8 , nr 3 , ss.53- b6 ortz T .Wilia Hynek w ie js k i w o j. lub elsk iego w latach 1566- 1970. Trybuna S p ó łd zielc za 1 9 6 7, nr 9, s s .2 2-2 3.

Jest rzeczą powszechnie znaną, chooidżl»y z obserw acji w wysoico rozw i­ niętych krajach zachodnich, że handel rolny n ie może ograniczać s^ę tylko do fu n k o ji dystry bucy jn ej. Wspomniana jui w przypadku źle funkcjonującego rynku możliwość wzrostu kosztow społecznych, powoduje konieczność p r z y ję ­ cia p rzez m e po czę ś c i ryzyk* p ro d u k cji r o l n ic z e j i p e łn ie n ie r o l i stymu­ la t o r a , oddziaływującego na rozmiar i strukturę produkcji r o l n e j, zgodną

z potrzeDami rymcu, Po sze rza to zn aczn ie fun k cje rynku rolnego. Z p ro b le­

mem przejmowania ryzyka produkcji łączy się bardzo ś c is ł e zagadnienie o-

chrony interesów producentów rolny ch . Stąd też w szeregu paruitw i-uropy Zachodniej decydującą rolę odgrywają insty tu c je spół i z i e l c z e . Sprawą za­ tem niezw ykłej wagi w dynamicznie rozwijającym s ię r o ln ic tw ie polskim jest rozbudowania fu n k c ji rynKU ro lr e e o . W_ dalszych rozw ażan iach , przy omawia­ niu zm ieniających s ię elementów rynków cząstkowych, i.snodzących w skład ryiJcu w ie js k ie g o , podjęta zostan ie ta ^że prooa w skazania funkcj] , o które rynek w ie js k i w in ien rozszerzyć zakreb swego d z ia ł a n ia dla prawidłowego rozwoju polsl:ioGri rcli ictwa.

Należy raz jeszcze p o d k r e ś lić , 2e jest t o rolnictwo bardzo szc ze g ó ln e, dla ktorego niezwykle trudno inależc jak iek olw iek wzorcu w innych k ro ja c h . Odczuwalne coraz w yraźniej nied<inwestowanie rynku rulnego może stanowić istotny Hamulec dalszego wzrostu produkcji towarowej.

1 6

2 . HY1.EK RJIMY A POZIOM GOSKjDArtCZY ROLNICTWA

Problem. kierunków m odernizacji rynku w ie js k ie g o i dostosowania jego struktury do aktualnych potrzeb rolnictw a wyuaga, jak już w spom niano,roz­ patrywania z punln-u w idzenia poszczególnych rynków cząstkowych, zaspoka­ jających pro lukcy jne i konsumpcyjne potrzeby konsumentów. Kynkiem zaspo­ kajającym potrzeby produkcyjne gospodarstw w zakresie zaopatrzenia w środ­ ki p ro d uk cji oraz zbytu r^odujetow rolLych je s t rynek rclny 1.

W całym systemie p o lity k i ekonom icznej, a nawet w systenu.e p o lity k i r o l n e j, zagadnienia potrzeb rolnictw a i wpływu rynku rolnego na produkcję r o ln ic zą n ie są Jeszcze w p ełn i d o c e n i a n e ^ . N ic te ż dziw nego, że oosługa producentów rolnych i tempo m odernizacji tego rynku m e nadążę za p rzy s ­ pieszonym wdrażaniem postępu technicznego w r o ln ic t w ie . W r e zu lta c ie pow­ s ta je bard-io niedogodna dla rolnictw a s y t ja c ja . Rolnictwo p o ls k ie , r któ­ rym występują w stosunkowouałym s to p n iu , tak istotne c zy n n ik i p r o d u k c ji, jak środki na -nwestycje i e k s p lo a ta c ję , napotyka dodatkowo na m n e ha­ mulce, w postaci niedoinwestowanego rynn.u, niezdoln ego spełniać swe pod­ stawowe fu n k c je . W efek cie n ie s p e łn ia n ia przez rynek rolny w szerokim za­ kresie tych f u n k c j i , część kosztow, które w in ien p o n o sić, zostaje pize-^^Zb.Zakrzew skit Rynek rolniczy i jefio odrębności. Ruch P r a w n ic zy , hstono-

„l-zny i 3 o c J c lo g ic zn y , 1 9 5 8 , nr % a s . 1 5 9 * 1 8 0 .

^ 'B .S t r u ż e k : Model spół izie lc z o sc i w i e j s k i e j , a tendencje rozwoju ro..nic- W a . W Lei Współczesna 1 ? 6 7 , nr 3 , ss.-i9-.58, u.'ai J . ^ i e t ^ . S.lq£ca> ie- runki rozwoju oraz przeoudDwy rynl j rodnego w nanclu w i e j skini. Zagadnie­ n ia Ekonomiki Rolnej 1 9 7 2 , n." 1 , s s . 61-73*

rzucoiia na gospodarstwa rolne lub na kunsumenców. Wszystko to pow oduje,4e koszty społeczne ule ga ją w ostatecznym racnunku z reguły znacznemu pod- w y ża ze n iu .

N ie wyczerpując całego zakresu f u n k c j i , ictóre w inien spełniać rynek r o ln y , probowano w pracy wskazać jedynie na n a ji s t o t n i e js z e c zy n n o ś c i,

de-* ' • • A ^

tfcra.LŁUjące w sposób n a jb a r d z ie j wi ioczny rozwój gospodarczy rolnictwa ‘ . Zaliczam y do n ich przede wszystkim powszechnie znaną funkcję przejmowania c zę ś c i r yzyk a , którym przy niedoinwestowanym rynku obciąża się zarćwno p roducenta, jak i konsumenta.

In n ą grupą, podstawową dla rynKU rwnefco, są czynności związane ze sprawnym odbioiem produktów rolnych i ich przechowywaniem. I s t n i e j e tu alternatyw a albo zwiększonych kosztów rynku i w związku z tym św iadczenia całego szeregu usług ułatwiających zbyt tych produktów (n p . gęsta sieć skupu, sprawna obsługa producentów, odbiór płodów rolnych bezpośrednio z zagrody, i t p . ) , albo też obciążania tymi kosztam i, przez wydłużenie czasu i drogi zbytu ich produktów. Aktyw izacja produKcji rolnej wymaga oczywiś­ ci c wzmożenia w cmawianym za k resie fu n k c ji rynku. Dlatego też wszystkie r o zw ią za n ia , zm ierzające na przykład do odciążenia bazy materialno-tech- n +czn ej skupu i p rzerzucenie czę ś c i fu n k c ji magazynowania na 30sp0aarrtwa r o ln e , mogą mieć chaiaKter zgoła wyjątkowy.

Dalszą funkcją rynku rolnego jest pełna in io r a a c ja i sprawne zaopatry­ wani^ gospodarstw w artykuły dc prpdukcji r o l n e j. Wykonywanie t e j fum ccji przez rynek znowu może być różne. Hoże on wykazywać postawę biern Ą , ogra­ niczać s ię do oferow ania środkow produkcji przez n iezby t gęstą sieć zby­ t u . Może też wykazywać postawę aKtywną, ekspansywną,wychodząc do rolników z c 3wyai ś r o d k ^ i p r o d jk c j i, dowożąc je do zagród, organizując sieć usług towarzyszących, aktyw izując w reszcie popyt przez kredyt rolny.

Inną funkcją rynku ro lnego , o kbórej trudno n ie wspomnieć, jes t f i n a n ­ sowanie obrotu r o ln ic ze g o , a więc ponoszenie całok ształtu Kosztow i zdo­ bywanie środków dla ich pokry cia.

Trudno przy tym n ie d o ia c , że iuniccje r yn iu ulegają w długim okresie czasu zm-an^e. Przyczyny jes t konieczność dostosowania rynku do zm ienia­ jących s ię potrzeb zarówno producentów, jak i konsumentów. Łączy się z tym ś c i ś l e pojęcie efektywności rynku r o ln ic ze g o . Efektywny jest ta k i ry­ n ek , który wywiera wpływ na produkcję r o ln ic zą i konsumpcję przy równo­ czesnym optymalnym kształtow aniu Kosztow. Usprawnienie d z ia ła n ia rynku rolnego polega zatem ni. dostosowaniu kosztów rynku do spełnianych czyn­ n o ś c i, na Których ustalenie powinien wywierać zasadniczy wpływ n ie tylko producent, a le przede wszystkim konsument.

Ponieważ efektywność d zia ła n ia rynku rolnego rozDatrywana jest w n i ­ n i e j s z e j pracy przede wszystkim od strony jego dogodnej o r g a n iza c ji dla producenta r o lnego, ograniczono się do szczegółowych badań wpł„wu dwóch i u n k c ji rynku na poziom gospodarczy r olnictw a. Jest co funkcja organiza­ c j i zbytu produktów rolnych oraz funkcja zaopatrzenia w środki produkcji r o l n e j .

-i)

1

18

N ie ulega w ą tp liw o ści, że dla prawidłowego rozwoju rclnuctw a, baza ma­ terialno- techniczna oraz organisacja i n s t y t u c j i , zajmujących się jego za- opacrzeniem , w środki p ro d u k c ji, powinny wyprzedzać tempo jego rozw oju. Niezwykłą wagę tego f a ’ctu należy jeszcze p odkreślić w k o n fr o n t a c ji ze szczególną sytuacją polskiego r o ln ic t w a , jego rozdrobnioną strukturą a- grarną, niską w ydajnością p racy , i t p . Mimc tych w szy stkich cech obserwują się zjaw isko in t e n s y f ik a c ji produkcji rc ln e j i wyrainy w zros1 elementów przedsiębio rstw a w indywidualnych gospodarstwach cnłopsKich1 .

Mały obszar gospodarstwa, n is k a s ił a nabywcza, a w reszcie brak dość dużej podaży potrzebnych środków p ro d u k c ji, zmusza rolników ao korzysta­ n ia w szerokim zak resie z usług w/spec jaliiowa*iych p rz e d s ię b io r s tw , Które przeprowadzają w gospodarstwach w coraz większym zak resid podstawowe czyn­ n o ści p ro d lkc y jn e. N aieży eobie jednak zdawać z tego sprawę, że i n s t y t u ­ cje świadczące usługi muszą spełniać szereg warunków, by gospodarstwa rol­ ne mogły w p ełn i uznać ich pomoc za tn»ały element swego procesu produk­ cy jn e g o . Łączyć się to musi z in t e g ra c ją pionową na rynku roinym i z za­ interesowaniem ostatecznym efektem produkcja zarówno producenta jak i kon­ sumenta. Tylko pod cym warunkiem może nastąpić w drobnych gospodarstwach rolnych pewna s p e c ja l iz a c ja i wzrost produkcji towarowej. Wydaje się też bardzo prawdopodobne w p rz y s zło ś c i ś c i ś l e j s z e powiązanie tą władnie drofe,ą indyw idualnej gospodarki r olnej z gospodarką narodowy. Zwolennicy t e j h i ­ potezy wskazują na możliwość s o c j a l i z a c j i w si p rzez in teg ra c ję pionową2 ^ . Zgodnie z cymi poglądami, in teg ra cja - podobnie Jak w k ra ja c h Europy Za­ chodniej - liKw idując słabe gospodarstwa rolne i adoptując w ięk p ze , może, n ie unicestw iając ich formalno-prawnej samo I z i e l n o ś c i , p r o w a d z i ć fa k ty c z­ nie do u sp o łeczn ia n ia .

Bardzo trudno kwestionować potrzdbę i sens in t e g r a c ji w r o ln ic t w ie . WymaK&ją tego zarówno potrzeby gospodarki żywnościowej, jak i rosnąca ka- pitałochłonność r o ln ictw a . Wyma.ęa teco także interes producentów rolnych. Jednocześnie jein a k w in t e r e sie producentów rolnych le ż y , by przedsię- oiorstwem integrującym była o r g a n iza cja s p ó ł d z ie lc z a , jednocząca produ­ centów. Jest to szczególn ie ważne w f a z i e pocżątkuw ej, kiedy is t n ie ją c e t r a ly c je bardzo w yraźnie utrudn iają te procesy scalen iow e.

Potrzeb a in t e g r a c ji jest zresztą odczuwana przy r o zs ze r za n iu przemys­ łowych metod wytwarzania i wproście produkcji towarowej. Dlatego te ż w ch w ili obecnej cały system koo p eracji pionowej oraz Ś c iś le z n ią powiąza­ na kontraktac j a , n ie są w w ielu przypa Ikach pozytywi le ocenitne p ize z rol­ ników . Wynika to z ciągle jeszc ze w i e lk i e j chłonności rynku produktów rót- nych i ze stosunkowo małej po luży płodów rclnorch^ .

1/ B .G a ł ę s ';i: Kolnicy jaKO p r z e d s ię b io r c y . Wieś Wspułczesna 1 9 6 9 , nr 1 2 , .

70

-bu.

2'Z.Tom as: ew ski: Proces pionowej kooperacji produkcyjnej jako droga p rze ­ obrażeń ustrojowych polskiego r o ln ictw a . Myeń Współczesna 1 9 ^ 8 , nr 2 , s s . 14-27 i nr 3 , s s . 9-<^2.

^ R o l n i c y bardzo chętnie kontraktują oj łacalne -ofilmy przemysłowe, K t ó ­ rych zbyt jest roza kontraktacją trudny, n ie ch ętn ie natomiast zboża, na które is t n ie je chłonny rynek wewnętrzny.

»8ożna zatem w obecnej r a z ie rozwoju rolnictw a zaryzykować t w ie r d ze n ie , że rolnictwo indyw idualne (pozę niektórymi tylko rynkami branżowymi) może być dostosowane do celów gospodarki narodowej przez system insrrame.itów, ja k ic h dostarcza rynek rolny .

hozwój fu n k c ji rynku w zak resie zaopatrzenia w środ ki do produkcji po­ w inien jednak wyprzedzać zadania produkcyjne r o ln ic tw a . Wzrastający bai- dzo wyraźnie w o s ta tn ich latac h strumień środkow p r o d u k c ji, kierowanych do r o ln ic t w a , wymaga jednocześnie p o dję cia zadań, mających ua celu akty­ w iza c ję popytu na środ ki p r o d u k c ji, między innymi p rzez zapewnienie f i ­ nansowych m ożliwości ich zakupu, co jes t możliwe przy stosunkowo szerokim k o izy s t a n iu z kredytów rolnycn. H a n d el, obsługujący potrzeby produkcyjne ro lnik ó w , powinien byc aktywny, powiązany z elementami agronomii społecz­ nej i szeroko rozwiniętym doradstwem rolniczym 2 1 . W w łaściwej o r g a n iza c ji tego han i l u , jego sprawności i elastyczności d z .a ł a n i a tkwią znaczne re- zbrwy wzrostu pro dukcji r o ln e j. W c h w ili obecnej dezorganizację w tym za­ k resie pogłębia przechodzenie - p rzynajm niej w pewnych Draniach artykułów do p ro d uk cji ro ln e j - do stanu rownowagi rynKowej, która to sytuacja jest nowa zarowno dla producentow, jak i dla o r g a n iza c ji obsługujących rynek wie jsici.

.Bardzo istotny wpływ wywiera także na rolnictwo coraz w y ra źn iejsze na- Btawienie jego p ro d uk cji ne zbyt, a n ie na zaspokajanie potrzeb własnych gospodarstwa. Oceniając is t n ie ją c y stan ze społecznego punktu w idzenia można p o w ie d iie ć , że o efektywności funkcjonowania rynku rolnego w d z ie ­

dz in ie za o p a trze nia w środjci p ro d u s cji decyduje wielkość kosztu s połecz­ nego związanego z wytwarzaniem i doprowadzeniem śrookóy produkcji do os­ tatecznego nabywcy. Koszty związane z niskim n ie jedn o k ro tn ie Doziomeir ob­ s ł u g i handlowej ponosi przede wszystkim producont. O d b ija to się zresztą na sprawności funiccjonowania całego rynku w ie js k ie g o . Stąd też z puijftu w id ze n ia kosztów alternatywnych zn acznie k o rz y s t n ie js ze jes t św iadczenie w iększego a3ortymei.tu usług p rzez rynek rolny.

Ogólną tendencją obserwowaną na naszym rynku rolnym była dotychczas m in im a liza c ji kosztow obrotu, a jein o c ze śn ie znniiejszanie zakresu wykony­ wanych f u n k c j i . W 6fekc ie m inim alizowania kosztów rynxu, producenci pono- S x xi s ze r e c nakładów związanych z transportem, t r a c i l i czas na za ła tw ie­ n ie czynności handlowych, i utrzymywanie kontaktow z szeregiem in s ty tu ­ c j i obsługujących rolnictwo i t p . Konieczne zatem tendencją w s y tu a c ji szy bkiego wzrostu produkcji towarowej i r o zs ze r za n ia się potoku środkóy p rcd uK c ji kierowanych na rynek r o ln y , sta je się wzrost nakładów .n a ten rynek.

Wzrost Fodażj śrcików pro dukcji i zw iększenie zapotrzebowania gospo­ darstw powodują jednocześnie konieczność stosowania l.cwej tecn nik i zaopa­ t r z e n ia gospodarstw rolnych, co pociąga za sobą ro^woj usług tra-jsportęwych. 1 ; T .H u n o k 0 pionowej koo p eracji w rolnictw ie - p o lem ic zn ie . Wies Współ­

czesna 1 % 8 , nr 4 , s s . 3-1—59•

2 .

.

.

.

'T .H u n e k : Zadania s p ó ła z ie lc z o s c i w ie js k ie j wynikające z aktualnego s ta ­ nu rozwoju r o ln ic tw a . Nowe Rolrictwo 19t>8, nr 1i>, s . 5 .

Podobne konsekwencje towarzyszą rosnącemu udziałowi p r c l u k c ji towaro­ wej w pro dukcji globalnpj rolnictw a oraz p ostępu jąc«j s p e c j a l i z a c j i gos­ podarstw . S tw arzają one potrzebę a takżi możliwości stosowani- uowycb roz­ wiązań w s ku p ie, przede wszystkim p rzez odbiór produktów rolnych bezpo­ ś r e d n i z zagrody. Ta forma skupu pozwala na znaczne p rz y ś p ie sz e n ie oblo­ tu i zm i.iejeżenie związanych z nim społscznych nakładów. Unika się w ten srosób poważnych strat ponoszonych zarówno przez gospodarstwa r o l n e ,j a k i p rzez p rzedsiębio rstw a skupujące. Jest to tym w a ż n i e js z e , że n iedoinw es­ towanie skupu na rynku rolnym powoduje spaaek w iioftci i jak o ści w ielu dostarczanych produktów roślinnych i zw ierzęcych.

Str a ty społeczne na skutek niedoinwestowania skupu trudnu c k r e A H ć .n i e odczuwa się ich doraźnych skutków i dlatego też pr-sy występującym braku olpowiednich nakładów na te c e l e , to właśnie ogniwo rynku jebt stosunkowo n a j c z ę ś c i e j zaniedbywane. W długim jednak o k r e s ie , b r a k i w t e j d z ie d z in ie o d b ija ją się ujemnie na wielkości, i jak o ści skupowanej masy towarowej. Ocena W ielk o ś ci i znaczenia strat społecznych powinna się opierać na zna­

jomości ogólnie uznanych p r e fe r e n c ji i uwzględniać zarówno potrzeby j e- wentualne straty producentów, jak też interes szero k ich kręgów społfcczeń- stwa 1' .

Zmiany w odbiorze płodow rolnych; a jednocześnie konioczność dalszego inwestowaria w tę dziedzinę d z ia ł a ln o ś c i rynnowej i:iąże cię z tendencją do powszechnej k o n tra kta cji produkcji r o ln e j, która rysuje s ię już obec­ n i e , a w p rzy s zło ś c i na pewno jeszcze się p o g ł ę b i. Ta formę skupu, j e ś l i

założymy przy tym upowszechnienie kontraktac:ji produkcyjnej a n ie handlo­ w e j, jest szcze gó ln ie k apitałocnłon na. Zapewnia ona przy tym p rz e ję c ie znacznej czę ś c i ryzyke gospcdarowania w rolnictw ie i p o szer zen ia w tym za k resie fu n k c ji rynku ro lneeo. F r z e z rozw iniętą formę k o n t r a k t a c ji r moż­ liw ie w i e l o l e t n i e j , a więc dają cej gwarancję długotrwałego wpływu na pro­ dukcję przy wyższych kosztach poiioszonych ne odpowiednie ogniwa rynku, o- t3 zymujemy szereg niewątpliwych k o rzy ści związanych z m ożliwością k ier o ­ wania poaazą i wpływania tą drcgą na i-uwnowagę rynku.

Trzeba jednak p o d k r e ś lić , że potrzeba s p e łn ia n ia tych f u n k c ji p rzez rynek wypływać mudi n iejako sro n tarleżn ie z is t n ie ją c e j s y t u a c ji rynko­ w e j, o b fit o ś c i podaży produktów rolnych i t p . Kontraictacja n ie mcie być przymusowym sposobem zbytu produktów rolnych. Bardzo iatwc p iz y tym moż­ na sooie wyobrazić sy tu a cję , w k t o ie j zachęcanie do t e j forry zbytu pro­ duktów wy-iaga bardzo czę sto , p rzynajm niej w początkowym o k r b s i e , w ie lu na­ kładów i d z ia ł a ln o ś c i n ie w pełn i rentow nej. Dlatego też uzasadniona jest d<,3 a Łalność w t ej właśnie d z i e d z i n i e , przede wszystkim in s t y t u c ji - o cha­ rakterze spó2 dzielczym , reprezentujących int<irejy producentów i mogących, w za le zn o ś c i od re g io n u , ela s ty czn ie kształtować swoją p o lity k ę .

20

^ E .J a w o r s k i: Ogólna problematyka kosztow - strat społecznych runxcjono- w-uiia aparatu skupu produktów rolny ch . Tezy na seminai.ium S I B , Warsza­ wa 1 9 7 0, s s . 1—1 6 .

3 . ROLA RYNKU KONSUMPCYJNEGO W AKTYWIZACJI GOSPODARCZEJ ROINICTWA T o dcia s 3dy wpływ odpowiedniej o r g a n iza c ji rynku rolnego oraz s p e ł n ia ­ nych przez niego f u n k c j i na rozwój gospodarczy rolnictw a jest oczywisty i b e zp o śr e d n i, znacznie mniej w idoczna, aczkolwiek niem niej istotna dla o- mawianych procesów, jes t rola ryucu Konsumi cy jnego . Ważna jest ona przede wszystkim z uwagi na wpływ, jaki wybiera na intensyfikow anie w określonym stopniu p r o lu k c ji, k tórej ostatecznym celem , jak zr es ztą c a ł e j gospo larki n arodow ej, Jest w zrost ilościow y i jakościowy konsum pcji.

I n t e n s y fik a c ja produkcji r o l n ic z e j bez perspektywy poprawy warunku* by­ tu i z o l i z e n i a poziomu konsunęcji do pewnych istn iejący ch wzorcow (z re­ guły stanowi jc poziom życia ludności m ie js k ie j) nie wydaje się r ea ln a . Stą d też można s ą d z ić , że zn a czn ie ła tw ie jsz a jest do zrea lizo w a n ia rysu­ jąca się tendencja e g a l i t a r j z a c j i spożycia ludności w ie js k ie j i m ie jsk ie j w określonych regionach k r a ju , a n iż e li wyrównanie poziomu spożycia w

uję-A ' c i u m ięIzyregioualrym ‘ .

I s t n i e j e jeszcze inny aspekt tego problemu. Chodzi tu o zm niejszenie spożycia n atura lne go , co będzie możliwe tylko przy sprawnym zaopatrzeniu psi w artykuły żywnościowe oraz utrzymaniu odpowiednich r e l a c j i między ce­ nami zbytu produktów rolnych i cenami ietalic^-nymi artykułów żywnościo­ wych. łmniejszeDLe spożycia naturalnego produktów, wymacaJących przed spożyciem pracochłonnego przetwórstwa w gospodarstwie n ie tylko przyczy­ n ia się do zw iększenia produkcji towarowej, lecz także do zm niejszenia kosztów społecznych rynku artykułów żywnościowych.

W św ie tle tych spostrzeżeń n ieco in a c zej n ależy traktować ooserwowane w długim okrei-ie wsrod ludności r o l n ic z e j na całym nieomal s w ie c ie , z j a ­ wisko uające cechy s t a ł o ś c i , a m ianowicie relatyw nie n isk ą skłonność do konsum p cji. N iż s za od ten d en cji do o szc zę d za n ia , skłonność do konsumpcji wynika z charakteru gospodarstw rolnych, w których h ier a rc h ia p r e fe r e n c ji zakupu staw ia na pierw sze m iejsce dobra inwestycyjne oraz służące do b i e ­ żącej produkcji r o i n e j , następnie dokupnc żywności i dopiero na końcu in ­ ne dotrą.

W krótkim okresie zwiększona skłonność do in w e sty cji pociąga i^awet za sobą zm niejszenie funduszu przeznaczonego na konsumi c ję ,o g r a n ic z a ją c bar­ dzo często zarówno ilo ść spożywanych artykułów, jak i k ierując popyt na towary t a ń s z e , substytuty o n i ż s z e j z reguły wartości użytkowej. Decyzje Konsumentów na rynku w iejsk im zdeterminowane są zatem szeregiem czynników ekonomiczno-rolniczych, a często psychologicznych,zachow ując}ch s ię dość autonomicznie i powodujących często n ie p rze w id zia n e wahania w

dctychcza-2 ' sowach tendencjach spożycia ‘ .

^ hl roku 19^ 5 ( n i ' biorąc i od uwagę miast wydzielonych/ różnice w pozio- mif spożycia indywidualnego r.p głowę mieszkańca w w o j. białostockim i katowickie wynosiły 11 la t . Różnice te między Wars-awą a wo j . oiałcatoc- .im sięgały 16 l a t , wykazując s ta lą tendencję wzrostu. l o r . Z .Frasińs- k ’ : Zróżnicowani* konsumpcji w p rzekrojach przestrzem iych i czasowym. '.7SE P o zn ań , Zeszyty Naukowe, Sea ia I I , Z . ^ 9 , s .4 5 i lalsze.

2 ) • «

W.T/ehland: Marktinlcrm .tionen und Entscheidungsverhclten von Laniwir-t e n , A g ra r w ir Laniwir-t sc n a iLaniwir-t, Hannover i y 7 1 , nr 7 , s s . 217- 224.

Inne problemy stwarza w tym zak resie w ielkość s p o ż y c i", sposób zaopa­ t r z e n ia , potrzeba a k ty w iza c ji popytu i t d . , spożycie artykułów żywnościo­ wych, inne - spożycie korsumpcyjnycn artykułów nieżyw nościowych.

Ludność w iejsk a zaopatruje się w żywność zarówno w placówkach b a r c io ­ wych, jak i we własnych gospolarstwach Wsromniano ju ż , Łe o rozmiarach spożycia żywnoćoi bezpośrednio z gospodrrstwa decydują stosunki rynkowe, Głównie r ela cje cen zbytu i cer d e ta lic zn y c h . W za le żn o ści od rodzajów produktów rolnych, a więc od tego czy są to artykuły wyższego czy n iż s z e ­ go r zęd u, korzystno r ela cje cen mogą spowodować działań Le efektu docho- dovego lub substytucyjnego1 ' . Zjaw isko tc wpływa nic tylkc na zmianę struktury jakościov/ej konsum pcji, lec z taicże na proporcje między si oży­ ciem naturalnym i rynkowym żyw n ości.

Sam czaopatrzenie, którego pochodną są zm niejszenia s iły nabywczej lud­ ności r o ln ic z e j i podwyższenie w w ielu przypadkach kocztów społoc^nych wytwarzania żyw ności, n ie jest zjaw iskiem pożądanym. Z drugiej stro n y , przy traku s p e c j a l i z a c j i pro lukcy jne j gospodarstw w przypadku o b ję to śc io ­ wych artykułów ro lniczy ch jest to forma spożycia o s t a ł e j t e n d e n c ji. Stąd też przy w sp ó łis tn ien iu dwóch wspomnianych ferm zaopatrzeniu w żywr.osć należy dążyć do zw iększenie spożycia rynkowego przede w s z y s t k m artykuiów rolnych wymagających aalszego p rze t w a rza n ia , a w związku z tym pociągają­ cych za sobą wyższe koszty przygotowania do ostatecznej konsum pcji. Kosz­ ty te w yrażają się zarówno w stratach pro luktów rolnych jak i w większych n a k ł iia c h s iły ro b o cze j.

Większe spożycie rynkowe jest jednak możliwe jedynie przy za o fe ­ rowaniu konsumentom w iejskim o l"owiedni ego asortymentu artykułów żywnoś­ ciowych w dogodnym m iojscu i c z a s i e . W za le żn o ści od środków posia lanych przez p rzedsiębiorstw a handlowe obsługujące w ie ś , rozw iązania w tyiu za­ k re sie mogą być różne. Może to b^c stała sieć h ndlowa, lub też stosunko­ wo drora sprzedaż artykułów iywnoiciov ycn z codzienną dostawą do gospo­ darstw w ie js k ic h i jednoczes; jx* odbiorem niekto r^cn rroduktuw rolnyco, t a ­ k ich jak n p . mleico. Uwzględnione mus ;ą być też t u t a j is t n ie ją c e w danym regio n ie tradycje żywienia mies. kańcu.y, cechy demograficzne i zawodowe, zmiany sezonowe, i t p .

Znacznie b a r d z ie j skomplikowanym "rotlemem jes t odpowiednia organiza­ c ja zao p atrzenia w konsumpcyjne artykuły n ieżyw nosciow e. Toatępująca po­ prawa warunków bytu ludności w i e js k ie j i .-miany w je j s ty lu ży cia , p rze­ jawiające się w upodobnianiu je j konsumpcji do spożycia w m-a-stacn, wpiy- w iją n iew ątpliw ie na rozwój rolnictwa# óą one motorem dokonywany eti tu in ­ w esty c ji i u le p sze ń , zm~an w sposobie p ro d u k cji, ft w efe k cie zw iększenia pro dukcji towarowej. Ten len cje do e g a lit a r y z a c ji spożycia ludności w i e js ­ k i e j należy traktować przy tym barazo szeroko.

Mieszkańcy wsi dążą nie „ylko do upodobnienia struktury swoich zaKupow i wyposażeni, gospodarstw domowych do spotykanych w m ^aPtach, lec z także do poiobnego jak tan. wykorzystywania d n ia . Rolnik wyraźnie probujd

oddzie-22